Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 20.9. İnsanın ali sinir fəaliyyətinin xüsusiyyətləri
- 20.10 Birinci və ikinci siqnal sistemi
- 20.11. İkinci siqnal sisteminin funksiyalarının tənzimində beyin qabığının müxtəlif zonalarının əhəmiyyəti
- İnsanın eşitmə hissiyyatı mərkəzi
- İnsanda qoxu mərkəzi, qırmaq
- Dad mərkəzinin beyin qabığındakı yeri
- 20.12. Beyin qabığının müəyyən nahiyələrilə əlaqədar olan pozğunluqlar
- Tanımaq qabiliyyətinin pozulmasına aqnoziya
- 20.13. Müvəqqəti əlaqələrin neyrofizioloji əsası
- 20.14. Sinir sisteminin inteqrativ funksiyası
|
458 downloaded from KitabYurdu.org sındakı funksional əlaqələri əks etdirir. Ali sinir fəaliyyətinin dərin pozğunluqları nəticəsində sinir proseslərinin toqquşması qeydə alınmışdır. Bu zaman mədə turşuluğunun artması, mədə atoniyası baş verir, qan təchizatı dəyişilmədən öd və pankreas şirəsi artır, qan təzyiqi davamlı olaraq yüksəlir, böyrək və başqa sistemlərin fəaliyyəti pozulur. Eksperimental nevrozların tədqiqi
kortikovisseral patologiyanın öyrənilməsinə təkan vermişdir. Nevrozlu şəxslərdə ali sinir fəaliyyətinin funksiyasını bərpa etmək üçün şəraitin dəyişilməsi, istirahət, normal yuxu böyük əhəmiyyətə malikdir. Mərkəzi sinir sisteminin vəziyyətindən və nevrozun xa- rakterindən asılı olaraq, oyanma və ləngimə proseslərinə seçici təsir göstərən farmakoloji maddələrdən (kofein, brom, kiçik trankvlizator və s.) habelə fizioterapiya (duş, vanna, masaj və s.) istifadə edilir.
İnsanın ali sinir fəaliyyətinin xüsusiyyətləri (psixika, şüur, nitq - I və II siqnal sistemi). Yunanca «psixika» - ruh deməkdir. Hətta Dyuba-Raymon, Şerrinqton, Leşli kimi ney- rofıziologiyanı yeni kəşflərlə zənginləşdirmiş alimlər «psixika», şüur bədəndən ayrı, fizioloji hadisələrdən olub, yüksəkdə duran müstəqil dərkedilməzdir mövqeyində dayanırlar.
funksiyasıdır, obyektiv gerçəkliyin subyektiv inikası və buna əsaslanan fəaliyyətidir. Psixi inikas insanda özünün ali səviyyəsinə, şüurlu inikas formasına çatmışdır. Şüur əsasən, yüksək inkişaf etmiş insan beyninin məhsuludur. Şüur vasitəsilə insan ətrafdakıları və özünü dərk edir. İnsan şüur vasitəsilə öz əməllərinə və bütövlükdə özünə qiymət verir. İnsanın məqsədəuyğun fəaliyyətinin təmin olunmasında şüurun böyük rolu vardır. İnsan təkcə şüurla «dolanmır». Onun hərəkətlərində, rəf 459 downloaded from KitabYurdu.org tarında, nitqində belə şüursuzluq ünsürləri mövcuddur. Məsələn, insan öz fəaliyyətini bəzən şüur nəzarətindən çıxarır, məqsədsiz fəaliyyətə meyl göstərir və i.a. Nitq insan psixikasının ən böyük nailiyyətidir. Şifahi və yazılı nitq - insan cəmiyyətində ən yaxşı nadir ünsiyyət vasitəsidir. İnsan nitqinin təkamül inkişafı üçün ilkin bioloji əsaslar hələ heyvanlar aləmində