Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
downloaded from KitabYurdu.org X'lor
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kalsium mübadilsəi (Ca 2+ ).
- Dəmir mübadiləsi (Fe 2+ )
- Maqnezium (Mg 2+ )
- Kobalt (2 + )
- Sink (Zn 2 +)
- Xrom (Cr 2 -)
- Şəkil 7.
- Şəkil 10. Termotənzim sisteminin əsas komponentləri. 376
- Bədən temperaturunu aşağı salan mexanizm
|
366 downloaded from KitabYurdu.org X'lor ( C t ) - xlor ionu osmotik təzyiqin tənzimində, mədə şirəsində duz turşusunun (H Ct) yaranmasında və sinap- tik ləngimədə iştirak edir. CT ionlar Na + kationları ilə birlikdə qan plazmasının və Orqanizmin digər mayelərinin osmotik təzyiqlərin təşkilində iştirak edir. Ct~ mədənin həzm ferment- ləri ifraz olunan həzm fermentlərinin fəallaşmasında vacib rol oynayan NaCf-un da tərkibinə daxil olurlar. Xlor orqanizmdə əsasən xörək duzunun (Na Ct) tərkibində toplanır. Dəri xlorun beposu sayılır. Xlor orqanizmdən sidiklə, nəcis ilə, isti olduqda tər və vəzilərindən ifraz olunan tərin tərkibində xaric olur.
2+ ) orqanizmdə kalsi fosfat şəklində olur. Hüceyrə xarici mayedə kalsium ion- larının səviyyəsinin yüksək olması, ürəyin sistola mərhələsində dayanmasına səbəb olur. Ca 2+ ionlarının hüceyrə xarici mühitdə qatdığının az olması sinir lifinin spontan boşalmasına və tetanusa səbəb olur. Kalsium ionları bir çox fermentativ reaksiyalara təsir edir. Ca 2+ ionları qanın laxtalanmasında iştirak edir. Orta yaşlı adamın kalsiuma gündəlik tələbatı 0,6-0 ,8 qr olur. Ca 2+ ionları uşaqlarda sümük sistemin formalaşmasında çox lazım olduğu üçün, onların kalsiuma olan gündəlik tələbatı artır. Hamiləlik dövründə qadınların kalsuma ehtiyacı daha yüksək olur. Bəzi hamilə qadınlar bu dövrdə tabaşir yeməklə kalsiuma olan ehtiyaclarını ödəyirlər. Gündəlik qəbul edilən kalsiumun fosfora nisbəti 2:1 olmalıdır. D vitamini fosfat duzlarının bədəndə normal miqdarının toplanmasına təsir edir. «D» vitamini çatışmadıqda uşaqlarda raxit xəstəliyi, böyüklərdə isə osteoparez və osteomalyasiya əmələ gəlir. Qal- xanvarı ətraf vəzinin parathormonu kalsium mübadiləsinə təsir göstərir. Bu hormonun azlığı tetaniya deyilən vəziyyət yaranır. Kalsum orqanizmdən böyrəklərdə əmələ gələn sidiklə, dəridən ifraz olunan tərlə, düz bağırsaqdan xaric olan nəcislə xaric olur. Kalsium bitki məhsullarından kələm, ispanaq, kahı, yerkökü və ağ turpda, heyvan məhsullarından süd, pendir və 367 downloaded from KitabYurdu.org yumurta sarısında olur. Fosfor mübadiləsi - fosfat (PO4
3 -)
- hüceyrədaxili mayenin əsas anionudur. Fosfatlar çoxlu koenzimlərlə dönən birləşmələr əmələ gətirmək qabiliyyətinə malikdir, ATF, ADF, SAMF və başqa maddələrin funksiyası ilə əlaqəsi vardır. Fosfatlar daha çox miqdarda sümüyün tərkibində olur. Fosfor orqanizmə əsasən natrium və kalium duzları şəklində daxil olur. Karbohidrat və əzələ mübadiləsinin tənzim mexanizmində fosforun rolu daha böyükdür. Üzvi birləşmələrin və ATF-in tərkibində olan fosfor enerji mənbəyi kimi orqanizmin fəaliyyətinə mühüm əhəmiyyətə malikdir. Fosforun artıq hissəsi sidik və düz bağırsaqdan nəcis ilə bədəndən xaric olur.
