Microsoft Word Qabusname doc

CAVANMƏRDLİK QAYDALARI HAQQINDA 
Ey oğul, bil ki. cavanmərdlik iddiasında olsan, gərək 
əvvəlcə cavanmərdliyin nə olduğunu və  nədən  əmələ  gəldiyini 
biləsən. 
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib

---

 
 
Bil, insanlara xas olan üç xüsusiyyət var və elə bir adam 
tapa bilməzsən ki, bu xüsusiyyətlərin özündə olmadığını e'tiraf 
etsin. Allah-taala bu üç xüsusiyyəti çox az adama verdiyinə 
baxmayaraq, hamı: alim, cahil, ağıllı, axmaq bu cəhətdən Allah-
taaladan razıdırlar. 
Lakin kimə bu üç şey verilibsə, onlar Allah-taalanın xüsusi 
bəndələri hesab edilməlidir: birincisi- ağıl, ikincisi-düzlük, 
üçüncüsü-insanlıq. 
Xalqın bu iddiasına diqqətlə baxsan, görərsən ki, heç kəs 
ağıl, doğruluq və insanlığa malik olduğunu yalandan iddia 
etmir, çünki elə bir canlı yoxdur ki, onda bu üç xüsusiyyət 
olmasın. Lakin vasitələrin kütlüyü və nasazlığı bunların  əsl 
yollarını insanların çoxunun üzünə bağlı saxlayır. Allah-taala 
insanı ayrı-ayrı üzvlərin toplanmasından yaratmışdır. Ona sən 
küllün aləmi de, ya cüz'ün aləmi- hər ikisi doğrudur. Çünki 
insanın bədənində  təbiət qüvvələrindən göyun, ulduzun, 
maddənin, ünsürün, surətin, nəfsin və  ağılın hissəsi vardır. 
Bunların hərəsi özlüyündə tərkibə görə deyil, dərəcəyə görə ayrı 
xüsusi bir aləmdir və insan bu aləmlərin toplanmasından və 
məcmuundan ibarətdir. Demək, yaradan bu aləmləri bir yerə 
toplamış, onları barlarla bir-birinə bağlamışdır. Bu böyük 
dunyada gördüyün kimi, göylər, ulduzlar, təbiət qüvvələri 
arasında da belə rabitələr vardır, onlar zatlarına (substansiyaya) 
görə müxtəlif olduqları halda, bir-birindən asılıdırlar. Məsələn, 
cinslərinə görə bir-birinə zidd olan su ilə od kimi, torpaqla hava 
da bir-birinin ziddidir. Demək, su ilə od arasında rabitə 
yaratmaq üçün torpaq vasitəçi olur, onun quruluğu- od, 
soyuqluğu- su ilə, suyun soyuqluğu- torpaq, yumşaqlığı hava 
ilə, havanın yumşaqlığı- su, istiliyi od ilə, odun zatı- efir, 
istiliyi- ulduzların və göylərin  şahı olan Günəşlə, Günəş isə 
zatına görə- maddə, maddəliyinə görə isə-  şüalanma ilə 
rabitədədir, çünki Günəşin zatı xususi ünsürdəndir
287
. Maddə ali 
qüvvə vasitəsilə- nəfslə, nəfs isə əqllə rabitədədir. 
Səbəb, nəticə, eləcə  də hadisələr arasında maddə  və 
qüvvətə görə rabitə vardır.  Əgər nəticə  səbəbdən həmin rabitə 
vasitəsilə maddə  və qüvvə almasa, aralarındakı  əlaqə pozular, 
habelə  təbiət fələkdən, fələk zatdan, zat nəfsdən, nəfs  əqldən. 
Bu minvalla müqayisə et. 
Bir də insanın bədənində nasazlıq və ağırlıq adına nə varsa, 
hamısı təbiət qüvvələrindən əmələ gəlmişdir. Surət, sifət, həyat, 
qüvvət, hərəkət-fələklərdən; beş cismani duyğu, yə'ni eşitmə, 
görmə, qoxu, dad, toxunma-maddədən; ruhi hisslər: yadda 
186 /
 ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ   .……………………………………………..
 
