Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту

     

Rəyçi:               Fəxrəddin Veysəlli 

                 filologiya elmləri  doktoru, professor 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

172

        

GÜLNAR NAĞIYEVA 

AAHM 

 

“İN” SÖZÖNÜ  TƏLƏB  EDƏN  FELLƏRLƏ  DÜZƏLƏN  RAZEOLOJİ 

BİRLƏŞMƏLƏR  VƏ  ONLARIN  AZƏRBAYCAN  DİLİNDƏ  QARŞILIĞI 

 

Açar sözlər: frazeoloji birləşmələr, struktur dəyişiklik, leksikologiya. 

Key Words: phraseological components, structural changes,lexicology. 

Ключевые  слова:Фразеологические  компоненты,  структурные  изменения, 

лексикология, Функция,исследование. 

 

Məqalə in sözönü tələb edən frazeoloji birləşmələrin əhatə olunduqu leksik-

semantik qrupların öyrənilməsinə yönəlmişdir. Tərkibində “in” sözönü olan fellərin 

iştirak etdiyi feli frazeo-joji birləşmələrin struktur əlamətlərini onların xarici qurulu-

şu əsasında sxemat şəkildə modelləşdirmək və İngilis dilinin leksikologiyasına daxil 

olan bu tip frazeoloji dirləşmələrin leksikonda istifadə olunması yönümündə tədqi-

qat işi aparmaq. “İn” sözünü tələb edən frazeoloji birləşmələrin  əhatə olunduğu 

leksik-seman Çtik qruplar özlüyündə ekspressivliyin ifadəsi planında ən zəngin söz 

qruplarından biridir.  

Çünki insan nitqi fərdin daxili aləmi ilə sıx bağlıdır və onun özünü aparması, 

emosional vəziyyəti, ətraf mühitə,insanlara və s.münasibətinin ifadə vasitələrindən 

biridir. Belə olan halda “in” sözönlü frazeoloji birləşmələrin iştirakı ilə yaranmış 

müvafiq vahidlərin də ekspresivlik-emosionallıq tutumunu ikiqat zəngin gözləmək 

olar.  

Felin və üstəlik onun əmələ gətirdiyi konstruksiyanın emosionallıq-ekspresiv 

lik göstəricisi başqa söz və ifadə sahələrinin səviyyəsindən üstündür. Digər  tə rəf-

dən, frazeoloji vahidin modeli də emosionallıq-ekspresivliyi artırmağın üsulla rın-

dan kimi çıxış edir.Deməli,bu cür frazeoloji vahidlərin struktur imkanlarının öy-

rənilməsinin mühüm elmi-nəzəri əhəmiyyəti vardır.  

“İn” sözönü tələb edən fellər  frazeoloji birləşmələrin bütün növlərinin təşki 

lində iştirak edir.İstər felin mövqeyi, istərsə də birləşmələrin formalaşma üsulu bü-

tün dillərdə eyni deyildir.”İn” sözönlü fellərin köməyi ilə yaranan frazeologizmlər-

də daxili(semantik) məna məsələsi, konstruksiyanın bütövlükdə  mənası felin se-

mantikasında öz əksini tapır və yalnız bu mənanın dəqiqləşdirilməsi və fel fəaliy-

yətinin necə yerinə yetirildiyinin səciyyələndirilməsi, hərəkətinekspresivlik və emo-

sionallıq əlamərlərinin xarakteri və s. Kimi nəzərə çatdırılması ön planda durur.Bu 

zaman semantik model də məhz həmin hərəkət prossesinin bu istiqamətdə təhlilini 

özündə əks etdirməlidir. 

Frazeoloji birləşmələr ümumiyyətlə predikativ və qeyri predikativ söz birləş-

məsi şəklində olur. Tərkibində “in” sözönlü fellər olan frazeologizmlərinpredikativ 

səciyyəliliyi bir aksiomadır. Belə sintaktik konstruksiyalar  əsasında bir sıra birləş-

mələr yaradılır. Frazeoloji konstruksiyalar adı altında sabit birləşmələrin struktur-

semantik invariantını başa düşürük;bu model nisbətən sabit forma və semantikanın 

özündə əks etdirilir.  