edir, az miqdarda qaraciyərdə və borulu sümüklərin tərkibində olur. Elektronların daşıyıcısı mitoxondiridlərdə olur. Dəmir oksigenin toxumalara daşınması üçün və hüceyrədaxili oksid- ləşdirici sistemlər üçün mütləq lazımdır. Dəmir heyvan orqanizmində hemoqlobin, mioqlobin, sitoxromlar kimi vacib bioloji birləşmələrin tərkibinə daxil olur. Eritrositlərin tərkibində orqanizmdə olan bütün Fe-un təxminən 70%-i yerləşir. İnsan orqanizminin Fe-a olan gündəlik tələbatı 10- 30 mq təşkil edir. Fe insan və heyvan orqanizminə əsasən üzvi birləşmələr şəklində daxil olur. Hamiləlik dövrü ananı, uşağı isə 5-6 aylığından sonra, yəni əlavə yemək verməklə dəmirlə təmin etmək lazımdır. Orqanizmin dəmirə olan tələbatını ət, meyvə və tərəvəz, yumurta sarısı, paxla, noxud, gül kələm, alma, ispanaq və quru gavalı qəbul etməklə ödəmək olar. Maqnezium (Mg 2+ ) - hüceyrəyə çoxlu fermentativ re- aksiyaların katalizatoru kimi lazımdır. Mg hüceyrə xarici qatı- lığının artması sinir sistemi və skelet əzələsinin fəallığını azaldır. Əksinə, Mg 2+ qatılığınm azalması oyanıcılığını yüksəldir, qan damarlarının genişlənməsinə, ürək ritminin pozğunluğuna səbəb olur.
Orqanizmin bir sıra fermentli sistemlərinin tərkibinə maqnezium daxil olur. Onun MgCh şəklində olan müəyyən 368 downloaded from KitabYurdu.org miqdarına qan plazmasına rast gəlinir. Mg 2+ ionları onlar ürək əzələlərinin oyanmasının tənzimlənməsində iştirak edirlər. Bundan başqa, Mg 2+ ionları karbohidratların hidrolizində iştirak edən fermentlərin sintezinin zəruri komponentlərin- dəndirlər: Mg 2+
iştirakı zamanı fosfatazan fermentli fəallığı da artır. Heyvan orqanizmində brom hipofizdə (15-30 mq%), eləcə də bir sıra digər orqanlarda isə 0,1-0,7 mq% qatılıqda aşkar olunur. Br orqanizmdə rolu müəyyən olunmasa da, o, dərman preparatların tərkibində orqanizmə sakitləşdirici təsir göstərərək, sinir sistemində tormozlayıcı prosesləri stimullaşdırır. Yod (Q) - qalxanabənzər vəzinin T 3 -triyodotrionin və T 4 - trioksin hormonlarının hazırlanması üçün lazımdır. İnsan yoda olan gündəlik tələbatını dağ süxurlarında olan yodla zənginləşən suyu içməklə təmin edir. İçməli suda yod az olanda əhalinin yoda olan ehtiyacını ödəmək üçün xörək duzuna yod əlavə edilrlər. Bunun üçün bir ton duza 12 qr qədər yod qatmaq lazımdır. Yod ən çox dəniz yosunlarında olur. Yosunların suya ifraz etdiyi yodun hesabına dəniz suyunda, bulaq suyuna nisbətən çox olur. Orta yaşlı sağlam adamların yoda olan ehtiyacı 0,000014 qr təşkil edir. Qalxanabənzər vəzin hipofunk- siyası zamanı vəzi böyüyür və zob (Ur) xəstəliyi, hiperfunk- siyası zamanı isə Bazedov xəstəliyi müşahidə olunur. Kobalt (2 + ) vitamin B 12 əsas tərkib hissəsini təşkil edir, çatışmazlığı anemiya (qanazlığı) xəstəliyi əmələ gətirir. Mis (Cu 2+ ) hüceyrədə oksidləşdirici proseslərdə iştirak edərək, sitoxromoksidaza, monooksidaza, liziloksidaza, su- peroksidaza dismutazının tərkibinə daxil olur. Bəzi onurğasız heyvanlarda mis onurğalı heyvanların qanının Hb oxşar olaraq orqanizmdə 02 -in daşıyıcısı kimi xidmət göstərən hemoqlobinin tərkibinə daxıl olur. Cu 2+ ionları qan təşkili proseslərində hemoqlobin ilə si- toxromların sintezində də iştirak edirlər. İnsan orqanizminin Cu olan gündəlik tələbatı 2 mq təşkil edir. Cu heyvanların orqan və toxumalarında, daha çox isə qaraciyərdə rast gəlinir ( 3 -