saxlamaq, tədbir görmək, fikir etmək, xəyala dalmaq, söz 
söyləmək nəfsdən  əmələ  gəlmişdir.  İnsanın bədənində 
mənbəyini və yerini göstərmək mümkün olmayan ən izzətli bir 
şey varsa, o da insanlıq, bilik, kamal və  şərəfdir. Bunların da 
hamısının  əsasını  ağıl təşkil edir, bunların hamısı insanın 
bədənində ali ağlın sayəsində əmələ gəlmişdir. 
Deməli, bədən cana, can ruha, ruh isə  əqlə görə yaşayır. 
Kimin bədənində  hərəkət gördün, mütləq o candandır; kimi 
danışan gördün mütləq ruhdandır kimi ruh axtaran gördün 
mütləq ağıldandır. Bu, bütün adamlarda vardır. Lakin bədənlə 
can arasında xəstəlik pərdəsi əmələ gəldikdə, müvazinət rabitəsi 
süstləşər, candan bədənə verilən maddə  yə'ni hərəkət qüvvəti 
çatışmaz. Kimdə canla ruh arasında hecab
288
  ağırlıq pərdəsi 
əmələ gəlsə, ruhdan cana heç bir maddə, yə'ni beş duyğu üzvü 
getməz, kimdə ruhla əql arasında qaranlıq və tanınmazlıq 
pərdəsi əmələ gəlsə, ağıl maddəsi, yə'ni düşüncə, tədbir, insanlıq 
və doğruluq ruha çatmaz. 
Demək, həqiqətdə ağıl və insanlıq olmayan heç bir bədən 
yoxdur. Lakin ruhani yollar ali qüvvə üçün bağlı olduqda, iddia 
eşidirsən, mə'na isə görmürsən. Deməli, dünyada elə bir adam 
yoxdur ki, insanlıq iddiası etməsin. Lakin, ey oğul, nə  qədər 
sağsan, çalış başqaları kimi olma, mə'nasız iddia etmə, 
öyrənmək, dərk etmək vasitəsi ilə ruhani yolları ali qüvvə üçün 
açıq saxla, qoy səndə mə'na olsun, iddia olmasın. 
Bil, ey oğul, müdrik adamlar insanlıq və  ağıldan cisimdə 
deyil, sözlərdə  təcəssüm etmiş bir ideal yaratdılar və adını 
insanlıq qoydular. Onun bədəni, canı, hissləri, mə'nəviyyatı var 
idi və dedilər: "Bu idealın bədəni cavanmərdlik, canı doğruluq, 
hissləri elm mə'nəviyyatı gözəlliklərdir. Onu adamlar arasında 
bölüşdürdülər. Bir dəstəyə  bədən düşdü, bir dəstəyə  bədən və 
can düşdü, bir dəstəyə  bədən, can, hiss və  mə'nəviyyat düşdü. 
Paylarına heç bir şey düşməyənlər—hərbçilər,  əyyarlar
289
  və 
bazar əhli idi. Camaat onlara "cavanmərd" adını verdi. Bədən və 
can düşən dəstə zahiri mə'rifət sahibləri və yoxsul sufilərdir, 
camaat onlara "zahid" və "ürəfa" adı vermişdir. Bədən, can və 
hisslər düşən dəstə filosoflar, peyğəmbərlər və müqəddəs 
adamlardır, camaat onlara "müdriklər" adını vermişdir. Bədən, 
can, hiss və mə'nəviyyat düşən dəstə məlaikələr, insanlardan isə 
peyğəmbərliyə çatanlardır. Paylarına cavanmərdlik düşən dəstə 
də  həmin qrupa aiddir. Həqiqətdə isə, necə ki, deyiblər, 
cavanmərdliyin  əsası üç şeydir: birincisi, dediyini edəsən, 
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib

---

 
 
ikincisi, doğruya tərəfdar çıxasan, üçüncüsü, səbrli olasan, çünki 
cavanmərdliyə aid bütün xüsusiyyətlər bu üç şeylə əlaqədardır". 
İndi, ey oğul,  əgər çətinlik çəkirsənsə  mən bu üç 
xüsusiyyəti üç dəstə arasında bölüb hərəsinin dərəcə  və 
əndazəsini ayrı-ayrı şərh edirəm ki, başa düşəsən. 
H a ş i y ə. Bil, əyyarların ən cavanmərdi odur ki, onda bir 
neçə xüsusiyyət olsun: hünərli, ürəkli, hər işdə  səbrli, sözünə 
sadiq gözü tox, ürəyi təmiz, başqasına ziyan vurmayan, 
dostunun xeyri yolunda öz zərərinə razı olan, əsirləri 
incitməyən, yoxsullara bəxşiş verən, pisləri pis işdən döndərən, 
düz deyib düz eşidən olsun, qədir bilsin, çörək yediyi süfrəyə 
xəyanət etməsin, yaxşılıq əvəzini pisliklə çıxmasın, dilini xeyrə 
öyrətsin, hər şərdə bir xeyir görsün. Diqqətlə baxsan, bütün bu 
xüsusiyyətlərin hamısı dediyim həmin üç şeylə  əlaqədardır, bu 
barədə bir hekayət də vardır. 
H e k a y ə t: Eşitmişəm, bir gün əyyarlardan bir dəstə 
Kuhistanda oturarkən, bir adam gəlib salam verir və deyir: Mən 
Mərv əyyarları tərəfindən elçiyəm, sizə salam göndərib deyirlər: 
Eşitmişik Kuhistanda filan əyyarlar var, bizdən bir nəfər sizin 
yanınıza gələcək, bir şərtimiz var, əgər bizim sualımıza düz 
cavab versəniz və biz onunla razılaşsaq, sizin böyüklüyünüzü 
qəbul edəcəyik, düz cavab verə bilməsəniz, gərək siz bizim 
böyüklüyümuzü təsdiq edəsiniz". Deyirlər: "De", Deyir: 
"Soruşurlar cavanmərdlik nədir cavanmərdliklə nacavanmərdlik 
arasındakı fərq nədən ibarətdir? Bir əyyar yol üstə oturmuş olsa, 
bir adam oradan keçsə, bir azdan sonra başqa birisi siyirmə 
qılınc gəlib ondan soruşsa ki, filan adam buradan keçib ya yox, 
o nə deməlidir? Desə  xəbərçilik olar, deməsə-yalançılıq, 
bunların hər ikisi də əyyarlıqla bir yerə sığmaz". 
Kuhistan əyyarları bu məsələni eşitdikdən sonra bir-birinə 
baxışdılar, Onların arasında Fəzli Həmədani adında bir kişi var 
idi, qalxıb deyir: "Bu suala mən cavab verərəm". Deyirlər: "De". 
Deyir: "Əsl cavanmərdlik odur ki, dediyini edəsən, 
cavanmərdliklə nacavanmərdlik arasındakı  fərq ondan ibarətdir 
ki, səbir edəsən. O əyyar isə belə etməlidir: oturduğu yerdən 
durub bir addım yuxarıda oturmalı  və deməlidir: "Mən burada 
oturduğum müddətdə buradan keçməmişdir". Duz demiş olar". 
Bu sözü başa düşsək cavanmərdliyin mahiyyətini də başa 
düşmüş olarsan. 
Hərbçilərin xüsusiyyəti.  Əyyarlarda olan bu dediyim 
cavanmərdlik hərbçilərdə də olur, onlarda bu şərtə riayət etmək 
daha tam şəkildə qanun sayılır, çünki harbçilik təkmilləşdirilmiş 
188 /
 ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ   .……………………………………………..
 
