Bolalar nutqining rivojlanish bosqichlari X. U. Davlatova (AnDU) Annotation
– O‘g‘lim, hali san eshitdingmi, yo‘qmi haytovur biz saning ustingdan bir ish qilib
Yüklə 57,37 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- – Aqllik kishilarning o‘g‘ullari ustidan qilg‘an ishlari albatta noma’qul bo‘lmas, – dedi [1:71].
|
– O‘g‘lim, hali san eshitdingmi, yo‘qmi haytovur biz saning ustingdan bir ish qilib
qo‘ydiq... Otabek ma’lumki, ularning “qilib qo‘ygan yoki qilmoqchi bo‘lg‘an ishlarini” albatta bilar edi. Shundoq ham bo‘lsa bilmaganga soldi: – Aqllik kishilarning o‘g‘ullari ustidan qilg‘an ishlari albatta noma’qul bo‘lmas, – dedi [1:71]. Romandagi Otabek yoshligidan ziyoli oilada o‘sib kamol topgani, o‘z davrining bilimli, ziyoli insonlari bilan ko‘p muloqotda bo‘lgani, fikr-mulohazali, dunyoqarashi keng ekanligi uning ota-onasi bilan bo‘lgan nutqiy odobida ham namoyon bo‘lgan. Psixolog olim G.G‘oziyev, nutq faoliyatini fiziologik va psixologik mexanizmlarga ajratdi.[3] G‘oziyev nutq faoliyatini fiziologik jihatdan talqin qilishda bir necha olimlarning fikrlarini umumlashtirgan holda quydagi to‘xtamga keldi: “nutq oddiy reflektor faoliyat qonunlari asosida idrok qilinadi, Pavlovning “nutqning yuzaga kelishi va idrok qilinishida inson (signallar signali) tarzidagi so‘zlaridan foydalaniladi. Mazkur jarayon bosh miya katta yarim sharlarining po‘stida amalga oshadi”, degan fikrini keltirdi. [3] U Broko (1861- 279 yil)ning miya postining ma’lum qismi (miya chap yarim sharlari peshona qismining pastki tomonidagi burmalarning orqa qismi) shikastlansa bemorlarda nutq artikulyatsiyasi buzilishini aniqladi va “so‘z obrazlarini harakatlantiruvchi markaz”, degan fikrini keltirdi. [3] Psixologik jihatdan esa olim quydagi to‘xtamga keldi: “nutqning muayyan asoslariga suyangan holda no‘ananaviy tasnifini berish uning qiymatini yanada oshiradi. (Nutq og‘zaki va yozma (verbal va noverbal) turkumga ajratiladi)” [3]. Bugungi kunga kelib, bolalar nutqini o‘rganish, ko‘p qirrali ilmiy ma’lumotlarning zarurligi, har tomonlama va tushuntirishli nazariy asoslarni yaratishning muhimligi va go‘daklar hamda yosh bolalar bilan tajriba o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan innovatsion uslubiy protseduralar tufayli qiyinlashmokda. Tadqiqotlar nutqning ontogenetik yo‘lini boshqaradigan asab, motorik, sezgi, bilim, anatomik, lingvistik, hissiy va ijtimoiy parametrlarning hissasini yoritishga harakat qiladi. Noam Xomskiy tomonidan ishlab chiqilgan kompetensiya bir guruh olimlar: tilshunoslar, funksionalistlar, kognitiv lingvistlar, psixolingvistlar, sotsiolingvistlar tomonidan rad etildi. Xomskiyning fikricha, til kompetensiyasiga ona tilida so‘zlashuvchilarda ega bo‘lgan lingvistik bilimlar tizimi sifatida qaralganligi bois, lingvistik ko‘rsatkichlardan ajralib turadi va grammatik jihatdan ahamiyatsiz shartlar ta’sir qilmaydi, deb ta’rif bergan edi [4]. Boshlang‘ich sinf (3-4sinf) yoshidagi bolalarning muloqot qobiliyatlarini o‘rganish ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirishning hozirgi bosqichida eng muhim muammolardan biri hisoblanadi. Nomlari aytib o‘tilgan olimlarning ishlarini o‘rganish natijasida, til va uning hosilasi bo‘lgan nutq kishilik jamiyatining muhim aloqa vositalaridan biri ekanligini angladik. Noqulay sharoitlar bolalar nutqini rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Natijada bunday bola tengdoshlari bilan yomon aloqada bo‘ladi, boshqa kattalarni xavf manbayi deb biladi, o‘qishni yoqtirmaydi va o‘rganishga qiziqish bildirmaydi. Hozirgi vaqtda shahar markazlarida yashovchi aksariyat ota-onalar farzandining odob-ahloqiga, ta’lim-tarbiyasiga qishloqdagi ota-onalarchalik e’tiborli bo‘lmaydilar, natijada bu e’tiborsizlik ularning xatti- harakatida, ayniqsa, nutqida yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘z farzandlarining ehtiyojlariga unchalik qiziqmaydigan shahar ota-onalari farzandlari tomonidan til madaniyatini sindirish, ayrim so‘zlarni neologizmlar bilan ishlatishiga sharoit yaratadilar. Ota-onadan bolaga e’tibor yetishmasligi va ularning salbiy nutq faoliyati bola rivojlanishiga, nutqiga, ayniqsa, fikrlash jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin emas. Birinchidan, bu vaziyatda boladagi taqlid mexanizmi ishlaydi, ota-onalarning nutqida ishlatiladigan so‘zlarni, nutq vositasini bola ongsiz ravishda qabul qiladi. Ikkinchidan, nizoli vaziyatlarda ota-onalarning stereotipli, tezlashtirilgan nutq darajasi, so‘zlardagi ohanglarning baland-pastligini eshitgani bo‘yicha qabul qiladilar. Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ota-onalar e’tiborini farzandlarining nutqlariga qaratmoqchimiz, chunki bola bilan asta-sekin muloqotga kirishish kerak, barcha so‘zlarni aniq talaffuz qilib, ularni ohang bilan bir-biridan ajratib talaffuz qilish bolalarining og‘zaki nutqini to‘g‘ri shakklanishiga zamin yaratadilar. Shuni ta’kidlash kerakki, bolalar tomonidan kattalarning nutqini idrok etishni faqat passiv jarayon deb xisoblash mumkin, chunki nutqni tinglayotgan bola, aytilganlarning mazmunini tushunishi, qabul qilingan nutq ma’lumotlarini aniq tushunib olishi kerak. Yüklə 57,37 Kb. Dostları ilə paylaş:
|