downloaded from KitabYurdu.org 5 mq%). Qida məhsullarında Cu çatışmaması zamanı orqanizmdə qan təşkili proseslərinin Hb sintezinin pozulması başlanır. Sink (Zn 2 +) - sink orqanizm üçün karbohidraza fer- mentinin sintezi zamanı zəruridir. Bu ferment eritrositlərdə və digər hüceyrələrdə CCh-mn mübadiləsində iştirak edir. Zn az miqdarda insulinin tərkibində də rast gəlinir. Xrom (Cr 2 -) - qlükozanm insulinə qarşı həssaslığını artırır. Xromun çatışmazlığı insulinə qarşı rezistentliyi artırır. Selen bərpaedici qulutationun oksidləşməsinə və trioksinin, triyod- trioninə çevrilməsində iştirak edir. Ftor (F) - az miqdarda ftor sümüyün və diş emalının formalaşması üçün lazımdır. Həddindən çox ftor qəbulu flyo- roza səbəb olur. Bu zaman sümükdə ləkələr və ölçüsünün böyüməsinə təsadüf edilir. 370 downloaded from KitabYurdu.org XVI FƏSİL 16.1. Bədən temperaturu və onun tənzimi Bədən temperaturunun tənziminə görə heyvanlar 2 qrupa bölünür: 1. Poykilotermik. 2. Homoyotermik. İnsan ho- moyotermik qrupa daxildir. Xarici mühitin temperaturundan asılı olmadan bədən temperaturun tənzim edən heyvanlara homoyotermik, bədən temperaturunun səviyyəsi xarici mühitin temperaturundan asılı olan heyvanlara poykilotermik heyvanlar deyilir. Homoyotermik - bədən temperaturunu tənzim edən isti- qanlı heyvanlar (məməli heyvanların əksəriyyəti, məsələn, insan, meymun, dovşan, it və s.), quşlar aiddir. Maddələr mübadiləsinin normal səviyyəsini tənzim edən xüsusi fizioloji mexanizmin hesa- bına bu stabilliyi nizamlaya bilir. İstiqanlı heyvanlarda (məməli və quşlar) bədən temperaturunun nisbi sabitliyini qoruyub, sax- lamasına izotermiya deyilir. Poykilotermik - bədən temperaturunu tənzim edə bilməyən, fəaliyyəti xarici mühitin temperaturundan asılı olan soyuqqanlı heyvanlara deyilir (balıqlar, suda- quruda yaşayanlar, sürünənlər aid edilir). Bədən temperaturu homeostazın ən mühüm parametr- lərindən biri hesab edilir. Normal daxili temperatur 0,6° tərəddüdlə fərqlənən 37°C hesab edilir. Termodinamik nöqteyi- nəzərdən homoyetermik insan ancaq istilik törətmə və istilik vermə arasında olan balansın saxlanması şəraitində bədən temperaturunu bütöv orqanizmdə qoruyur və neyro-endokrin yollarla onu tənzim edir. _ İstiliyn əmələ gəlməsi. İstilik maddələr mübadiləsi vasitə- silə əmələ gəlir. İstilik törətmənin səviyyəsi aşağıdakılardan asılıdır: əsas mübadilədən, əzələ fəaliyyətindən, hormonların effektindən (tiroksin, oksidləşmə və fosforlaşma zamanı əmələ gələn istilik və həmçinin hüceyrədə güclü piy olanda) yaranır.