əyyarlıq deməkdir. Lakin hərbçidə  kəramət, qonaqpərəstlik, 
səxavət, minnətdarlıq, nəzakət, silah oynatmaq məharəti daha 
çox olmalıdır. 
Amma qadınlara hörmət etmək, özünü saxlamaq, 
başqalarına xidmət göstərmək, başıaşağı olmaq hərbçi üçün 
hünər, əyyar üçün eyib sayılır. Cavanmərdlik bazar əhli üçün də 
şərtdir, bu barədə peşə sahiblərindən danışarkən bəhs etmişik. 
Din alimlərinin xüsusiyyəti.  İnsanlıq idealından paylarına 
bədən və can düşən dəstə, dediyimiz kimi, din elmi sahibləri və 
yoxsul sufilərdir. Camaat bunlara ürəfa adı vermişdir. Bu 
dəstədə cavanmərdlik daha çox olmalıdır, çünki cavanmərdlik 
idealın bədəni, doğruluq isə onun canıdır, onlara isə can, yə'ni 
doğruluq da düşmüşdür, Onlar nəzakət qaydalarından əlavə bir 
də din elmini bildiklərinə, üləma olduqlarına görə daha çox 
insan olmalıdırlar. Belə xüsusiyyətlərə malik olanlar mülayim 
danışmağı, ürəyi ələ almağı, eləcə də xeyirli işlər görməyi, qəlbi 
razı salmağı daha yaxşı bacarmalıdırlar. Onlar dində möhkəm 
olmalı,riyadan uzaqlaşmalı, dini məsələlər istisna edilməklə, heç 
vaxt qəzəblənməməlidirlər. Din ayrılığına görə birinin gizlin 
sirrini açmamalı, cəzalandırmaq üçün camaata fitva verib, onları 
təhrik etməməlidir, and içməməlidir. Fitva ilə xalqı 
incitməməlidir. Bir yazığın səhvi olsa və onun yanına gəlsə, 
çarəsini bilsə, xudbinlik etməyib ona öyrədərək, xoşdillə yola 
salmalıdır. Dini dünya malına satmamalı, zahidliyini xalqın 
gözünə soxmamalıdır. Yaxşı ad qazanmaqda şöhrət tapmalı, 
fasiq adamı günah üstündə, xüsusilə xalq içində 
danlamamalıdır.  Əgər birinə  nəsihət üçün məzəmmət edirsə, 
xəlvətdə etməlidir, çünki xalq içində  məzəmmət zülm, əziyyət 
sayılar. Heç vaxt xalqın canına qəsd etməməli, adamın ölümə 
layiq olduğunu bilsə  də, fitva verməməlidir. Bütün yanlış 
fitvalara çarə tapmaq olar, qətldən başqa, çünki ölünü diriltmək 
olmaz. Məzhəb fərqi üstə heç kəsi kafir adlandırmamalıdır, 
çünki kafirlik dinin əksidir, məzhəbin  əksi deyildir. O, başqa 
kitab və elmi rədd etməməli, onun bilmədiyi şey küfr olmaya da 
bilər. Xalqı günah işlərə sövq etməməlidir. Hansı fəqih və hansı 
zahiddə bu sifətlər varsa, o həm mərddir, həm cavanmərd. 
Təsəvvüf  əhlinin xüsusiyyəti. Təsəvvüf  əhlinin  ən'ənə, 
qayda-qanun və  şərtlərini onların özləri: Ostad Əbulqasım 
Əbdülkərim Qüşeyri