Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
downloaded from KitabYurdu.org çıxara bilər. Klimatologiya
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
429 downloaded from KitabYurdu.org çıxara bilər. Klimatologiya. Tibbi klimatologiya müxtəlif iqlim amilləri - havanın təmizliyi, temperaturu, həmçinin yağıntı, buludlu- luq, külək və günəş şüalanmasının, xüsusilə onun ultrabənövşəyi komponentinin təsirinin müalicəvi əhəmiy-yətini öyrənir. Yüksək dağlıq yerin iqlimi üçün intensiv günəş radiasiyası, quru hava və aşağı miqdarda oksigenin olması xarakterikdir; dəniz iqliminin vacib xüsusiyyəti havada aerozolların olmasıdır. İqlimin dəriyə təsirini istilik və şüa təsirlərinə bölürlər; sonuncunun təsiri günəş radiasiyası, xüsusilə ultrabənövşəyi şüaların təsiri ilə bağlıdır. Bu iqlim amillərinin təsiri iki cürdür. Bu tərəfdən onlar orqanizmdə spesifik vegetativ və endokrin, həmçinin qeyri- spesifık uyğunlaşma dərinliklərinə səbəb olurlar. Digər tərəfdən, təmiz hava aşağı miqdarda allergenlərin olduğu mühitdir. Nəhayət, müəyyən rolu, məsələn, kurortda istirahət zamanı psixoloji təsir də oynaya bilər.
edirlər ki, bağlı otaqda çoxlu sayda insan olduqda diqqətin itməsi və yorğunluğa səbəb olan oksigen çatışmazlığı əmələ gəlir. Lakin bu belə deyildir, oksigenin kifayət qədər miqdarı qapı və pəncərələrin yarıqlarından hava mübadiləsinin hesabına və əgər otaqda mexaniki ventilyasiya işləyirsə daha çox təmin edilir. Oksigen çatışmazlığı ancaq hermetik bağlı otaqlarda və yalnız bir neçə saat keçdikdən sonra yarana bilər. Misal: Tutumu 400 m 3 olan hermetik bağlı otaqda 100 insan olduqda oksigenin başlanğıc miqdarı 85 m 3 , onun insanlar tərəfindən israf edilməsi isə təqribən 1800 1 /saat təşkil edir. Deməli, O 2 miqdarı 1 saat ərzində 0,45 10 2 qədər azalır və 9 saatdan sonra otaqda O 2 fraksiyası hələ də təqribən 0,17-ə bə 430 downloaded from KitabYurdu.org rabər olacaq 0,04-ə bərabər olan bu azalma tənəffüsün və fizioloji işgörmə qabiliyyətinin tənzim olunmasından çox az təsir göstərəcək; Ck-nin müqayisə olunan parsial təzyiqinə dəniz səviyyəsindən 1700 m yüksəklikdə təsadüf etmək olar. Bununla yanaşı, havada CO 2 miqdarı hiss olunacaq dərəcədə yüksəlir. 0,83-ə bərabər olan tənəffüs əmsalı şəraitində 9 saatdan sonra CO
2 miqdarı 3,3-10' 2 -ə çatır, ağciyər ventilyasiy- asınm sürəti isə əvvəlkinə nisbətən 2 dəfə artır (cədvəl). Cədvəl Udulan havada (FuC0 2 )C02 miqdarının artması ilə V E ağciyər ven- tilyasiyasının yüksəlməsi və alveol havasmdakı (Pa cc , 2 ) uyğun gələn CCh-nin parsial təzyiqi F U C0 2
2 )
V E