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

173

Beləliklə,biz “in” sözönü tələb edənfellərin iştirak etdiyi feli frazeoloji birləş-

mələrin struktur əlamətlərini onların xarici qurulişu əsasında sxematik şəkildə mo-

delləşdirməli oluruq. 

Hər bir frazeoloji birləşmədə olduğu kimi,”in” sözönlü felləri ilə formalaşmış 

frazeolo-gizmlərdə də fel əsas komponent kimi iştirak edir. Felin cümlədə rolu haq-

qında danışan müəlliflər qeyd edirlər ki,”sintaktik strukturun reprezentatı” olmaq 

etibarı ilə fel, cümlənin özü kimi, bütövlükdə situasiyanı adlandırır.  

Cümlə strukturunun müxtəlif modefikasiyaları, bir qayda olaraq,mənada və 

sintaktik strukturun nüvəsi felin quruluşunda öz əksini tapır.Buna görə  də feli və 

sintaktik valentlik kateqoriyaları da bir-birinə uyğun gəlir. 

Dünya dillərində təşəkkül tapmış feli frazeologizmləri sema bazası eyni olsa da, 

onların bu sema əsasında əmələ gətirdiyi fraza mənası daha geniş şəkildə özünü göstə-

rir. Həmin mənaların daha kütləvi modellərini aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik: 

1.Danışığın istiqamətini(və bəzən də keyfiyyətini və tərzini) göstərənsemantik 

model. Məsələn,the iron hand in the velvet glove (maskada mələk sima);a fınger in 

the pie (bir işdə əli olmaq);to have a bone in one

"

s throat (boğazında sümük qal-

maz-zarafatla) və s. 

 2.Danışığın obyekti ilə  əlaqədar model.Məsələn,to bathe one"s hands in 

blood  (əlini qana batırmaq);  to fling(cast) smth.İn smb"s face (üzünə vurmaq);to 

take oneself in hand (özünü ələ almaq); with one feet in the grave (bir ayağı gorda 

olmaq) və s. 

3.Hərəkətin keyfiyyətini göstərən model.Məsələn,tobe born a silver spoon in 

one"s mouth (xoşbəxt bürc altında doğulmaq); to be bornin a shirt (xoşbəxt doğul-

maq) və s. 

Ümumiyyətlə,frazeoloji birləşmələrin komponentlərinin sayı bir sıra hallarda 

onarın növü ilə müəyyənləşir.Məsələn,fraloji qovuşmaların (idiomların) komonent-

ərnin sayı bir qayda olaraq iki,ya üç leksemdən ibarət olur.Semantik cəhətdən büöv-

ükonarı eksplistiklikdən,komponentlərinin sayının bu cür azlığı isə implisitlikdən 

məhum edir.Bu xüsusiyyət  “in”  sözönü tələb adən fellərin köməyi iləyaranmış fra-

eolizlərə də aiddir. 

İngilis dilində in tərkibli frazeoloji birləşmələrin bir qismi atalar sözü və zəri 

məsəllərdən  əmələ  gəlmişdir. Onların müəyyən hissəsinin olduğu kimi frazeolo-

gizm hesab etmək olar.Bir hissəsini isə ixtisar edilmə və parçalanma yolu ilə yaan-

ışraeoogizm kimi qəbul etmək olar. 

Azərbaycan dilində atalar sözü və  zərbi məsəllərin paralanası  və ixtisar 

olunması nəticəsində bir sıra in tərkibli frazeoloji birləşmələr yaanışdır. “A bird in 

the hand “ , “nağd pul” frazeoloji birləşməsi “Abird in the hand worth two birds in 

the bush” 

“Soğan olsun nağd olsun” atalar sözündən götürülmüşdür. 

“İn” tərkibli feli frazeoloji birləşmələrin yaranmasında to be və to have felləri 

mühüm rol oynayır.Məsələn, 

 to have a finger in the pie ((bir işdə olmaq),to have one"s nose in (bir işi çox 

böyük maraqla etmək),to be in smb.s skin (bir kəsin gününə düşmək),to be born in a 

shirt (xoşbəxt doğulmaq),to have a bone in one"s throat (zarafat,boğazında sümük 

qalmaq),to be (feel) smth. In one"s bones (bütün varlığı ilə his etmək) və s. 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

174

Noel laughed suddenly,”İ am going to get cynical;İ can feel it in my bones 

(J.Galsvorthy, “Saint"s  progress” ).  

