Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Su mənbələrinin çirklənməsi və onun müha-
Yüklə 1,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Su mənbələrinin çirklənməsi və onun müha-
fizəsi. Sular çirklənmə mənbələrinə və mühafizə problemlərinə görə fərqlənirlər. Təbii sət və yer- altı suların çirklənmə prosesi müxtəlif amillərin təsiri nəticəsində yaranan prosesdir. Bu hər şey- dən əvvəl suların qlobal, regional və yerli döv- ranları ilə əlaqədar olur, bir çox halda bütün su- 115 ların çirklənmə mənbələri antropogen təsiri nəti- cəsində baş verir. Xüsusilə onlar ağır sənaye, dağ mədən, neft-kimya, koks-kimya, kağız-sellü- loz, toxumçuluq, gön-dəri istehsalı və s. kimi sənaye sahələridir. Son vaxtlar istilik və atom enerjisi xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyindən onun inkişafı ön plana çəkilmiş və nəticədə «istilik çirklənməsi» deyilən yeni çirklənmə forması yaranmışdır. Bu çirklən- mə nəticəsində sularda hidrotermik, hidrokimyəvi və hidrobioloji rejim dəyişir, nəticədə suda yaşa- yan orqanizmlərin kütləvi məhvinə və dəyişkən- liyinə səbəb olur. Kür-Araz ovalığında pambıqçılığın və üzüm- çülüyün geniş yayılması ilə əlaqədar olaraq qeyri- üzvi kübrələrdən ziyanvericilərə qarşı mübarizədə mübarizə preparatlarından istifadə edilməsi istər səth, istərsədə yeraltı şirin suları yararsız vəziy- yətə salmış, uşaqların qeyri-normal inkişafına təsir göstərmişdir. Belə vəziyyət təkcə Azərbaycanda deyil, Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan və Moldova respublikalarında yaranmışdır. Kübrə və pestisidlərin istifadə edildiyi sahələrdə, hətta su anbarları altında qalan torpaqlarda göy-yaşıl yosunlar sürətlə inkişaf edir, zəhərləyici xassəyə malik olan bu yosunlar hövzədə balıqlara, həmin balıqlarla qidalanan digər orqanizmlərə də təsir göstərir. Belə proses 116 su anbarına çirkli və isti sular axıdıldıqda daha sürətlə gedir və hətta su anbarlarınını özlərini yaramaz hala salmaq təhlükəsini yaradır. Təbii sulara daxil edilən çirkləndirici mad- dələr müxtəlif keyfiyyət, dəyişkənlik əmələ gətirir ki, onlar da özünü aşağıdakı şəkildə birüzə verir. 1. Suyun fiziki tərkibinin dəyişməsi (şəffaflığı, sıxlığının pozulması, rənginin müxtəlifləş- məsi, iylərin və dadların əmələ gəlməsi). 2. Çirkləndirici maddələrin suyun səthində hərəkəti və dib çöküntülərində müşahidə edilməsi. 3. Suyun kimyəvi tərkibinin dəyişməsi; 4. Üzvi maddələrin suya daxil olduqdan sonra oksidləşməsi nəticəsində suda həll olunmuş oksigenin azalması. 5. Suda yeni bakteriyaların əmələ gəlməsi. Çaylara və su hövzələrinə daxil olan mad- dələr nəticəsində baş verən çirklənməni aşağıdakı növlərə ayırırlar: 1. Mineral çirklənmə – bu növ çirklənmə ma- şınqayırma, metalurgiya, neft çıxarma və neft ayırma, tikinti, dağ-mədən və başqa sə- naye sahələrinin çirkab sularında müşahidə edilən (qum, gil, filizlər, mineral duzların məhsulları, turşular və s) mineral maddələr vasitəsilə baş verir. 117 2. Üzvi çirklənmə – bu çirklənmə ilk növbədə yüksək karbonluluğa malik kağız, toxumlar, tərəvəzlər və bitkilər qalıqları vasitəsilə yaranır. 3. Bakterioloji və bioloji çirklənmə – belə növ çirklənmə kiçik bakteriya, yosunlar və qıcqırmış kif köbələklər vasitəsilə yaranır. Hazırda dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində bütün istehsal proseslərinin tullantısız istehsal tex- nologiyası bir məqsəd kimi qarşıya qoyulmuşdur. Əvvəllər əmələ gələn tullantı ətraf mühitə atılır- dısa, indi ondan ikinci xammal kimi istifadə edi- lir. Çaylara və dənizlərə buraxılan çirkab sular nəticələri əvvəlcədən bilinməyən bir sıra mənfi hallara səbəb olur. Zavod və fabriklərdə onlar ən yüksək səviyyədə təmizlənsələr belə, yenə də canlı aləmə pis təsir göstərən maddələrdən tama- milə azad olunmur. Çirkab suları ilə təbii sulara daxil olan bərk maddə