formalaşmışdır. İnsanda heyvanlar aləmində rast gəlinən müxtəlif «dil» formalarının mahiyyətini təsəvvür etmək kifayətdir. Məlum olduğu kimi, heyvanlar bir- birilə ifraz etdikləri xüsusi iyli kimyəvi maddələr, oyun, rəqs, duruş, vəziyyət, müvafiq hərəkətlər, toxunma, çıxardıqları səslər və başqa vasitələrlə əlaqə saxlaya bilir. Məsələn, qida əldəetmə və yemək zamanı çıxarılan səslər, vəziyyət və cinsi davranışla əlaqədar olan səslər vardır və s. Bəzi heyvanlar müxtəlif səslər, insanabənzər meymunlar isə nisbətən «məzmunlu» səs siqnalları, mimiki və digər hərəkətlər vasitəsilə öz emosional hallarını ifadə edə bilir. Fizioloji nöqteyi-nəzərdən nitq insanın beyin fəaliyyətinin çox mürəkkəb sahəsidir. İ.P.Pavlov onu beyin qabığının funksiyası hesab edirdi. Bunu təsdiq edən bəzi klinik müşahidələr hələ keçən əsrin ikinci yarısından məlumdur. Məsələn, P.Brok 1861-ci ildə beynin sol yarımkürəsinə məxsus alın payında (aşağı alm qırışığının arxa hissəsində) nitq tələffüzü mərkəzi («nitqin, Brok mərkəzi») kəşf etmişdi. Bu mərkəz pozulduqda nitq pozulması (afaziya) baş verir. Belə vəziyyətdə xəstə nitqi başa düşür, ancaq əməli olaraq danışa bilmir (nitqin hərəki afaziyası), onun tələffüzü pozulur, cümlələri qırıq- qırıq olur. 1874-cü ildə alman neyrofizioloqu K.Vernike sol yarımkürənin gicgah payında (yuxarı gicgah qırışığı sahəsində) nitqlə sıx baqlı olan yeni mərkəz («sözlərin sensor surətləri» və ya «nitqin Vernike mərkəzi»ni) müəyyənləşdirdi. Belə ki, bu sahənin zədələnməsi zamanı xəstə normal danışa bilsə də, nitqi başa düşmür (sensor afaziya). Müasir təsəvvürlərə görə, nitq fəaliyyəti təxminən, aşağıdakı şəkildə təsəvvür edilir. Söz siqnalları qabığın eşitmə mərkəzindən Brok mərkəzinə ötürülür. Burada sözün tələffüzü 460 downloaded from KitabYurdu.org üçün zəruri olan hərəki siqnallar formalaşır və qabığın müvafiq hərəki sahələrinə nəql edilir, sözün tələffüzü baş verir. Oxunan sözlər haqqında informasiyalar isə əvvəlcə görmə sahəsindən qabığın gicgah və ənsə paylarının sərhədində yerləşən bucaq qırışığına (nitq görmə mərkəzi), oradan Vernike mərkəzinə daxil olur ki, burada sözün müvafiq forması, surəti yaranır və digər əlaqədar mərkəzlərin bilavasitə iştirakı ilə səsli söz ifadəsinə çevrilir. Normal nitq üçün beyin yarımkürələri qabığın görmə və eşitmə sahələrinin, nitq əzələlərinin qabıq «nümayəndəliyinin», Brok və Vernike mərkəzlərinin və bucaq qırışığı sahəsinin tamlığı zəruridir. 20.10 Birinci və ikinci siqnal sistemi Heyvan və insan üçün orqanizmin görmə, eşitmə və başqa reseptorlarmdan bilavasitə beyin yarımkürələrinə daxil olan konkret siqnalların analiz və sintezi ümumidir. Lakin bununla bərabər insanın ali sinir fəaliyyəti vəzifələrində müxtəlif keyfiyyət fərqləri vardır.
