Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006
XIX FƏSİL. EKOLOJİ SERTİFİKATLAŞDIRMA
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
XIX FƏSİL. EKOLOJİ SERTİFİKATLAŞDIRMA
Ekoloji sertifikatlaşdırmanın məqsədi istehsalatçıları elə texnoloji proeseslərin tətbiq edilməsinə və elə məhsulların işlənməsinə stimullaşdırmaqdır ki, onlar təbiəti minimum çirkləndirsin, istehlakçıya onun həyatı, sağlamlığı, əmlakı və yaşadığı mühit üçün məhsulun təhlükəsiz olduğuna təminat versin. Bir çox növ məhsullar üçün ekoloji sertifikat, yaxud nişan onların rəqabətə davamlılığı üçün təyinedici faktordur. MDB ö
lkələrində ekoloji sertifikatlaşdırma, bu sahədə xeyli iş gö rüldüyünə baxmayaraq, lazımi səviyyədə inkişaf etməmişdir. Hələlik bu sahəyə aid obyektlər müəyyən edilmişdir. Onlar üç qrupa bölünür
lər: 1. Dö
vlət standartlarının ekoloji tələblər qoyduğu məhsullar, proseslər, işlər və xidmətlər, yəni onlar mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq məcburi sertifikatlaşdırılmalıdır; 2. Ekoloji xüsusiyyətlərinə görə mövcud Sistemlərin qay- dalarına uyğun sertifikatlaşdırılması mümkün olmayan obyektlər; 3. Mahiyyətcə bütün təşkiledicilərlə birgə ətraf mühitə normativ tələblər və sertifikatlaşdırma prosedurları işlənməmişdir. Üçüncü qrupun
obyektlərinin vəziyyətinin qiymətlən- dirilməsində aydınlıq olmadığından, digər iki qrup obyektlərin sertifikatlaşdırılmasının inkişafı ləngiyir. Ətraf mühitin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsini, birbaşa xüsusiləşdirilmiş təbiəti mühafizə orqanlarını, nəzarət orqanlarını, yerli özünüidarə orqanlarını, təbiətdən istifadə edənləri və Elmlər Akademiyasının bəzi şöbələrini təmsil edən müxtəlif sahə təşkilatları aparır. Müxtəlif tərəflərin təqdim etdikləri qiymətləndirmə üçün verilənləri, bir qayda olaraq müqayisə etmək mümkün deyildir. Səhvin qiyməti o qədər böyük ola
bilər ki, bu da uyğunluğun qiymətləndirilməsinin obyektiv və müstəqil üsulu kimi, sertifikatlaşdırmanın əhəmiyyətini göstərir. Bu- nun üçün ekoloji sertifikatlaşdırma obyektlərinin daha dəqiq sinifləşdirilməsi aparılmalıdır (şəkil 19.1.). Sxemdən göründüyü kimi, obyektlər dörd növə ayrılırlar: ətraf mühitin obyektləri, ətraf mühiti çirkləndirən mənbələr, təbiəti mühafizə təyinatlı məhsullar, ekoloji informasiyalı resurslar, məhsullar və
493
texnologiyalar. Ekoloji sertifikatlaşdırmanın digər mühüm məsələsi işti- rakçıların tərkibidir. Onların rolu birinci, ikinci və üçüncü tərəf kimi təyin edilir. “Məhsulların və xidmətlərin sertifikatlaşdırılması haqqında” qanun bir sıra məhsullara aid obyektlərə tətbiq oluna bilər. Digər obyektlər üçün isə ekoloji sertifikatlaşdırma haqqında qanun lazımdır. Bu da hal-hazırda, MDB ölkələrində yoxdur. Sertifikatlaşdırma xidmətlərinin kim tərəfindən maliyyələşdiriləcəyi də həll olunmamışdır. Çox güman ki, əsas ağırlıq təbiətdən istifadə edənlərin üzərinə düşəcəkdir. Ekoloji sertifikatlaşdırmanın aktual sferası tullantılardır. Bu sahədə sertifikatlaşdırma, tullantıların yaşayış mühitinə təhlükəli təsirinin aradan götürülməsinə və onlardan ikinci xammal kimi maksimum istifa də olunmasına yönəlmişdir. Içməli suyun sertifikatlaşdırılması probleminin həllində xeyli irəliləyişlər vardır ki, bu da sertifikatlaşdırma obyektinə texniki tələblərin normalaşdırılması ilə bağlıdır. 1995-ci ildə Rusiyada “Suyun