Udulan havada CO 2 miqdarının artması nəinki ağciyər ventilyasiyasının artmasına, həm də əqli işgörmə qabiliyyətində pozğunluqlara səbəb olur. Baxmayaraq 3-10 2 olan CO 2 sə-
viyyəsində çox cüzi mənfi təsirlər qeydə alınır, udulan havada CCh- nin 5-10' 2 -dən artıq miqdarında aydın şəkildə əqli işgörmə qabiliyyətində, xüsusilə təlim zamanı pozğunluqlar yaranır. Havanın çirklənməsi. Əgər udulan havada çirkləndiricilər - qazlar, buxar, toz və s. vardırsa insanlar subyektiv olaraq onu xoşagəlməz hesab edirlər; bu zaman onlarda həmçinin patofizioloji və ya toksiki reaksiyalar, hətta xəstəliklər əmələ gələ bilər. Sağlamlığın mühafizə edilməsinin bu sahəsində aparılan tibbi tədqiqatlar müxtəlif çeşiddə olan maddələr üçün "mümkün ola bilən son qatılığı" müəyyən etməyə imkan vermişdir (MSQ). Mümkün ola bilən son qatılıq (MSQ) - iş yerlərinin ha- vasmdakı hər hansı bir maddənin çox böyük olmayan qatılığı- dır ki, hətta təkrar və uzun müddətli təsir zamanı (bir qayda olaraq, 40 saatlıq iş həftəsində gün ərzində 8 saat müddətində) 431 downloaded from KitabYurdu.org bu maddə işçilərin sağlamlığına xələl gətirmir və arzuolunmaz reaksiyalara səbəb olmur. Binaların ventilyasiyası və havanın kondisiyalaşdırılması. İş görmək üçün nəzərdə tutulmuş bina və istirahət otaqlarında havanın ventilyasiyası və kondisiyalaşdırılması üçün cihazlar quraşdırılmış olur. Bu cihazların vəzifəsi insanları havanın "pis" olması kimi subyektiv hissədən uzaq tutmaqdır. "Pis hava" anlayışı aşağı miqdarda oksigenə malik hava mənasını vermir. Bu, tərkibində kifayət qədər uçucu maddələr (insanlar və onların geyimləri tərəfindən xaric edilən) və ya siqaret tüstüsü, avtomobillərin işlənməsi, qazları və s. olan havadır. Əksinə, "yaxşı hava" tərkibində yüksək miqdarda oksigenin olması ilə deyil, adları qeyd olunan maddələrin aşağı qatılığı ilə xarakterizə olunur. Hətta meşədə, belə havada oksigenin miqdarı yüksək deyil, havanın tərkibində fotosintez üçün vacib olan CO 2 miqdarı və fotosintez prosesinin sürəti O 2 miqdarının nəzəçarpacaq yüksəlməsini təmin etmək üçün həddindən artıq azalır. Havanın regenerasiyası üçün uducu filtrlərdən çox nadir hallarda istifadə edilir. Adətən buna xaricdən təmiz havanın arzu olunmayan maddələrin qatılığmı aşağı səviyyədə saxlamaq üçün kifayət qədər olan miqdarı hesabına nail olunur. Binaların havasmdakı CO 2 miqdarı nə qədər təmiz havanın əlavə edilməsinə ehtiyac olunmasının ən əhəmiyyətli indikatoru kimi xidmət edir. 0,15-10'
2 -dən aşağı olan qatılıq (Pettenkof ədədi) adi şəraitdə nə qıcıqlanmaya, nə də pozğunluğa səbəb olur. Əgər otaqdakı havanın tərkibi bu göstəricinin əsasında tənzim olunursa, havanın kondisiyalaşdırılmasında külli miqdarda enerjiyə qənaət etmək olar.