İ.P.Pavlov sinir fəaliyyətinin tərkib hissələri kimi siqnal sistemi haqqında təlim yaratmışdır. İ.P.Pavlova görə xarici və daxili mühitin beyində əks olunması, inikası, ilk növbədə birinci siqnal sisteminin siqnalları sayəsində təmin olunur və bunun neyrofizioloji mexanizmi və qanunauyğunluqları həm insan, həm də heyvanlar üçün demək olar ki, eynidir. Lakin insanda birinci siqnal sistemi heyvanlara nisbətən daha mürəkkəbdir. Heyvanlardan fərqli olaraq, insanda birinci siqnal sistemi ilə yanaşı, ikinci siqnal sistemi də mövcuddur. Bu sistem siqnalların söz ifadəsi (nitq), eşidilən və oxunan sözlərdən (söz siqnallarından və ya «ikincili siqnallardan») ibarətdir. A.Q.İvanov-Smolenski göstərmişdir ki, uşaqda zəngə qarşı şərti refleks yaradaraq sonra zəng səsini şifahi və ya yazılı «zəng» sözü ilə əvəz etsək, uşaq ilk dəfədən başlayaraq bu sözə qarşı eynilə zəng səsinə olduğu kimi reaksiya göstərir. 461 downloaded from KitabYurdu.org Təcrübənin şəraitini dəyişərək «zəng» sözünə şərti refleks yaradıb onu zəngin səsilə əvəz etdikdə də müvafiq reaksiya alınır. Beləliklə, sübut olunmuşdur ki, insanda şərti refleks nəinki şərtsiz reflekslər əsasında, hətta nitq vasitəsilə də əmələ gələ bilər. Nitq əsasında şərti refleksin yaranması insanın ali sinir fəaliyyətinin keyfiyyətindən asılıdır. Deməli, söz insan üçün siqnallar siqnalı funksiyasını daşıyır. Sözün mənası insan tərəfindən anlaşıldığı halda onun davranışını idarə edir. Söz öz mənasını itirdikdə, anlaşılmadı- qda, o yalnız birinci siqnal sistemi kimi təsir göstərir. İkinci siqnal sistemi, birinci siqnal sisteminə əsaslandığı üçün İ.P.Pavlova görə insanın ali sinir fəaliyyəti üç sistemin (şərtsiz refleks, şərti-şərtsiz refleks - I siqnal sistemi, şərti-ref- leks - II siqnal sistemi) qarşılıqlı təsirindən və müştərək fəaliyyətindən əmələ gəlir. Aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, birinci siqnal siste- mindən ikinci siqnal sisteminə və əksinə, dinamik surətdə keçmək olur. Pavlova görə siqnal sistemlərinin üstünlüyündən asılı olaraq insanlar arasında iki tip («bədii» və «mütəfəkkir») ayırd edilir. Bədii tip, insanda birinci siqnal sistemi üstünlük təşkil edir. O, xarici aləmi olduğu kimi qavrayır və onu parçalamadan mənimsəyir. İ.P.Pavlov bu qrupa yazıçıları, musiqiçiləri, rəssamları və s. aid etmişdir. Mütəfəkkir tipdə ikinci siqnal sistemi üstün olur, o xarici aləmi parçalayır və cürbəcür formalarda yenidən birləşdirir. Alimlər - filosoflar, riyaziyyatçılar, filoloqlar və b. mütəfəkkir tipə daxil edilir. Həyatda göstərilən tiplərin müxtəlif qarışıq və aralıq formalarına daha çox rast gəlinir, aralıq qrup adamlarda bir siqnal sisteminin digər siqnal sistemindən üstün olması hiss edilmir. 20.11. İkinci siqnal sisteminin funksiyalarının tənzimində beyin qabığının müxtəlif zonalarının əhəmiyyəti İ.P.Pavlov öz tədqiqatları ilə göstərmişdir ki, MSS fun- ksiyaları determinizm, analiz, sintez və sistemlik prinsipinə