Bu frazeoloji birləşmələrin ümumi semantikası onun onomosioloji tərkib his-

sələri ilə semantik tərkib hissələri arasındakı ziddiyətə əsaslanır. Başqa sözönlü fra-

zeoloji birləşmələrdən fərqli olaraq “in”tərkibli felifrazeoloji birləşmələrdə  həm 

feli, həm də ismi tərkib hissələrinin müstəqil mənalarına istinad olunur. Bununla 

belə, irləşmələrin frazeoloji mənasına tərkib hissələrində olmayan obrazlılıq xasdır.  

Biz “in”tərkibli ismi frazeoloji birləşmələrdən danışarkən qeyd etdik ki, bun-

ların çoxu frazeoloji birləşmə yaratmaqla məhsuldardır. “in”tərkibli feli frazeoloji 

birləşmələrin  əhəmiyyəti təkcə onlarin funksional və semantik vəzifələri ilə  məh-

dudlaşır.  

“İn” sözönlü feli frazeoloji birləşmələr onlarda felin teşkiledici rolu ilə bağlıır. 

Ingilis dilində “in” tərkibli feli frazeoloji birləşmələr ismi frazeoloji birləşmələrə 

nisbtən daha sadə quruluş nümayiş etdirir. 

Belə ki, felin cümlədə əsas sintaktik vəifəi xəbər funksiyasidir. Həmin vəzifə-

ni yerinə yetirdiyi hallarda fel əlaqəyə girdiyi sözərlə ifadə olunmuş sintaktik müna-

sibətlərin saxlayır. Bu münasibətlərin sayı isə çox deyil.  

Burada belə bir cəhəti də unutmaq lazım deyil. Feli predikativ vəzifədə işləən 

“in”tərkibli frazeoloji birləşmələ cümlə quruluşunda olur. Buna görə  də  aşağıa ki 

“in” tərkibli frazeoloji birləşmələrin səciyəvi xususiyyətlərinə  nəzər yeiək. Bu cür 

frazeoloji birləşmələrin yaranmasında əsəsən “to be və to have” felləri mühüm rol 

oynayır. Məsələn, to have a bone in one s arm ( tərpənməyə taqəti olamaq), to be 

smth. İn one s bones ( bir şeyə təmamilə əmin olmaq) ,to have one feet in the grave ( 

bir ayağı gorda olmag) və,s  

Əgər biz “to be in vein  (kefli olmaq, dəm olmaq, məst olmaq) feli frazeoloji 

birləşəyə fikir versək görərik ki,bu mənanın  çıxmasında əsas ağırliq “vein “ sözü-

nün üzərinə düşür, yaxud da “ to have a finger in the pie” (bir işdə barmağı olmaq) 

feli frazeoloji birləşməsinin umumi semantikasi onun onomosioloji terkib hisəlri ilə 

semantik terkib hissələri arasındaki ziddiyyətə əsaslanır.  

Belə ki burada foral olaraq, mativlənmə  cəhətindən təkərdə insanın bədən 

üzvlərindən  ən kiçiyinin “fəaliyət göstermesi “nıdən söhbət gedir.. amma faktiki 

olaraq yenə  də  məcazi mənaa təkərin təmsil etdiyi işin normal gedişindəki po-

zuntuda barmaqla təmsil oluan şəxsin mənfi fəaliyyəti nəzərdə tutulur hal buki, 

frazeoloji birləşmədə bu barədə hec nə deyilmir. 

Başqa feli frazeoloji birləşmələrdəki kimi ,”in” sözönü tələb edən feli fraeolo-

gizimərdə  də komponentlərin yeri sabitdir. ( put one"s hand in a noose- bilə bilə 

özünü zibilə salmaq ; run in one”s head-ağlina gətirə bilməmək və,s.)ancaq  şifai 

nitqdə, bədii ədəbiyyada, xüsusən poeziyada inversiya , soz əlavə edilməsi və,s mü-