hissəcikləri Günəş işığının suyu tam işıqlandırılmasının qarşısını alır, foto- sintezin normal gedişi və sudakı canlıların qida zəncirini müəyyən dərəcədə pozur. Kanallar və çayların diblərini vaxtaşırı tullantılardan təmizlə- mək lazım gəlir. Sənayedə və kənd təsərrüfatında suvarma sistemlərində əmələ gələn çirkab sula- rında nitratların və fosfatların miqdarı çox olur. Bu da sadə mikroorqanizmlərin, göy-yaşıl yosun- ların bol inkişafına səbəb olur. Çox təssüf ki, bunlar balıqların çoxu üçün yeməli deyil. Həmin 118 yosunların miqdarının artması suda həll olan oksigenin sərf olunmasına səbəb olur. Suya dü- şən bitki qalıqları və təmizlənməmiş kanalizasiya suları da oksigenin sərf olmasını sürətləndirir. Nəticədə, sudakı bitkilərin və heyvanların tənəf- füsü çətinləşir, get-gedə onların miqdarı azalır. Ölmüş toxumaları parçalayan mikroorqanizmlərin və yosunların artması, sonra onların kütləvi sürət- lə məhv olması, göldə alaq otlarının əmələ gəl- məsinə səbəb olur. Bu proses eutrofikasiya adla- nır. Son nəticədə göl bataqlığa çevrilir. Suda həll olan oksigenin miqdarı onun keyfiyyətinin əsas göstəricilərindən biridir. Aerob bakteriyalar üzvi maddələri oksidləşdirmək üçün suda həll olan ok- sigeni udur. Suda gedən oksidləşmə reaksiyaları onda həll olan oksigenin miqdarını minimuma endirir. Canlı orqanizmlərdə 70 kimyəvi element aşkar edilmişdir. Onlardan 47-si daimidir və bio- fil elementlər adlanır. Orqanizmlərin normal ol- maları onların həmin elementlərlə təmin edilmə- sindən asılıdır. Orqanizm hər hansı elementlə daim təmin edilmədikdə ciddi çatışmamazlıq baş verir. Ekvatorial Afrikada intensiv yağışlar suda həll olan kalsium duzlarını torpaqdan yuyub apar- mışdır. Bu element skeletin formalaşmasını mü- əyyən edir. Ona görə də orada cırtdanboylu hey- vanlar, o, cümlədən boyu insanın boyundan hün- dür olmayan zürafələr var. 119 Torpaqda, suda və qəbuledilən qidada ele- mentlərin miqdarı normadan çox olduqda zərərli hallara səbəb olur. Ümumiyyətlə, su mənbələrinin çirklənməsi dedikdə, suların keyfiyyətini pisləşdirən, su obyekt- lərinin səthinə, dibinə və ətrafına mənfi təsir edən zərərli maddələrin tökülməsi və axıdılması başa düşülür. Su obyektlərinin əsas çirklənmə mənbələrini istilik elektrik stansiyaları, metallurgiya, neft-kimya sənayesi müəssisələri də daxil olmaqla, bütövlükdə sənaye və məişət tullantıları təşkil edir. Su mənbə- lərinin çirklənməsi suyu əhalinin içməsi və təsərrüfat işlərində istifadəsi üçün yararsız etməklə bərabər, həmin hövzələrdəki biomühitə də olduqca mənfi təsir göstərir. Hazırda su mənbələrinin çirklənməsinin qarşısının alınması tədbirləri, çirklənmə baş verən ərazilərdə təmizlənmə işlərinin həyata keçirilməsi, bu məqsədlə ən müasir texnologiyadan istifadə edilməsi Azərbaycanda gerçəkləşdirilən ekoloji siyasətin mü- hüm istiqamətlərindən birini təşkil edir. Bu sahədə fəaliyyətin əsas hüquqi bazasını ―Hidrometeorologi- ya fəaliyyəti haqqında‖, ―Su Məcəlləsinin təsdiq edilməsi haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının qa- nunları və bu qanunların icrasına xidmət edən ―Ətraf mühit və təbii ehtiyatların monitorinqinin aparılması qaydaları haqqında‖ Əsasnamə təşkil edir. Respub- likada dövlət səviyyəsində su ehtiyatlarının müha- fizəsi, onlardan səmərəli istifadə olunması məqsədilə mütəmadi qaydada su ehtiyatlarının tərkibinin və 120 çirklənməsinin monitorinqi aparılır. Kür çayının suyunun keyfiyyətinə nəzarət məqsədilə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən yaradılan, müasir cihaz və avadanlıqlarla təchiz olunmuş Qazax analitik tədqiqatlar laboratoriyası, Araz çayının suyu- nun keyfiyyətinə nəzarət edən və Beyləqan rayo- nunda fəaliyyət göstərən analoji mərkəz bu iki mü- hüm su mənbəyində ekoloji vəziyyəti nəzarətdə saxlamaq baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Yaxın