keyfiyyəti. İçməli su. Keyfiyyətə nəzarət” dövlət standartı qəbul olunmuşdur. Təsərrüfat-içməli su təchizatında istifadə olunan içməli suyun, materialların, texnoloji proseslərin və avadanlıqların sertifikat laşdırılması sistemi yaradılmışdır. Müxtəlif qablara doldurulmuş içməli suyun
sertifikat laşdırılması aparılır, mərkəzləşdirilmiş su təchizatı sistemlərindən daxil olan içməli suyun sertifikat laşdırılması problemi həll edilir. Yeni növ məhsulların və proseslərin ekolojiliyinin qiy- mətləndirilməsinə böyük diqqət yetirilir. Məsələn: yeni konstruksiyalara və texnologiyalara ekoloji tələblərin stan- dartlaşdırılması üzrə işlərə başlanmışdır. Qərbi Avropa ölkələrində ekoloji sertifikatlaşdırma kifayət qədər geniş inkişaf etmişdir. Ekoloji sertifikatlaşdırma adi sertifikatlaşdırmanı tamamlayır və demək olar ki, həmişə məcburi xarakter daşıyır.
kənd təsərrüfatı məhsullarının ekosertifikat- laşdırılması 1960-cı ildə qanunvericilik qaydasında təsis olunmuşdur. Onun
əsasında məhsulların növləri üzrə ekonişanlar tətbiq edilmişdir. Bu
nişanlar “qırmızı nişan” adı almışdır. Bütün ekonişanları milli 494
uyğunluq nişanı NF tamamlayır.
Şəkil 19.1. Ekoloji sertifikatlaşdırma obyektlərinin sinifləşdirilməsi
Ekosertifikatlaşdırmanın prinsipləri istehlakçılar və ətraf mühit üçün məhsulun təhlükəsizliyinin, Avropa ekosertifikatlaşdırmasına uyğunluğunun təmin edilməsindən və bazarlarda ekoloji vəziyyətin nəzərə alınmasından ibarətdir. Fransada ekosertifikatlaşdırmanın əsas qay daları istehlakçılar tərəfindən (imkan daxilində) ekoloji təmiz məhsulların nəzarətinin aparılmasını, istehlakçıların və ətraf mühitin qorunması üzrə ictimai təşkilatların nümayəndələrinin ekosertifikat verən orqanın tərkibinə məcburi daxil olmasını, sertifikatlaşdırılan məhsulun bütün həyat tsiklinin ekosertifikat-laşdırma ilə əhatə edilməsini və istehsalçıda ekosertifikat almağa iqtisadi maraq
495
oyatmasını nəzərdə tutur.
Şəkil 19.2. Ekonişan “Mavi Mələk” Şəkil 19.3. “Grüne Punkt”- “Yaşıl nöqtə” nişanı
Qazanılmış təcrübə vahid milli ekosertifikatlaşdırma sistemini tətbiq etməyə imkan vermişdir. Sistemin şüarı belədir: istehlakçılar məhsulun ziyanı haqqında hər şeyi bilməməlidir və onlar arxayın olmalıdırlar ki, NF nişanlı məhsul hər cəhətcə ən təhlükəsiz məhsuldur. Almaniyada ekosertifikatlaşdırma işlərinə 1974-cü ildən başlanmışdır. Bir neçə ildən sonra ekonişan -“Mavi mələk” təsdiq olunmuşdur (şəkil 19.2.). Bu nişan ölkədən xaricdə də tanınır. “Mavi mələk” nişanının verilməsi ilə ekosertifikatlaşdırmanın in- ki şafı BMT-nin ətraf mühitin qorunması proqramı ilə bağlıdır. Bu nişanla markalanmış məhsul, onun ekoloji təhlükəsizliyinə təminat verən, müəyyən olunmuş qrup kriteriyalara uyğun olur. Məsələn: av- tomobilin ekoni şanlı olması, onun işlənmiş qazları təmizləyən etibarlı sis temlə təchiz olunduğunu göstərir. Almaniyanın ekosertifikatlaşdırma proseduru diqqətə layiqdir. Ilk
mərhələdə ekonişana namizəd məhsul açıq təqdim olunur. Ətraf mühit
üzrə Federal büro səlahiyyətli komissiya yaradılır. Komissiya rəyləri analiz edir, keyfiyyətə və sertifikatlaşdırmaya təminat üzrə Almaniya institutuna ekoserti fikatlaşdırmaya sifarişin baxılmasına tapşırıq verir. Sertifikatlaşdırmanın texniki şərtlərini, Sistemin mər- kəzi orqanı kimi, ətraf mühit üzrə Federal büro işləyir. Sifarişin ba- 496