şayidə olunur. Sözlərin sıralanması isə hər bir dilin özunun daxili qramatik quruluşu 

ilə müəyyənləşir. Məsələn, rus dilində frazeologizimlərin böyük bir qismin fellə 

başlasa da,eyni vahidin həm fellə başlanan variantları, həm də felin yerinin dəyiş-

məsi variantları lügətlərdə öz əksini tapmişdir. Müqayisə edək; 

Kriçat vo vse qorlo – vo vse qorlo kriçatğ və ,s 

İngilis dilində to fall in love (vurulmaq) ; to put smb.in the heart of smth. ( bir 

kəsə bir şeyi xatırlatmağ); to have a bone in one”s leg (tərpənməyə taqəti olmamaq) 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

175

və.s frazeolofi birləşmələrdə yer dəyişmə aparsaq, emosianal –eksressivlik özünü 

gösterir və məna çalarlığı emfatikləşi.  

Başqa sözlə rus dilindəki  frazeologizimlərin bəzisində feli birləşmələrin vari-

antlı deaktualizasiyası (sözün fraeologizmin tərkib hissəsinə., onun komponentinə 

semantik cevrilməsi kimi anlaşlır) mümkündür. Lakin həmişə yox. Bu bütün dillərə 

aid edilməyən xüuiyətir. Msələn,ingilis və azərbaycan dilləridə felin yeri frazeolo-

gizm daxilində sabitdir.”Uf da deməmək,sözünün üstündə durmaq,gözün üstə qaşın 

var deməmək” kimi fraeologizimərdə felin yerini yalnız poeziyada dəyişdirmək 

olar, deaktualizasiya məqamında bu mümükün deyil.İngilis dilində isə ümumiyyətlə 

felin yerini dəyişmək olmaz:to catch it in fhe neck “(dan.Bərk əziyyər çəkmək): to 

put vords in smb”s mouth (bir kəsin ağzına söz vermək) və s. 

Beləliklə azərbaycan dilinin frazeologiyasında fel frazeoloji birləşmənin so-

nunda, ngilis dilində isə  əvvəlində  təsbit olunmuşdur. una baxmayaraq,bütün hal-

larda  İngilis dilində “in” sözönü tələb edən fellər frazeoloji birləşmənin aparıcı 

komponenti, nüvəsi, birləşməni idarə edən leksemdir. 

 

Ədəbiyyat 

 

A.Qurbanov.. “ Muasir azərbaycan dilinin frazeologiyası”.. Bakı, 1963 

1.M. Əlizadə.. “Azərbaycan dilinin frazeoloji sistemində qoşa sözlərin mövqeyi “ 

   Bakı,2002. 

2.A.A.Axundov.” Dil və ədəbiyyat” Bakı,2003. 

3.İ. V. Arnold. “The English Word “.M – L,1996 

4.V.H.Collins. “A book of English idioms with explanations”.1958 

5.H.W.Fawler.”A dictionary of modern English usage” 2-nd edition/Oxford 

University Press.1986,725p. 

6.L.P.Smith. “ Words and Idioms “ London,1948.136p 

7.А.И.Алехина. «Фразеологическая  единица  и  слово.К  исследованию 

фразеологическая системы.» Минск,БГУ им.В.И.Ленина,1979.152стр 

                  

G.Nağıyeva 

Phraseological combinations with preposition “in” 

and their equivalents into Azerbaijani 

Summary 

 

           Observations show that there phraseological combinations play an important 

Role in English teaching,in lexicology,in translating from English to Azerbaijan or 

from Azerbaijan to  English,informing English Azerbaijani  dictionaries.So learning 

of these Phraseological components deeply and systematically ,searching of their 

forming process make easy to enlarge dictionaries. 

 

 

            

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

176

 Г. Нагиева 

Фразеологические обороты с предлогом “ин” в составе 

и их соответствие в Азербайджанском языке 

Резюме 

 

          Согласна исследованиями эти фразеологические обороты играют важную 

ролъ в працессе преподавания ангелиского языка,лексикалогиие,при переводах 

с  ангелиского  языка  на  русский  язык  и  с  русского  на  ангелиский  язык,  при 

составлении  англо-азербайджанского  словарей.Такии  образам,  обширное  и 

системное  изучение  теоретических  проблем  этих  фразеологических  обо-

ротов,исследование процесса их образования облегчает обогацение словарей. 