olmayan kondisionerlər sadəcə olaraq havanı soyudur və qurudur (çünki, su buxarı soyuducu qurğuda kondensasiya olunur), bu, təravətləndirici təsir göstərir və bununla da ətraf mühitin yüksək temperaturuna dözməyə şərait yaradır. Daha mürəkkəb qurğular verilmiş parametrlərə uyğun olaraq havanın temperatur və rütubətini tənzim edir. Bəzi yerlərdə, məsə
downloaded from KitabYurdu.org lən, cərrahiyyə otaqları və mikrosxemlərin yığıldığı sahələrdə hava, həmçinin mikrob və tozlardan da təmizlənməlidir; bu zaman nəzarət etmək lazımdır ki, hava filtrləri və rütubətlən- diriciləri bakteriyaların çoxalması üçün substrat rolunda çıxış etməsinlər. Havası ventilyasiya olunan və kondisiyalaşdırılan otaqlarda temperatur komfortu yaratmaq üçün sürəti 0,1 m/s- dən artıq olan hava axını - yelçəkənin qarşısını almaq lazımdır. SƏS - KÜY, VİBRASİYA VƏ TƏCİL 18.12. Səs-küy Eşitmə sisteminin pozğunluğu və zədələnməsinə səbəb olan arzuolunmaz səslər səs-küy hesab edilir. Səs-küyün təsirini qulaq və qulaqdan kənar təsirə ayırmaq olar. Birinci, geri dönən qulaqbatmaya (karlığa) (eşitmə qapısının müvəqqəti olaraq yüksəlməsi və ya audioqramma əyrisinin aşağı düşməsi) və yaxud stabil zədələnməyə səbəb olur. Səs-küyün xarici təsirləri arasında eşitmə rabitəsinin pozğunluğunu, işgörmə qabiliyyəti və digər psixoloji göstəricilərin aşağı düşməsini, həmçinin bir çox fiziolji funksiyalara təsir göstərən yuxunun pozulmasını qeyd etmək olar. Səs-küy bir çox istehsal sahəsindəki yükün tipik komponentidir. Onun intensivliyinin yüksəkliyinin səviyyəsini dB-da qeydə alan cihazlarla ölçmək olar. Səs- küyün qiymətləndirilməsi zamanı təsirin müddətini nəzərə almaq lazımdır. Uzun müddət davam edən səs-küyün səviyyəsi (orta səviyyə) işini 8 saatın dövrü üçün, ekoloji səs-küy şəraitində isə 16 günlük və ya 8 saatlıq dövr üçün hesablanır (cədvəl 5). Səs-küyün təsiri əvvəlcə psixoloji olaraq hiss edilir; və- ziyyətdən və səs-küyün xarakterindən asılı olaraq onun aşağı intensivliyi belə yorucu və ya qıcıqlandırıcı kimi qəbul edilə bilər. İnsanlar gecə istirahətinin vaxtı çatdıqda daha həssas olurlar; onlara avtomobil, qatar və təyyarənin səsi mane olur. Gecə vaxtı səs-küyün ən yüksək həddi 35 dB səviyyəsi hesab edilir (cədvəl 6 ).
433 downloaded from KitabYurdu.org Cədvəl 5 Səs-kfly yükünün təsnifatı və onların insanlara təsiri Səs-küyün
xüsusilə vegetativ tənzi- medici sistemlərin (ürək yığılmaları tezliyi və qan təzyiqinin artması, periferik damarların sıxılması, əzələ tonusunun reflektor yüksəlişi, yuxunun pozulması)
karlıq, uzun illər ərzində təsirdən sonra eşitmə qabiliyyətinin stabil olaraq aşağı düşməsi
hüceyrələrinin zədələnməsi
Almaniyada qəbul olunmuş standartlara uyğun olaraq müxtəlif zonalarda icazə verilən səs-küyün son həddinin qiyməti, dB Gündüz _______ Gecə Kurortlar
Psixoloji və emosional reaksiyalardan başqa səs-küy eks- tremal vəziyyətdə eşitmə orqanının zədələnməsi və psixosoma- tik pozğunluqlara gətirib çıxaran müxtəlif fizioloji cavablara səbəb ola bilər. Zədələnmələrin dərəcəsi fərdi meyllilik, həmçinin səs-küyün intensivliyi, xarakteri və müddəti ilə müəyyən edilir. 90 dB intensivliyə malik səs-küyün təsirinə sutkada 8 saat məruz qalan insanlardan 5%-i 10 ildən sonra ehtimal olunur ki, ağır eşitmədən əziyyət çəkəcəklər. 85 dB və daha artıq 434 downloaded from KitabYurdu.org intensivliyə malik səs-küy şəraitində qulaqlıq və ya digər səsi- batıran qurğular daşımaq məsləhət görülür; 90 dB və daha artıq səviyyədə səs-küyün təsirinə məruz qalan şəxslər mütəmadi olaraq həkim müayinəsindən keçməlidirlər. 18.13. Vibrasiya Titrəyişin (məsələn, maşınların) bədənə və başa ayaqlar, sarğı və ya əllər vasitəsilə ötürülür. Onların rezonans tezliyindən (fo) asılı olaraq titrəyişlərə ayrı-ayrı orqanlar və bütün bədən məruz qalır. Oturan insanın bütün bədəni üçün fo=4-7Hs; ayrı-ayrı orqanlar və bədən hissələri üçün rezonans tezlikləri cədvəldə təqdim olunmuşdur (cədvəl 7).