downloaded from KitabYurdu.org əsasən idarə edir. İnsanda Roland şırımından öndə (alın payında, ön mərkəz qırışıqda və premator sahədə) hissiyyatla, arxada isə (arxa mərkəzi qırışığa) hərəkətlə əlaqədar olan mərkəzlər yerləşmişdir. Deməli, beyin qabığında olan birinci şöbə insanın hərəkətini, ikinci şöbə isə müxtəlif hissiyyatları (görmə, eşitmə, qoxu, dad, dəri, əzələ, lamisə və s.) iştirak edən mərkəzlərə olan nahiyələrə malikdir. Məsələn, insanın beyin qabığının hissi nahiyəsi zədələndikdə dəri və əzələ hissiyyatı (ağrı, toxunma, soyuqluq, istilik, təzyiq və s. hissiyyatları) pozulur. Deməli, dəri və əzələ hissiyyatının qabıq mərkəzləri arxa mərkəzi qırışıqda, hərəkətlə (əl, ayaq, ətraflar və s.) əlaqədar olan mərkəzləri isə ön mərkəzi qırışıqda yerləşir. İnsanın görmə mərkəzi beyin yarımkürələrinin ənsə payında mahmız şırımında yerləşmişdir. Hər iki yarımkürənin ənsə payının kəsilib götürülməsi qabıq korluğuna səbəb olur. Lakin gözqırpma, bəbək refleksi və s. işığa qarşı sadə refleks- lər mühafizə olunur. Lakin orta-beyində dördtəpəli cismin ön təpələrindəki qabıqaltı mərkəzlərin fəaliyyətilə əlaqədar olan işığın təsirinə qarşı heyvan başını müxtəlif tərəflərə çevirir, yəni mühitdən baş çıxarma reaksiyası adlanır. Görmə sinirləri kəsildikdə tam korluq əmələ gəlir, xüsusilə xarici aləmin cisimlərinə qarşı görmə yaddaşı pozulur. Məsələn, it öz yiyəsini tanımır.
şığında yerləşir. Gicgah payı çıxarıldıqda qabıq karlığı əmələ gəlir. Bu zaman ancaq səsə qarşı sadə şərti reflekslər mühafizə olunur.
mağa yapışan hissəsində yerləşir. Ammon buynuzunu beyin qabığı qoxu hissiyyatı ilə əlaqəli çıxarılmış cavan heyvanların qoxu reaksiyası normal qalır. Məsələn, belə pişik qoxusuna görə qidanı tapır və yeyir, lakin pis qoxuya qarşı kəskin mənfi reaksiya verir.
üzvlərinin hissi və hərəki proyeksiyası ilə bir yerdə, ya da ora . 463 downloaded from KitabYurdu.org yaxın olur, yəni arxa mərkəzi qırışığın daxilindədir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu mərkəz fiziologiyanın az öyrənilmiş sahələrindəndir. Dad duyğusunun beyin qabığı ilə deyil, qabıqaltı düyünlərlə əlaqədə olması güman edilir. İnsanda beyin qabığının assosiasiya qabiliyyəti ən yüksək inkişaf pilləsinə çatmış və ikinci siqnal sistemilə əlaqədardır. Nəzərə almaq lazımdır ki, beyin yarımkürələri qabığında birinci və ya ikinci siqnal sistemlərinə aid sinir anatomik fərqi yoxdur.