 

 

Rəyçi:                Rəfiq  Cəfərov 

                    filologiya üzrə fəlsəfə  doktoru 

 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

177

ХАВЕР ГАДЖИЕВА 

АГЭУ 

ФУНKЦИИ УСТОЙЧИВЫХ СЛОВОСОЧЕТАНИЙ 

ФРАЗЕОЛОГИЗИРОВАННОГО и НЕФРАЗЕОЛОГИЗИРОВАННОГО 

ХАРАКТЕРА 

 

Açar sözlər :Ingilis dili, frazelogiya söz birləşməsi, azərbaycan dili 

Key words :Engilish, phraseologiy, wor-combination, Azerbaijani. 

Ключевые слова: Английский язык, фразеология, словосочетания, азербайд-

жанский язык. 

 

Постановка проблем. С целью передать коммуникативные сведения оп-

ределенной  информативной  направленности  отдельно  взятые  единицы  языка 

объединяются между собой в соответствии с функциональной нагрузкой и се-

мантическими  возможностями  в  единое  синтаксическое  образование.  Струк-

тура синтаксических образований зависит от интенций коммуниканта,  а зна-

чит, функциональная нагрузка и семантические возможности элементов, учас-

твующих  в  их    построении,  меняются  в  зависимости  от  коммуникативных 

предпочтений.  Функциональные  особенности  устойчивых  словосочетаний 

фразеологизированного  и  нефразеологизированного  характера  в  азербайд-

жанском  языке  рассматриваются    впервые.  Этим  объясняется  актуальность 

предпринятого исследования. 

 Общий анализ исследований и публикаций по проблеме. 

Синтаксические  функции  фразеологизированных  и  нефразеологизи-

рованных словочетаий на материале азербайджанского языка рассматривают-

ся  впервые.  На  материале  русского  языка  устойчивые  словосочетания  из-

уались Л,П, Стойловой, СИ . Абакумовым, П.М. Кульчицкой . Отправной точ-

кой нашего исследования служит лексикографический опыт И. В . Азаровой , 

А. А. Синопальниковой, П. Смрж: 

•

 

Хотя  в  толковых  словарях  обычно  во  внимание  принимается  несколько 

критериев (лексическая ограниченность,  воспроизводимость некоторой конс-

трукции  в  неизменном  виде  и  др.),  граница  между  свободными    и      устой-

чивыми  (фразеологизированными)  словосочетаниями  устанавливается  до-

вольно субъективно. 

•

 

Критерии  разграничения  свободных  и  устойчивых  сочетаний  регулярно 

нарушаются.  Например, фактор лексической ограниченности зачастую всту-

пает в противоречие с регулярными примерами  «вариантов»  фразеологизмов 

(таких как: бросаться, кидаться, лезть в глаза) заполнения как активной , так и 

пассивной позиции.  

•

 

Динамика  изменения  показателей  при  расширении  окна  указывает,  что 

быстро  меняющиеся  значения  свидетельствуют  о  случайном  попадании  в 

окно анализа частотных слов, стабильный прирост значений  

-   о контекстных маркерах со слабо фиксированной позицией , практически 

стабильные  значения  отмечают устойчивые  позиционно-связанные  элементы 

контекста. 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

178

• В некоторых случаях сочетание слов может использоваться и как устойчи-

вое (при этом компоненты словосочетания всегда расположены контактно) и 

как  свободное  или  как  свободное  сочетание,  но  тогда  компоненты  могут 

разрываться. 

Цель  -  на примере  устойчивых словосочетании фразеологизированно-

го и нефразеологизированного  характера раскрыть природу и сущность конс-

труктов азербайджанского предложения в их разноуровневых системных свя-

зях и отношениях, рассмотреть особенности их функционирования в письмен-

ной речи. 

  Достижение  данной  цели  реализуется  посредством  решения  следую-

щих  задач:  установить  категориальные  признаки  некоторых  структурных 

конструктов предложения : свободных словосочетаний , устойчивых словосо-

четаний фразеологизированного и нефразеологизированного  характера ,опре-

делить основные факторы их образования и функции в предложении. 