Vibrasiyanın təsirinə əsasən müxtəlif nəqliyyat vasitələrinin sürücüləri məruz qalırlar. Belə təsir işgörmə qabiliyyətinin kəskin aşağı düşməsinə, ümumi halsızlığa və ya xarakter ağrılara ola bilər; onlar həmçinin zəriflik tələb edən hərəkətlərin tənzim olunması və (göz almasının titrəməsi nəticəsində) görmə qabiliyyətinin itiliyinə təsir göstərirlər. Xroniki zəifləmələr əsasən oynaqlarda, xüsusilə dirsək və fəqərələrin birləşdiyi yerlərdə baş verir. Güclü elektrik mişarları və digər analoji alətlərlə işləyən şəxslər adətən əlin barmaq və bilək hissələrində damar pozğunluqlarından əziyyət çəkirlər.
downloaded from KitabYurdu.org 18.14. Təcil Həm müsbət, həm də mənfi qüvvələr generasiya edən müasir nəqliyyat vasitələri təcilin yaranmasına səbəb olaraq insan bədəninin hər 3 oxu boyunca təsir göstərə bilər. Yerin mərkəzindən keçən xətt boyunca yaranan təcil g - yükü adlanır. Nəqliyyatdan istifadə zamanı qarşılaşmalı olduğunuz təcil kinetoz və ya adları daha geniş yayılmış hərəkət xəstəliklərinə (dəniz, hava, kosmik xəstəliklər və s.) səbəb olur. Avtomobildə gedən zaman, xüsusilə sürət tez-tez dəyişərsə avtomobil xəstəliyi (yığılma) əmələ gəlir. Əyləci basan zaman, təcil avtomobil sürət yaxın zaman olduğundan yüksək olduğu üçün uzanılı vəziyyətdə xəstələrin daşınması zamanı baş irəliyə doğru hərəkət istiqamətində olmalıdır. Əks halda, tormozlanma zamanı qanın kifayət miqdarda həcmi aşağı təzyiqə malik vnetorkal sistemin aşağı hissəsinə toplanır; bunun nəticəsi ortotoksik huşunu itirməsilə böyük qüvvəyə malik olan təcilin təsirinə məruz qalır. Onlar uçuşun sürəti irəliyə doğru dəyişdikdə oturan sərnişinə alın-əncə istiqamətində, mürəkkəb trayektoriya boyunca uçuş zamanı müxtəlif istiqamətlərdə, əyri boyunca uçuş zamanı bədənin uzununa oxu istiqamətində təsir göstərirlər. Təcilin belə dəyişkənlikləri qəfil və qısamüddətli olur; onlar bir sıra təsirlərin meydana çıxmasına səbəb olurlar: 1 ) hava xəstəliyi; 2 ) məkanda görmə və ya müvazinət pozğunluqları ilə baş verən sensor illüziya (xülya); 3) arterial təzyiqin kritik aşağı düşməsi. Kosmik uçuşlar zamanı cazibə qüvvəsinin demək olar ki, tamamilə olmaması (mikroqravitasiya) müxtəlif fiziloji reaksiyaların səbəbkarı rolunda çıxış edir; 1 ) xüsusilə, birinci 3 gün müddətində ürək bulanma, bəzən qusma ilə müşayiət olunan kosmik xəstəliklər; 2 ) qanın həcminin aşağı düşməsi; 3 ) əzələlərin artrofiyası; 4) sümüklərdə kalsium itkisi və elektrolit tarazlığının pozulması.