Beyin qabığının müəyyən nahiyələrilə əlaqədar olan pozğunluqlar tanımaq və danışmaq beyin fəaliyyətinin ali tə- zahürləri olub, insana aid xüsusi vəzifələrin və zehni fəaliyyətin ifadəsidir. Onların beyin qabığındakı yeri hələ tamamilə öyrə- nilməmişdir. Tanımaq qabiliyyətinin pozulmasına aqnoziya (yunan sözü olub, «qnosis» - bilik) deyilir. Başlıca olaraq üç cür - görmə, eşitmə və toxunma aqnoziyaları rast gəlir. Beyin yarımkürələrinin ənsə payları zədələndikdə görmə aqnoziyası baş verir. Belə adamlarda gördüyü əşyanı, tanımadığı əşyanın səsini eşitdikdə və ya onu əl ilə yoxladıqda tanıya bilir. Beyin yarımkürələrinin gicgah payının zədələnməsi eşitmə aqnoziyasma səbəb olur. Eşitmə aqnoziyası olan adam, cisimləri səsinə görə tanımır. Məsələn, tarın və ya çayın səsini təyin edə bilməyən adam tarı görərkən və ya əlini çayın suyuna saldıqda onları tanıyır. Yarımkürələri qabığının da qabıq karlığına yaxındır. Yarımkürədəki təpə payının, xüsusən sol zədələnməsi to- xunma aqnoziyasma səbəb olur. Toxunma aqnoziyası zamanı insan toxunduğu cismi tanıya bilmir. Apraksiya (yunan sözü olub, «prarsıs» - təsir) məqsədə doğru yönəldilmiş fəaliyyətlərin (məsələn, şəxs kitabı şkafdan
downloaded from KitabYurdu.org götürmək, səhifəni tapmaq və s.) pozulmasına deyilir. Bəzi tədqiqatçılar apraksiyanı alın payının zədələnməsilə əlaqələndirir. Afaziya danışığın pozulmasına deyilir. Hərəki və hissi afaziya ayırd edilir. Hərəki afaziyanın əmələ gəlməsinə səbəb sol yarımkürənin aşağı alın qırışığının zədələnməsidir, solaxay- larda isə sağ yarımkürə pozulur. Aqrafiya, yəni yazmaq və eləcə də bərkdən oxumaq qabiliyyətinin də pozulmasına deyilir. Hissi afaziyanın əmələ gəlməsinə səbəb sol yarımkürənin birinci gicgah qırışığının zədələnməsidir. Hissi, ya gicgah afaziyası və ya Vernik afaziyası zamanı əsasən danışıq duyğuları pozulur. Xəstə danışığı başa düşmür və sözə qarşı karlıq meydana çıxır. Danışıq qabiliyyəti isə nəinki saxlanılır, hətta xeyli artır. Xəstə sözlərini başa düşmür və nəticədə, bir-birilə əlaqəsi olmayan, məntiqcə bağlanmamış bir çox mənasız sözlər işlədir. Bu hala loqoreya («söz ishalı») adı verilmişdir. Çox vaxt hissi afaziya ilə yanaşı, bərkdən və ya səssiz oxumaq qabiliyyətinin pozulması - aleksiya və musiqi duyğularının pozulması - ammusiyaya təsadüf olunur. Amneziya və ya təpə afaziyası zamanı şəxs ayrı-ayrı sözləri, xüsusilə cisimləri yaddan çıxarır. Hansı sözü demək istədiyini bilirsə də, onu yada sala bilmir. Amneziyanı aşağı təpə qırışığının zədələnməsi verir. Bu zədələnmə zamanı çox vaxt hesablama qabiliyyətinin pozulması - akalkuliya da müşahidə edilir. 20.13. Müvəqqəti əlaqələrin neyrofizioloji əsası İ.P.Pavlov hesab edirdi ki, orqanizmin xarici mühitlə mü- rəkkəb qarşılıqlı əlaqələrinin mükəmməl tənzimini təmin edən ali sinir fəaliyyəti, onun əsas tərkib hissəsi kimi şərti reflekslər beyin yarımkürələri qabığı ilə qabıqaltı şöbələrin birlikdə tam fəaliyyətinin məhsuludur. Belə ki, beyin qabığının müxtəlif şöbələrinin qarşılıqlı əlaqələri mexanizmində qabıq-qabıqaltı-qabıq yolları mühüm yer tutur. Dominant hal və oyanmaların toplanması, mərkəzi