xılmasında keyfiyyətə və sertifikatlaşdırmaya təminat üzrə Almaniya institutu, ətraf mühitin qorunması üzrə Federal büro, Alman sənaye Konfransı, istehlakçılar Assosiasiyası, Ticarət Assosiasiyası, ekspertlər iştirak edirlər. Sifarişə baxıldıqdan sonra nəticələrə görə jüri üçün məsləhətlər işlənir. Jüri bütün mərhələlərin nəticələrini, istehsal çının uyğunluğa sübutlarını, prosedurda iştirak üçün təyin olunmuş təşkilatların rəylərini nəzərə alır. Əvvəllər ancaq Almaniyada istifadə olunan “Mavi mələk” və “ Yaşıl nöqtə” ekonişanlarından indi bütün Avropada istifadə olunur. Geniş yayılmış ekonişan “Yaşıl nöqtə” (şəkil 19.3.) tul- lantılardan ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını almaq üzrə tədbirlər sistemində tətbiq olunur. Qabın üzərində bu nişanın olması onun yenidən emalının müm- künlüyünü gö stərir. Odur ki, sivil ölkələrdə istehlakçılar “Yaşıl nöq- tə” ilə markalanmış qabları xüsusi konteynerlərə tullayırlar. Digər ekonişanlar (təkcə Almaniyanın yox) istehlakçıları sa- tılan məhsulun müxtəlif ekoloji xarakteristikaları haqqında məlumat- landırırlar ki, bu da onların çoxlu sayda analoqların arasından seçilməsində əsas meyar rolunu oynayır (şəkil 19.4-19.9). Sertifikatı və ekonişandan istifadə etməyə icazəni alaraq istehsalçı müəssisə özünü reklam etmək üçün, keyfiyyətin təminatı üzrə Almaniya institutu ilə müqavilə bağlaya bilər. “Mavi mələk” nişanı yalnız kənd təsərrüfatını, əczaçılığı, məişət təyinatlı məhsulları əhatə etmir. Ona görə də ekosertifikatlaşdırmanın gələcəkdə inkişaf etdirilməsi və təkmilləşdirilməsi istisna olunmur. Danimarka ətraf mühitin mühafizəsi məsələlərində Avropada xüsusi mövqe tutur. Bunu izah edən faktorlardan biri odur ki, o, təbiətin “əsas çirkləndiriciləri” olan Şərqi Avropa, Böyük Britaniya və İsveçrə ilə həmsərhəddir. Ölkədə kimyəvi məhsul-ların və onların komponentlərinin istehsalını və istifadəsini nizamlayan qanun fəaliyyət göstərir. Bu qanunda ekosertifikatlaşdırmanın prinsipləri də öz
əksini tapmışdır. Danimarkanın parlamenti, digər ölkələrdən fərqli olaraq, ekologiya sahəsində AB-nin bütün fəaliyyətini nəzərə alır. Məsələn: Almaniyada ictimaiyyət ekosertifikatlaşdırmanı hər bir ö lkənin son dərəcə milli işi sayır. Danimarka hökuməti ekonişanların 497
tətbiqinə kömək edir, lakin hesab edir ki, bu könüllü xarakter daşımalıdır, bununla bərabər nişanlar qanunla qorunur. Danimarkanın istehlakçıları mal alarkən ekonişanın olmasını mühüm arqument sayır. Lakin ekonişanların tətbiqi məcburi xarakter daşımadığından, çox halda istehlakçılar, ticarət ittifaqları və bəzən də ayrı-ayrı supermarketlər öz ekonişanlarından istifadə edirlər. Bu da İsveçrə bazarında ekonişanların rəqabətinə səbəb olur. Bu, Danimarka tərəfindən AB çərçivəsində ekosertifikatlaşdırmanın müdafiə edilməsini və vahid ekonişanın tətbiqini stimullaşdırır. Eyni zamanda Danimarka standartlaşdırma, sertifikatlaşdırma və akkreditasiya üzrə regional təşkilatların-SPT (INSTA), Ser PT(NORDEST) və APT (NORDA) tələblərini ödəyir. Bu təşkilatlar daha çox inkişaf etmiş ölkələrin ekoloji meyarlar bazasına əsaslanan və məhsulun həyat tsiklinin bütün mərhələlərini əhatə edən regional ekosertifi katlaşdırma sistemini işləmişlər. AB- də ekosertifikatlaşdırmanın prinsipləri qoruyucu təd-birlərə əsaslanır. Ətraf mühit üçün ziyanın qabağı, ilk növbədə, çirk-ləndirici mənbələrin ləğv edilməsi yolu ilə alınmalıdır. Ekoloji taraz-lığın pozulmasına səbəb olan şəxslərin maliyyə cavabdehliyi ikinci növbəli faktordur. Sertifikatlaşdırmanın effektivliyi ətraf mühit üçün məhsulların, xidmətlərin, proseslərin, yaxud digər ekosertifikatlaş-dırma obyektlərinin zərərsizlik meyarından birbaşa asılıdır.