gələcəkdə Xəzər dənizinin suyu da Azərbaycanın mühüm içməli su mənbələrindən birinə çevrilə bilər. Belə ki, gələcəkdə Salyan rayonu ərazisində quraşdırılacaq qurğular vasitəsilə dəniz suyunun şirinləşdirilərək əhalinin istifadəsinə veril- məsi mümkün olacaq. Hazırda Xəzər dənizinin çirk- lənmədən mühafizəsi böyük əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdəndir. Xəzər dənizinə uzun illərdir ki, beş sahilyanı ölkədən xeyli miqdarda çirkab suları axı- dılır. Lakin çirkləndiricilərin böyük hissəsi, yəni 80 faizdən çoxu məhz Volqa çayı vasitəsilə dənizə tökü- lür. Azərbaycan tərəfi Xəzərin çirklənməsinin qar- şısının mümkün qədər alınması yönündə əsaslı təd- birlər həyata keçirir. Dənizə axıdılan məişət sularının çirklilik səviyyəsinin aşağı salınması məqsədilə sahil zolağı boyuca 17 mobil tipli təmizləyici qurğudan istifadə olunur. Bundan əlavə, son dövrlərdə Xəzərdə antropogen təsirlərin azaldılması məqsədilə, istis- mara yararsız estakadaların, hidrotexniki qurğuların sökülməsi, batmış gəmilərin çıxarılması, buxta ərazi- 121 sindəki yararsız köhnə neft quyularının ləğv edilmə- si, neftlə çirklənmiş ərazilərdə rekultivasiya işlərinin aparılması, yaşıllıqların salınması, Neft Daşlarında və Çilov adasında yeni çirkab sutəmizləyici qurğu- ların istismara verilməsi də daxil olmaqla görülən bir çox tədbirlər Xəzərin Azərbaycan sularının ekoloji durumuna müsbət təsir göstərib. Beləliklə, Azərbaycanda həyata keçirilən eko- loji siyasətin mühüm istiqamətlərindən olan su mən- bələrinin çirklənməsinin qarşısının alınması yönündə reallaşdırılan əsaslı tədbirlər əhalinin təmiz suya olan tələbatının ödənilməsini yaxşılaşdırmaqla bərabər, ekosistemin bütövlüyünün qorunub saxlanmasına kömək edir. Keçmişdə insanlar tullantıları suya atmaqla fikirləşmirdilər ki, su çirklənə bilər. Xalq arasında belə bir ifadə də var ; "su çirk götürmür" . Lakin indi sular o qədər çirklənir ki, suda canlıların həyatı təh- lükə altına almır, içməyə yaramır. Buna görə də su- ların çirkləndirilməməsi və çirklənən suyun təmiz- lənməsi zəmanəmizin mühüm problemlərindən biridir. Sularm çirklənmə mənbələri müxtəlifdir. Su mənbəyi sənaye müəssisələrinin və nəqliyyatların tullantıları, çirkab suları, torpağın eroziyası, məişət tullantılarının, inşaat və meşə materiallarının suya tullanması nəticəsində çirklənə bilər Heyvanlar ota- rılan yerlərdən, dərmanlanmış və gübrələnmiş əkin 122 sahələrindən, bağlardan, meşələrdən, plantasiya- lardan, küçələrdən axan sular çay və göllərə töküldükdə, onları çirkləndirir. Belə sularda müxtəlif xəstəlik törədiciləri, zəhərli kimyəvi maddələr olur. Suyun keyfiyyətinə meşələrdə kəsilmiş ağac mate- riallarının, xüsusilə dezenfeksiya edilən oduncağın su ilə axıdılması və suda çox qalması da pis təsir edir. Ağac materialları suda çox qaldıqda çürüyür, bu isə suyun oksigeninin sərf olunmasına və keyfiyyətinin pisləşməsinə səbəb olur. Sintetik fəal maddələrin istehsalı və işlədilməsi ilə əlaqədar olaraq sular bir qrup maddələrlə daha çox çirklənir. Belə maddələri camaşırxanalar, toxuculuq, yun-dəri müəssisələri çox işlədir. Çay, dəniz və okean gəmiləri, avtonəqliyyat, traktor və s. vasitələrindən tökülən tullantılar yana- caq və sürtkü materialları, ət və süd kombinatlarının tulantıları su mənbələrini çox çirkləndirir. Dəniz suyu ən çox neft və neft suları ilə çirk- lənir. Bunun səbəbi dəniz yataqlarından neft çıxarar- kən ətraf mühitin təmiz saxlanması qaydalarına eti- nasızlıq göstərilməsi və quyular sınaqdan çıxarılar- kən lay neftinin və suyunun birbaşa dənizə buraxıl- masıdır. Neft pərdəsi suya sərbəst oksigenin daxıl olmasına mane olduğu üçün dəniz faunasının həyatı təhlükə qarşısında qalır, canlı aləmin artıb törəməsi imkanı məhdudlaşır. Neftdə olan qazlar tədricən ayrıldıqdan sonra neft damcıları ağırlaşır və suyun |