downloaded from KitabYurdu.org sinir sisteminin bütün şöbələrinə aiddir; qabıqaltı sahələrdə və onurğa beynində oyanmaların toplanması tez keçicidir, beyin yarımkürələri qabığında isə onlar, bir qayda olaraq, müəyyən iz buraxır və möhkəmlənir ki, bu da şərti refleksin yaranması üçün çox zəruridir. Müəyyən olunmuşdur ki, beyin yarımkürələri qabığında, retikulyar formasiyada və talamus nüvələrində görmə, eşitmə, duyma, temperatur, kinestezik və digər hissləri konvergensiya edən bir çox hüceyrələr vardır. Məhz həmin törəmələrin hüceyrələri müvəqqəti əlaqələrin əmələ gəlməsində yardımçı rol oynayır. Şərti refleks yaradıldığı dövrdə və onun icrası zamanı neyronların əksəriyyətinin fəallığı dalğavarı xüsusiyyət daşıyır. Refleksin ilk fazasında reaksiya zəif, möhkəmləndirilmədikdən sonra isə nisbətən sabitdir. 20.14. Sinir sisteminin inteqrativ funksiyası İnteqrativ funksiya dedikdə baş-beyin yarımkürələrinin və çoxlu qabıqaltı strukturların analitik sintetik fəaliyyəti başa düşülür. Bu funksiyalara - təlimalma, yaddaş, düşüncə, nitq, şüur və başqaları aiddir - adətən bunlar sinir sisteminin ali funksiyası adlanır. Təlimalma və yaddaş. Təlimalma - davranışı təcrübə əsa- sında dəyişdirmək və bunun əsasında fərdi təcrübə toplamaq qabiliyyətinə deyilir.
limalma formaları ayırd edilir. Assosiativ olmayan təlimalma zamam orqanizm ancaq bir stimul haqqında məlumatı (alışma və həssaslıq assosiativ) assotsiativ (şərti refleks) təlimalma zamanı isə - bir stimulun digəri ilə münasibəti başa düşülür. Alışma, öyrənmə - təlimalmanm neytral stimulu dəfələrlə təkrar edilən ən sadə formasıdır. Bələdləşmə refleksi alışmanm yayılmış forması hesab edilir («refleks» bu nədir). Neytral stimulun təkrarın sayından, ölçüsündən asılı olaraq get-gedə daha az elektrik siqnalı refleksə səbəb olur. Nə 466 downloaded from KitabYurdu.org hayət, subyekt stimula tam alışır və ona əhəmiyyət vermir (bə- lədləşmə refleksin sönməsi). İmprintinq (alışma variantı, iz buraxma) - posnatal inkişafın ilk mərhələlərində xarici obyektlərin və ya bir çox anadangəlmə davranış hərəkətlərinin orqanizmə təsir edən fərqli əlamətlərin yaddaşda möhkəmləndirilməsidir. Qorunub gələcək üçün saxlanır və fərdi iz buraxmır, amma mühüm həyatı obyektlərin spesifik növ səciyyəsidir. Başqa sözlə, heyvan genetik möhkəmləndirilmiş mürəkkəb davranış hərəkətləri qazanır, hansı ki, uyğun gələn qıcıqların təsirindən sonra sistemə daxil edilir. Sensitizasiya alışmanın əksinə olan reaksiya olub, təkrar stimullara cavabı artırır, əgər o bir və bir neçə dəfə xoşagələn və gəlməyən qıcıqlarla uyğunlaşdırılırsa, adamlarda hamıya məlum olan mühüm həyatı oyandırıcı stimulların intensivliyini artırmır (səsli yerdə dərin yuxuya getmiş ana, uşağın səsini eşidən kimi, bir anda yuxudan ayılır). Təlimlənmə bütün heyvan orqanizminə xas olan ümumi bioloji keyfiyyətdir. İbtidai heyvanlarda bəsit, ali heyvanlarda