skelet əzələlərində onların işləməsi zamanı əmələ gəlir. Sonra istilik dəriyə verilir, ordan isə havaya və ətraf mühitə verilir.
downloaded from KitabYurdu.org İstilik vermənin sürəti dəridə əmələ gəlmə yerindən asılı olaraq istilik vermənin sürəti (əsasən qan cərəyanı ilə) və dəri vasitəsilə istiliyin xarici mühitə verilmə sürətidir. Dəri və dərialtı piy toxuması xarici mühitin müxtəlif temperatur şəraitində belə temperaturun bədəndə saxlanması üçün istilik izolyatoru rolunu oynayır. Normal bədən temperaturunun qorunması məqsədilə orqanizmdə istilik təşkilinin çoxalması heyvanın soyumaya qarşı təcili reaksiyasının nümunəsidir. Homoyotermli orqanizmlərdə soyuğa uyğunlaşma əsasən onların bədəninin istilik izolyasiya qabiliyyətinin çoxalması sayəsində baş verir; burada yun örtüyünün, ləkələri, dərialtı piyin əmələ gəlməsi də böyük rol oynayır. Dərialtı yağ təbəqəsinin inkişafı su məməliləri üçün səciyyəvidir. İnsanın bədən temperaturunu ya düz bağırsaqda (daha çox uşaqlarda), ya da qoltuqaltında ölçülür. Adətən sağlam adamlarda temperatur qoltuq altında 36,5-36,9°C-ə, düz bağırsaqda isə 37,2- 37,5°C olur. Ən yüksək temperatur gündüz saat 16-18, ən aşağı temperatur isə gecə saat 3-4 arasında olur. Orqanizmdə normal temperatur dəyişilməsi kimyəvi və fiziki tənzimləmə yolları ilə olur (şəkil 7).
Bədən temperaturunun saxlanılmasında fiziki və kimyəvi tənzim mexanizmlərin əlaqəsi. 372 downloaded from KitabYurdu.org Fiziki tənzim orqanizmin toxuma və hüceyrələrində is- tiliyin verilmə intensivliyinin dəyişilməsi, kimyəvi tənzim isə hüceyrə və toxumalarda maddələr mübadiləsi intensivliyinin qüvvətlənməsi və zəifləməsi səviyyəsi ilə xarakterizə olunur. İstiliyin kimyəvi baxımdan tənzimlənməsi mühitin cüzi temperaturunda böyük əhəmiyyət kəsb edir. İstiliyin təşkili heyvanın müxtəlif orqan və toxumalarında baş verən oksid- ləşdirici ekzotermik reaksiyalar nəticəsində, daha intensiv istilik təşkili prosesi isə əzələ sistemində baş verir. Beləliklə, heyvan orqanizmində istilik təşkilinin səviyyəsini təyin edən əsas amillər qida və daha çox isə əzələlərinin fəaliyyətidir. Bədənin daxilində və xaricində temperatur müxtəlif olur. Məsələn, ən çox daxildə qaraciyərdə (37,8-28,3°S), ən az isə bədənin səthində - dəridə (29,5-35,9°S) olur. Dəridə ürəyin damarlara vurduğu qanın O-dan 30%-ə qədəri cərəyan edir. Dəri tənzim olunan effektiv istilik mübadilə sistemidir, hansı ki, dəridə qan cərəyanı istiliyi bədəndən dəriyə gətirən əsas mexanizmə malikdir. Əgər bədən temperaturu xarici mühitin temperaturundan çox olarsa, onda bədən qanı bədən səthində olan damarlarda cərəyan etdirməklə istiliyi dəri vasitəsilə xarici mühitə verəcəkdir. Deməli, orqanizm istiliyi bədən səthi ilə xaricə verir. İstiliyin xaricə verilməsi şüalanma, istilik nəqletmə, konveksiya və buxarlanma vasitəsilə həyata keçirilir.
temperaturunda xarici mühitə buraxılan istiliyin 60%-ni, dalğa uzunluğu 760 mm olan infraqırmızı şüalanma dalğaları vasitəsilə itirir.