Şəkil 19.4. “Mal-yeyinti məhsulları üçün yararlılığa tədqiq edilmişdir” ekonişanı Şəkil 19.5. İstehsalçının yerin ozon qatının saxlanılması üzrə tələbləri yerinə yetirdiyini göstərən nişan
498
Şəkil 19.6.“Resayklinq” nişanı
alınmış kağıza vurulmuş ekonişan (ABŞ)
Öz
mahiyyətinə görə (hər tərəfliliyinə, əhatə etməsinə görə) ekosertifikatlaşdırma meyarları standartlarda verilmiş ekolojilik parametr- lərdən üstün olmalıdır. Belə meyarları geniş marketinq tədqiqatları əsasında təyin etmək mümkündür. AB Avropa ekosertifikatlaşdırmasının könüllülüyünü və onun bütün ö lkələr üçün açıq xarakterli olmasını qeyd edir. Bu, milli ekosertifikatlaşdırmanın inkişafını inkar etmir. Bununla belə, 1993-cü ildə vahid bazara satış üçün buraxılan ekosertifikatlaşdırılmış məhsulun üstünlüyünü təyin edən AB Direktivi qəbul olunmuşdur. Belə məhsulun qiyməti təqribən iki dəfə artır.
mühit üçün təhlükəlilik nişanı Şəkil 19.9. Ətraf mühitin qorunması üzrə Yaponiyanın ekonişanı 499
AB
Komissiyasının rəsmi bülleteni sertifikatlaşdırma obyektinin layihələndirmədən başlamış tullantıların utilizasiyasına kimi bütün həyat tsikli üçün ekoloji meyarları dövri olaraq nəşr edir. Meyarlar haqqında məlumat, məhsulun yararlılıq və meyarların tətbiq olunma müddətləri haqqında verilənlərlə müşayiət olunur. AB-da ekosertifikatlaşdırma sisteminin işlənməsi Almaniyanın “Mavi mələk” nişanına sertifikatlaşdırma sisteminə əsaslanır. Beləliklə, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ekosertifikatlaşdırma qaydaları bütün növ məhsullara aid deyildir. Ekosertifikatlaşdırılmalı və AB ekonişanı ilə markalanmalı məhsulların növləri və onların qiymətləndirilməsi meyarlarının müəyyən edilməsi, AB-nin üzv ölkələrinin səlahiyyətli dövlət orqanlarına həvalə olun
muşdur. Prosesdə həmçinin sənayenin, istehlakçı cəmiyyətlərin, müstəqil alimlərin, ekoloji təşkilatların nümayəndələri də iştirak edirlər. Bu nümayəndələr regional səviyyədə xüsusi məsləhətçi forumlarda birlə- şirlər. Avropa ekoloji nişanının verilməsi üzrə praktiki işlər milli səviyyədə aparılır. Burada təsdiq olunmuş meyarlara uyğunluğa ekoloji sınaqlar aparılır və ekonişanın verilməsi haqqında qərar çıxarılır. AB-
də xüsusi nişanla (şəkil 19.10.) ekomarkalamaq qəbul olunmuşdur. Şəkil 19.10. AB-nin ekomarkalanma nişanı. 500