downloaded from KitabYurdu.org XIX FƏSİL QOCALMA VƏ QOCALIQ Bioloji qocalma prosesinin əsas əlamətləri 19.1. Qocalma və həyatın müddəti. «Bioloji qocalıq» anlayışının təyini «Qocalıq» terminindən həyatın son mərhələsini göstərmək üçün istifadə edilir. İnsanın sağlamlığı dövlətin tükənməz sərvətidir. Bu sərvəti qoruyub saxlamaq üçün hər bir insan qocalma və qocalıq - yəni yaş dövrləri haqqında məlumatı olmalıdır. İnsanı embrional (bətndaxili) və postnatal (anadan olandan sonra) inkişaf dövrünü - yaşın fiziologiyası elmi öyrənir. Bu yaş dövrləri isə fizioloqlar, biokimyacılar tərəfindən (1965) aşağıdakı kimi təsdiq edilmişdir. Gənclik (17-21), yetkinlik (21-61), ahıl (61-74), qocalıq (75-90) və uzunömürlük (90-dan ömrün sonuna qədər) yaş dövrləri insan həyatı boyu biri-digərini əvəz edir. İnsanın həyatı boyu onu üç cür qocalığı müşayiət edir: 1.Bioloji qocalma - anadan olan gündən başlayıb, bütün həyatı müddətində davam edir. 2.Cinsən qocalıq - qadınlarda 50-55 yaşında, kişilərdə isə 60 yaşından sonra başlayır. 3.Yaş dövrü ilə əlaqədar qocalıq - 75-90 yaşları və uzun ömürlük 90 yaşdan ölənə kimi davam edir. Hansı ki, bu mərhələdə orqanizmin psixiki və fiziki adap- tasiyasında qocalıq yaşına xas zəifləmə baş verir. Ciddi mənada bu termindən, ancaq insan, ali primatlar və digər ictimai məməlilər üçün istifadə edilə bilər. Qocalma təqribən orta yaşlarında eyni vaxtda reproduktiv qabiliyyətin zəifləməsi ilə başlayıb və orqanizmin son nəfəsi dayanana qədər davam edir. Həyatın müddəti. İnsanın mövcud olduğu bütün tarixi dövrlər müddətində qocalar mövcud olmuşdur; demək olar ki, bir çox insanlar yaşı keçmiş - uzun ömür yaş dövrünə kimi və
downloaded from KitabYurdu.org o dövr də daxil olmaqla yaşaya bilirlər. Hazırkı dövrdə də bu yaşa çatmaq mümkündür. Məsələn, Azərbaycanın Lerik rayonundan olan Şirəli baba 167 il mənalı ömür sürmüşdür. Lakin insanların orta yaş müddətinin artması populya- siyada yaşa dolmuş - ahıl adamların payını daimi artır. 1980- ci ildə orta yaş müddəti qadınlar üçün 76,1 yaş, kişilər üçün 69,5 yaş təşkil etmişdir. İnsan qazıntı qalıqlarının (skeletinin) öyrənilməsi nəticəsində məlum olmuşdur ki, daş dövrünün insanlarının orta yaş müddəti 20 yaş, orta əsr insanları üçün artıb 30 yaş, 1880-ci ildə 36 yaşa qədər, 1900-cü illərdə - 46 yaş təşkil etmişdir. Bu vaxtdan sonra, müharibələr - xüsusilə dünya müharibələri və müharibədən sonrakı dövrlər, Azərbaycan üçün represiya dövrləri nəzərə alınmasa, ahıl və uzun ömürlü yaş müddətinə çatan adamların sayı artmışdır. Lakin kişilərin və qadınların papiros çəkmələrini, çəkməyənlərlə müqayisə etdikdə məlum olur ki, papiros çəkənlər və alkoqolizmə düçar olanlar arasında ürək damar və tənəffüs sistemi