Konveksiya - istiliyin (15% qədər) havanın hərəkət edən hissəcikləri və su vasitəsilə itirilməsinə deyilir. Konveksiya yolu ilə verilən istilik, havanın hərəkəti zamanı (ventilyator, külək) artır. Suda çimən zaman itirilən istiliyin miqdarı, konvek- siyası, havadan dəfələrlə çox olur.
təmasda olma zamanı (məsələn, stul, balınc, paltar və s.) təmas yolu ilə istiliyin nəql olunması (3% qədər) baş verir. Şüa-
downloaded from KitabYurdu.org lanma, konveksiya və nəqletmə yolu ilə istiliyin verilməsi, bədən temperaturu xarici mühitin temperaturundan çox olduqda baş verir. Əgər bədən səthinin temperaturu xarici mühitin temperaturuna bərabər və ya aşağı olarsa onda orqanizmin bu üsulla istilik verməsi təsirləri olmur.
zəruri mexanizmidir. Bədən səthi ilə suyun buxarlanması hər qram buxarlanmış su üçün 0,58 kkal istilik itirilməsinə səbəb olur. Hətta gözə görünməyən tər ifrazı zamanı gündə su bədən səthindən və ağciyərlərdən 450-dən 600 ml qədər xaric olur ki, Bu da saatda 12- 16 kkal istilik itirməyə səbəb olur. Cüzi buxarlanma - su molekulunun tənəffüs səthindən və dəridən arası kəsilmədən diffuziyasının nəticəsidir, buna temperatur tənzimi sistemi nəzarət edə bilmir. Mühitin temperaturunun bədən temperaturundan yüksək olması bədən temperaturunun yüksəlməsinə səbəb olur. Bu şəraitdə artıq istiliyin xaric edilməsi və soyuma ancaq tər ifrazı ilə həyata keçirilir. Dərinin ətrafında havanın hərəkəti buxarlanmanm sürətini artırır (Ventilyatorun soyutma effekti).
downloaded from KitabYurdu.org Tər ifrazı - orqanizmin xarici mühitin dəyişilən şəraitinə ən mühüm uyğunlaşma reaksiyalarından biridir. Gündəlik həyatda 2 növ tər ifrazı müşahidə olunur. Termo tənzimləmə (fiziki iş və ətraf mühitin temperaturunun yüksəlməsi zamanı, cavab olaraq bütün bədən temperaturun yüksəlməsi baş verir) və psixogen (emosional stresə cavab olaraq adətən lokal, lakin bəzən generalizasiya olunur). Tər vəzilərinə malik olan insanda və bəzən digər hey- vanlarda istiliyin ayrılmasının daha iri fizioloji mexanizmi tər ifrazıdır. İnsanda müxtəlif dəri sahələri üçün tər ifrazı başlan- masına şərait yaradan dərinin ilkin temperaturu 30-32°C-yə bərabərdir. Hava temperaturunun artması ilə tər ifrazı daha intensiv şəkildə artır. Bu zaman adətən rütubətin dəri səthindən buxarlanması onun ifrazından geri qalır. Hava temperaturunun 31°C çox olması zamanı insanda istiliyin verilməsində əsas rolu buxarlanma oynayır. İnsan ətalət vəziyyətində buxarlanma yolu ilə 20%, əzələlərin işi zamanı isə 75-80%-ə qədər istilik itirir. Orqanizmdə əsas mübadilə şəraitində saatda təqribən 330 kilo Coulun azad olmasını nəzərə alsaq, o zaman ağır fiziki iş zamanı güclü tər ifrazı ilə insan orqanizmi istiliyin verilməsi sayəsində ətraf mühitə 10-11 dəfə çox istilik ifraz edir. Tər ifrazından başqa termo tənzimlənmənin vacib fiziki amili kimi çıxış edən suyun buxarlanması tənəffüs hərəkətləri tezliyinin dərinləşməsində, tənəffüsün çətinləşməsində təzahür edir. İnsan dərisinin üst səthi 20 mln. çox tər ifraz edən tər vəzilərinə malikdir. Bu vəzilər tər ilə NaCl məhlulu ifraz edir və termo tənzimi təmin edir. Apokrin tər vəziləri (əzələaltı və qasıx vəzisi) feromen ifraz edirlər və bədənin iyinin yaranmasında iştirak edirlər. Tərin ifrazı işin növündən və xarici mühitin temperaturundan asılı olaraq variasiya edir (şəkil 9). Tər ifrazı mexanizmi mühitin temperaturuna adaptasiya olunur. Akklimatizasiya olunmamış insanlarda isti iqlim mühiti onlarda saatda 1 L qədər tər ifrazına səbəb olur. Akkli-