Nişanın tətbiqindən məqsəd istehlakçıları alınan məhsulun ekolo- jiliyi haqqında düzgün məlumatlandırmaq və istehsalçıları ətraf mühitin mühafi zəsi üzrə normaların və tələblərin gözlənilməsinə stimullaşdırmaq- dır. Ekonişan yeyinti məhsullarına, içkilərə və dərman preparatlarına aid deyildir. Ekoni şanla elə məhsullar markalanırlar ki, onların tərkibində qorxulu, lakin buraxıla bilən hədlər daxilində olan maddələr və preparatlar olsun. İşarənin rəngi ağ fonda yaşıl, mavi və qara (və əksinə) ola bilər. Ekonişandan istifadə etmək hüququnu almaq üçün istehsalçı məhsulu, onun ekoloju qiymətləndirilməsi üçün təqdim etməlidir. Bu işlə, bir qayda olaraq, sertifikat laşdırma orqanları məşğul olur. Bunun üçün hər bir məhsul növü üzrə ayrıca müqavilə bağlanmalıdır. Ekonişandan reklamda ge niş istifadə olunur. O, məhsulun bazara daxil olmasına kö mək edir və satıcının (istehsalçının) rəqabət mövqelərinə müsbət təsir gös tərir.
Məhsullara ekoloji tələblər çox aktual olduğundan, ekonişan isə satış səviyyəsinə birbaşa təsir etdiyindən, müasir bazarlarda ekonişanların qeyri-düzgün rəqabəti baş verir. Bu da istehsalçı tərəfindən ekomarka- lamadan qeyri-qanuni istifadə edilməsinə, yaxud alıcılara tanış olmayan yeni ni şanların təqdim edilməsinə səbəb olur. Bu həm alıcılara, həm də ekosertifikat laşdırma ideyasının özünə ziyan vurur. Beləliklə, ekonişanları şərti olaraq iki qrupa bölmək olar: • insanın sağlamlığı və ətraf mühit üçün məhsulun təhlükəsizliyi haqqında məlumat verən ekonişan, “Mavi mələk” və digər nişanları bura aid et
mək olar; • tullantıların yenidən emalının mümkünlüyü haqqında informasiya verən nişanlar və yazılar. Beləliklə, tullantılar təkrar xammal kimi utilizasiya olunur və təbiət qorunur. Bəzən bu qrupun nişanları məmulatın təkrar xammaldan alındığı haqqında məlumat verir (məsələn: plastmas əşyalar). Bu cür ekonişanlara “Yaşıl nöqtə” (Almaniya), “Re- saykling” ( ABŞ-da, Böyük Britaniyada, Şimali Avropa ölkələrində istifadə olunur) aiddir. Bu nişanlar məhsulun yerləşdirildiyi qabları sonrakı emal üçün qəbul məntəqələrinə təhvil verməyə çağırır. Ekoloji markalama və etiketləşdirmə məsələləri ilə standart- laşdırma üzrə Beynəlxalq təşkilat (komitəaltı PKZ JSO/TK 207 “Ətraf mühit sahəsində etiketləşdirmə”) məşğul olur. 501
Ətraf mühitin idarə olunması və ekoloji audit üzrə rəhbərliyi əks etdirən 1400 seriyalı İSO beynəlxalq standartlarının qəbul edilməsi ekosertifikatlaşdırmanın təşkili və aparılması üçün əsas yaratmışdır. 1998-ci ildə 55 ölkədə 5147 kompaniya, onların yaratdığı ətraf mühitin idarə olunması sistemlərinin İSO 14001 standartının tələblərinə uyğunluğuna sertifikatlaşdırılmışdır.