xəstəliklərindən vaxtından əvvəl ölənlərin sayı artıb. Çox az adamlar, insanların çata bildikləri orta maksimal 115 yaşa çata bilirlər. İnsanların çoxunun vaxtından əvvəl ölümünə müxtəlif endogen və eqzogen amillərlə bərabər, həm də irsiyyət, bədbəxt hadisələr və xəstəliklər səbəb olur. İnsanlardan kiminin valideynləri yaşlı yaş dövrünə qədər yaşayıbsa, onların uzunömürlü olmağa şansları daha çoxdur. 19.2. Qocalma prosesi Bu vəziyyət həyatın son illərinə xasdir. Bioloji qocalma prosesi anadan olan andan başlayaraq və geriyə dönmədən bütün həyat müddətində davam edir. Yaşa dolma birinci növbədə ümumi fiziki və psixiki iş qabiliyyətinin artması ilə müşayiət olunur. Onun müəyyən həddə çatmasından sonra yeni yük daşımaq, ancaq digər yükdən əl çəkmək hesabına yerinə yetirilə bilər. Yaşa dolduqca ümumi iş qabiliyyəti tədricən zəifləməyə 438 downloaded from KitabYurdu.org başlayır və bu proses ölənə qədər davam edir. Qocalmaya adətən normal fizioloji proseslərin tədricən patoloji proseslərlə əvəz olunması kimi baxılır. Lakin müasir herantologiyamn inkişafı ilə əlaqədar olaraq hər şey daha da aydın olur ki, söhbət daha doğrusu çoxfazalı bioloji prosesdən gedir, hansı ki, müxtəlif dərəcədə patoloji proseslərlə mo- difıkasiya olunur. 19.3. Qocalma nəzəriyyəsi Qocalmanm mexanizmində iştirak edən vahid fikir mövcud olmasa da, bu haqda nəzəriyyələr vardır. Onları iki yerə bölmək olar:
-
genetik olmayan (epigenetik), qocalmanm dəyişilməsi ilə izah edilir; -
genetik, qocalmanm səbəbini genetik məlumatın veril- məsinin dəyişilməsi və ekspessiyası ilə əlaqələndirir. Daha ilkin dövrlərdə, genetik olmayan konsepsiya orqa- nizmin müəyyən hissələrinə təsir edir və onlarda inoksinlərin toplanması, həmçinin hidratsiya dərəcəsinin dəyişməsi və nəticədə toplanmış zərərli makromolekul, toxumanın hüceyrə funksiyalarını pozur. Genetik amillərə sonrakı dövrlərdə fikir verməyə başladılar: müəyyən edildi ki, qocalma prosesində həmişə hüceyrə sistemi DNT-də olan irsiyyət məlumatın verilməsi və ekspersiyasi cəlb edilib.
Lakin hələ də məlum deyildir ki, qocalmağa DNT-nin özündə olan dəyişiklik və ya buna onun əlavə təsiri səbəb olur. Nuklotidlər və zülalların dəyişilməsi qocalmanm əsas səbəbidir. Silardın nəzəriyyəsinə görə qocalma - xromosomlarm radiasiya nəticəsində zədələnməsidir: onlar toplanaraq son hesabda ölümə səbəb olur. Radiasiya - hüceyrənin irsiyyət aparatını zədələyən amillərdən biridir, çoxlu digər təsirlər (o cümlədən papiros çəkmə), çox hallarda energetik cəhətdən daha zəif olsa da, həmçinin insanın bütün həyatı boyu genetik mexanizmin işini pozmağa qadirdir. Bu, Optel tərəfindən təklif olunan qocalmanm genetik və Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|