təkmilləşmişdir. Təlimalma yaddaşla sıx bağlıdır - onun ilkin mərhələsidir. Təlimalma orqanizmin əhatə olunduğu mühit və mühitdə öz davranışı haqqında məlumat toplamaqdan ibarətdir. Bu qabiliyyət olmasa fərdə mühitə uyğunlaşmaq çətin olar. Bu qanunauyğunluq ibtidai təkhüceyrəli heyvanlara aid olan tərlik, çoxhüceyrəli soxulcan və xordalılar tipinə aid olan balıqlar (durnabalığı) və məməlilər (it, meymun) üzərində aparılan təcrübələrdə özünü aydın göstərir. Məsələn, su ilə dolu şüşə borucuğa tərliklər (infuzorlar) buraxılmışdır. Borucuğun ucunu qızdırmışlar, infuzorlar borucuğun isti hissəsinə doğru üzmüşlər. Onlar hər dəfə buraya toplaşanda işıq yandırılmışdır. İşıq infuzor üçün neytral abiotik amildir. Bir neçə təkrardan sonra artıq temperaturdan asılı olmadan infuzorlar yenə də borucuğun işıqlandırılan tərəfinə toplaşmışlar. Durnabalığmda kiçik balıqlara qarşı güclü ov refleksi vardır. Bunu ləğv etmək çətindir, lakin buna nail olmaq mümkündür. Təcrübədə kiçik balıqları öz yırtıcısından şüşə arakəsmə ilə ayırmışlar. Durnabalığı hər dəfə öz ovu üzərinə 467 downloaded from KitabYurdu.org hücum etmək istədikdə şüşəyə çırpınmışdır və uğursuzluğa məruz qalmışdır. Onda şərti müdafiə refleksi işə başlamışdır. Arakəsmə götürüldüyü halda belə, o ətrafda üzən xırda balıqlara hücum etmək meylindən əl çəkmişdir. Zəncirlənmiş itin qarşısına ipə bağlanmış ət parçası elə məsafədə qoyulmuşdur ki, onu əldə edə bilməsin. Ət parçasına bağlanmış ipi itin qabaq pəncəsi çatmayan məsafədə qoymuşlar, lakin buna da əlac tapılmışdır: it arxaya çevrilərək dal ayağı ilə ipi dartaraq əti əldə etmişdir. Təcrübə göstərmişdir ki, həm bəsit, həm də ali orqanizmlərdə biotik və abiotik amillər arasında əlaqə yaratmaq cəhdi, mühitə fəal bələdləşmə meyli vardır. 20.15. Yaddaş İnsan, yaxud heyvan beyninə analizatorlar, xüsusilə görmə analizatoru vasitəsilə xarici aləmdən ölçüsü qeyri- müəyyən olan ən müxtəlif sensor məlumatlar daxil olur. Tamamilə aydındır ki, beynimizə daxil olmuş məlumatların yalnız çox az bir hissəsi yaddaşımızda qahr. İnsanda yaddaşın ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri onun təşəkkülünə sözlə ifadə olunan anlayışların, fikirlərin, ideyaların yadda mücərrəd şəkildə saxlanmasından və istifadə edilməsindən ibarətdir. Təkamül və fərdi inkişafın müxtəlif səviyyələrində duran orqanizmlər xarici mühitdən asılı olmamağa müxtəlif dərəcədə nail olur.
Bu baxımdan insan yaddaşı heyvanın, hətta ali primatla- rın nitq yaddaşından köklü surətdə fərqlənən tamamilə yeni yaddaş forması olmaqla bərabər o həm də, insanın xarici aləm hadisələrini, gördükləri və eşitdiklərini, hiss etdiklərinin əsas məzmun və mənasını yadda saxlamağa çalışır. Yaddaşın təkamülündə birinci mərhələ birhüceyrəli or- qanizmlərin qidaya doğru istiqamətini müəyyən edən kimyəvi, genetik yaddaş hesab olunur. Sinir sisteminə qədər olan bu yaddaş tipi (ona kimyəvi, genetik hafizə tipi desək, yanılmarıq) birhüceyrəli orqanizmin Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|