Исследование проводится на основе метода сплошной выборки, гипоте-

тико-дедуктивного, описательного, структурного и семантико-синтаксическо-

го методов лингвистического анализа.  Основным инструментом при разгра-

ничении свободных и устойчивых словосочетаний , устойчивых словосочета-

ний  фразеологизированного  и  нефразеологизированного    характера  является 

контекстный анализ. 

Азербайджанское предложение может состоять из слов , их сочетаний , 

простых или сложных предикативных образований. По способу связи сочета-

ния слов бывают подчинительными и сочинительными (выделяются словосо-

четания и сочетания слов ).  Словосочетания , в свою очередь, делятся на ус-

тойчивые и свободные. Изучая  устойчивые в структурном плане словосочета-

ния, мы обнаружили, что некоторые словосочетания с устойчивой структурой 

не имеют семантической устойчивости, контекстуальную закрепленность, их 

компоненты  могут  иметь  собственное  лексическое  значение  и  располагаться 

друг от друга как контактно, так и удаленно. В процессе работы возникла пот-

ребность разграничивать свободные и устойчивые  словосочетания между со-

бой. 

Принимая во  внимание  выявленные структурные, семантические , ком-

муникативные  признаки,  мы  разграничили  рассматриваемые  синтаксические 

единицы следующим образом : 

1)

 

свободные  словосочетания – имеют переменную структуру, самос-

тоятельный лексический состав, строятся непосредственно в речи; 

2)

 

устойчивые словосочетания  

•

 

фразеологизированные   с  постоянной структурой и грамматической 

формой компонентов, которые семантически неделимы, позиционно обуслов-

лены, имеюп  нерасчлененпое значение, выраженное одним словом, они упот-

ребляются в готовом виде, такими, какими они в процессе исторического раз-

вития закрепились в языке какими их удерживает наша память; 

•

 

нефразеологизированные      с  постоянной  структурой  и  грамматичес-

кой формой компонентов,  совокупность лексических значений которых обоз-

начает  одно  понятие,  формирует  некоторое  общее  представление  б  объекте 

действия, структурно могут изменяться непосредственно в речи. 

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

179

Cреди устойчивых фразеологизированных словосочетание можно выде-

лить  именные:  can ağrısı    «скучно;  пространноь  фальшиво»,  qış yuxusu  

«воробьиная ночь (короткая летняя ночь с непрерывными грозами или зарни-

цами ),» глагольные: qarşısını almaq – «прислушаться», адъективные: rəngli 

divar kimi ağardı  «очень  бледный».  адъективные: dan yeri sökülənə  qədər «до 

рассвета» ( все  примеры  извлечены  методом  компьютерной  картографии  из 

параллельных текстов на азербайджанском и русском языках : Тургенев И.С. 

«ilk sevgi» [ Роман ]; Арфе  [ Повесть ] /   [ Rus dilindən У. Эдемованынъ tərcü-

məsi ] . -Т: « Maarif» nəşriyyatı , 1988.-2246,) 

Именные фразеологизированные словосочетания   обычно представлены 

изафетом и выполняют функции обстоятельства, переводятся на русский язык 

подлежащим, сказуемым или дополнением, обычно бывают управляемы гла-

голом и входят в состав сложного глагольного словосочетания: 

İcarə verirsiniz ya yox, mən nəql etməyəcəyəm, mən danışmaq həvəskarı 

Deyiləm o hər işdən quru çıxır,  əgər icazə versəniz mən nəyi xatırlayıram,  

hər şeyi yazaram dəftərə və sizə hər şeyi oxuyaram. 

İldırım bir an da olsun belə dayanmırdı , xalq arasında bu hadisə narahat gecə 

adlanırdı. 

Функцию обстоятельства выполняют также, адвербиальные фразеологи-

зированные словосочетания. Традиционно они характеризуют качество дейст-

вия, обозначают время, способ, степен или образ действия. 

Yerimdən durub pəncərə qabağına gəldim,  dan yeri ağarana qədər orada otur-

dum.           

 Глагольные фразеологизированные словосочетания   являются самыми 

распространенными, обычно выполняют роль сказуемого, в сочетании с дру-

гими словами могут согласовываться и управлять: 

İki həftə bundan əvvəl biz gizli şəkildə nişanlanmışıq. Əgər o ölsə, deyə mən 

fikirləşdim, ilk öncə  mən polisə  xəbər verməliydim. Mənim qarşımda oturan dos-

tum ağıllı şeylər danışırdı, sən isə ona qulaq asmırdın. Bu vaxt Andrey Petroviç də  

gəldi, mən hiss elədim ki, o çox arıqlayıbdı. Mən  onu görən kimi öz təqsirimi dü-

zəldəcəyimə söz verdim.  