downloaded from KitabYurdu.org matizasiya olunmuş adam saatda 2-3 L tər ifraz edir. Yüksək səviyyəli tər ifrazı saatada 2-3 L tər yolu ilə verilməsinə səbəb olmaqla normal temperaturu təmin edir. Akklimatizasiya za- manı yüksək səviyyəli (buxarlanma) tər ifrazı elektrolit balan- sının saxlanmasına səbəb olur. Böyrəküstü vəzin qabıq maddə- sinin hormonu aldostoron natriumun tər vəzilərinin axarından reabsorbsiya olunmasını stimulyasiya edir. Tər ifrazı (L/saat) 1.42
32 38 43 Havanın temperaturu Şəkil 9. Müxtəlif temperatur şəraitində müxtəlif fəaliyyət zamanı tər ifrazı. Bədən temperaturunun tənzimi. Termo tənzim sistemi əks əlaqə prinsipinə uyğun işləyir və üç komponentdən ibarətdir, sensor reseptorlar, mərkəzi inteqrator və effektor orqanlar sistemi (şəkil 10).
Reseptorlar İnteqrator Havanın temperaturu
downloaded from KitabYurdu.org 16.2. Sensor reseptorlar Mərkəzi neyronlar. Ön hipotalamus və onun preoptik şöbəsində orqanizmin soyumasına daha çox reaksiya verən termohissedici neyronlar vardır. Hipotalamusun arxa şöbəsi ilə istilik hasilatının tənzimi həyata keçirilir. Dəri termoresep- torları temperaturun 0,005°C minimal dəyişməsinə reaksiya verir və termotənzim mərkəzini temperatur və onun cəld dəyişilməsi haqqınla indiki məlumatla təmin edir.
torlar haqqında məlumat hipotalamusun ön və preoptik sahəsində «hipotalamik termostat» adlanan termotənzim mərkəzində birləşir. Termotənzim mərkəzi daxili temperaturun daimi 37,1°C saxlayır (temperatur tənziminin istiqamətləndirici nöqtəsi) termotənzim mərkəzindən istiqamətləndirici nöqtədən temperaturun tərədüdü haqqında alman məlumatı effektor sistemə nəql edir. Bəzən xarici mühitin temperaturu normadan ya çox yüksək (40-50°C), ya da çox aşağı (-50-60°C) olur. Belə şəraitdə fiziki və kimyəvi tənzimləmə mexanizmləri homeostazın- orqanizmin daxili mühitinin sabitliyini təmin edə bilmirlər. Belə şəraitdə bədənin temperaturunun artması, yəni qızması - hipertermiya (qoltuq altında temperatur 37°C-dən çox 38-40- 41°C) və ya azalması - hipotermiya (qoltuq altında 35°C-dən aşağı olduqda) baş verir. Bu zaman simpatik sinir sisteminin ya tormuzlanması (istilik azalır), ya da oyanması (istilik əmələgəlmə artır) vəziyyəti dəyişir. Soyuqda əvvəlcə əzələlərin təqəllüsü və ya titrəməsi baş verir. Bir müddət sonra bədən temperaturu enməyə başlayır. Heyvanlarda hissiyatm itməsi, reflektor reaksiyaların zəifləməsi, sinir mərkəzlərinin oyanıcılığının azalması və s. hi- portemiya zamanı maddələr mübadiləsinin intensivliyi kəskin surətdə zəifləyir, tənəffüs ləngiyir, ürək döyüntüləri və qanın sistolik həcmi azalır, arterial təzyiq enir.
Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|