Адъективные  фразеологизированные  словосочетания      имеют  значение 

качественной характеристики, в предложении выполняют функции  определе-

ния или именной части составного сказуемого: 

Onun rəngi çox saralmışdı,  bu çox təəssüfləndirici idi. Onun dərin yorğunlu-

ğu onun üzünün cizgilərindən hiss olunurdu və bu da mənim ürəyimi ağrıdırdı . 

В состав следующего  предложения : O , Knyaginya Zasekinanın familiya-

sını eşidən kimi əvvəlcə susdu , sonra hörmət əlaməti olaraq: «A Knyaginya yazıq 

məzlum bir ailədəndir» - dedi. Входит изафетная конструкция, представляющая 

устойчивое словосочетание нефразеологизированного характера – субстанти-

вированное словосочетание «Княгиня   Засекинанынъ» . Элементы этого сло-

восочетания  можно  разорвать,  вставив,  например,  имя  княгини.  Структура 

расширится,  но  целостность  понятия <<обозначение  титулованной  особы>> 

сохранится . 

Кроме того, субстантивированные  словосочетания могут  быть  исполь-

зованы  в  роли  стабилизирующая  между  компонентами  изафетной  констру-

 

Filologiya  məsələləri – №7, 2013

 

 

180

кции,  подчиненной    стержневому  компоненту  глагольного,  словосочетания: 

Bu yaxınlarda mən Şillerin «Quldurlar»  əsərini oxumuşam. 

«Я  недавно  прочел  «Разбойников»  Шиллера».  Такое  словосочетание 

выполняет функцию дополнения. 

Важно обратить внимание на то, что изафетные и субстантивированные 

словосочетания отличаются от сложных слов, входящих в состав глагольного    

словосочетания. Они представлены совокупностью слов, имеющих собствен-

ное  лексическое  значение,  которая  обозначает  одно  понятие,  формирующее 

некое представление об объекте действия, а сложные слова имеют одно значе-

ние и сами по себе способы обозначать объекте действия . 

«Субстантивированные    словосочетания – это  разновидность  устойчи-

вых  словосочетаний нефразеологизированного характера, представленная со-

четаниями слов, обозначающих названия учреждений, предприятий и органи-

заций  названия  книг  и  статей,  названия  различных  процессов  и  явлений 

объективного мира, обширная терминологическая номенклатура», самоназва-

ния, приложения и пояснения к личным наименованиям. 

Субстантивированные    словосочетания,  выполняющие  столь  важную 

функцию,  уникальным.  Потому  что  могут  рассматриваться  не  только,  как 

функциональная часть предложения, но и как самостоятельная коммуникатив-

ная  единица,  которая  не  требует  интонационной  завершенности  и  при  этом, 

«безусловно,  выполняет  коммуникативную  функцию  вне  предложения»  в 

форме заголовков вывесок и т.д. например: 

•

 

заголовок, название, вывеску можно рассматривать неоформленными 

Устойчивое  сочетание    нефразеологизированного  характера,  представ-

ленное  изафетом,  может  выступать  в  качестве  зависимой  части  глагольного 

словосочетания  выражающего  с  точки  зрения  протекания  во  времени                

(длительность в течение определенных временных отрезков). В предложении 

такие словосочетания выделяются в комплексе  выполняют функцию обстоя-

тельства. 

Tак, устойчивые сочетаниа типа: günlərin birində,  gün boyu, gün davamın-

da,  eyni o gün , həftənin ikinci günü,  günün ən qarışıq, günü bayram günləri, bir 

gün ola,  iş günü ,qəbul edən günləri, tətil günləri, günün yarısında, ayın son günlə-

rində,  обычно  сочетаются  с  глаголаи  движения,  с  глаголами,  обозначающми 

речь или мысль, с глаголами характеризующими общее содержание речи или 

целевую направленность высказывания, с глаголами выражающими эмоции.