1999-cu ildə on Avropa ölkəsinin 1 akkreditasiya üzrə milli orqanları ətraf mühitin mühafizəsinin idarə olunması sahəsində sertifikatlaşdırma üzrə orqanların akkreditasiyasının qarşılıqlı tanınması haqqında Müqavilə imzalanmışlar. Müqavilə sertifikatlaşdırma orqanları- nın akkreditasiyası üzrə Avropa assosiasiyasının (EAS) və laborator- iyaların akkreditasiya üzrə Avropa assosiasiyasının (EAL) birləşməsi nə- ti cəsində 1998-ci ildə yaradılmış, akkreditasiya üzrə Avropa assosiasiyasında (EA) əməkdaşlıq çərçivəsində imzalanmışdır. EA
digər ölkələrin akkreditasiya sistemləri ilə ikitərəfli əlaqələrə malikdir. Müqaviləni imzalamış hər bir tərəf aşağıda göstərilən istiqamətlərdən birinin, yaxud bir neçəsinin işində iştirak edəcəyi barədə ö hdəçilik götürür: • yoxlama laboratoriyaları; • sınaq laboratoriyaları; • məhsulun sertifikatlaşdırılması üzrə orqanlar; • keyfiyyət sisteminin sertifikatlaşdırılması üzrə orqanlar; • heyətin sertifikatlaşdırılması üzrə orqanlar; • ətraf mühitin idarə olunması sistemlərinin sertifikat- laşdırılması üzrə orqanlar; • müfəttiş orqanları. Akkreditasiya üzrə orqanlar arasında yaradılmış qarşılıqlı tanınma formasının mühüm əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o, ixtiyari qanunvericiliklə nizamlanan sahələrdə dövlətlərarası müqavilələrin bağlanması üçün əsas rolunu oynayır.
1 Мцгавиляни имзалайыблар: Данимарка, Финландийа, Франса, Алманийа, Ирландийа, Италийа, Норвеч, Испанийа, Исвеч, Бöйцк Британийа. 502
FƏSİL. XİDMƏTLƏRİN SERT İFİKATLAŞDIRILMASI
Ümumdünya ticarət təşkilatına daxil olma prosesində danışıqların ən mürəkkəb hissəsi xidmətlər sferasıdır. Xidmətlərlə ticarət üzrə baş müqaviləyə (XTBM–QATS) qoşulma nəinki texniki maneə məsələlərinə, həmçinin fiziki şəxslərin, investisiyaların yerdə- yişməsinə və bu sahədə digər daxili nizamlama problemlərinə toxunur. Baş müqavilə bank və sığorta xidmətlərini, qiymətli kağızlarla əməliyyatları, müxtəlif nəqliyyat nö vlərini, telekommunikasiyaları, tikintini, turizmi, təhsili, asudə vaxtı, tibbi xidmətləri və i.a. əhatə edir. QATS-a qoşulma hər bir ölkəyə hüquqi bərabərliyini pozmadan üzv ölkələrin xidmət bazarına yol açır. Həyat, sağlamlıq və əmlak üçün potensial qorxulu xidmətlərin məcburi sertifikatlaşdırılması aşağıdakı qanunlar əsasında həyata keçirilir: • məhsulların və xidmətlərin sertifikatlaşdırılması haqqında; • yol hərəkətinin təhlükəsizliyi haqqında; • turizm fəaliyyətinin əsasları haqqında; • istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında. Xidmətlər sferasında aşağdakılar sertifikatlaşdırmanın obyektləri ola
bilər: xidmət, xidməti təqdim edən təşkilat, xidməti yerinə yetirən heyət, istehsalat prosesi, xidməti təqdim edən təşkilatda keyfiyyətin idarə olunması sistemi. Xidmətlərin sertifikatlaşdırılması sisteminin formalaşdırılması və onun iştirakçılarının seçilməsi “Sertifikatlaşdırmanın aparılması qaydalarına” uyğun aparılır. Bu sənədə əsasən xidmətlərin sertifikat- laşdırılması sisteminin iştirakçılarının tərkibinə aşağıdakılar daxil ola bilər: •
• mərkəzi orqanlar; • elmi-metodik mərkəz;
• metodik mərkəzlər (sahə ETI); • sertifikatlaşdırma üzrə akkreditasiya olunmuş orqanlar və sınaq laboratoriyaları; • keyfiyyətin idarə olunması sistemlərinin sertifikatlaş- 503
dırılması üzrə akkreditasiya olunmuş orqanlar. Rusiya Federasiyasında sertifikatlaşdırma sxemlərinə baxaq. Rusiya qaydalarına görə sertifikatlaşdırma sxemləri həm xidmətlərə, həm də işlərə aiddir. Onlara aşağıdakılar daxildirlər: işin yerinə yetirilməsinin, yaxud xidmətlərin göstərilməsinin qiymətləndirilməsi; aparılmış işlərin, yaxud göstərilmiş xidmətlərin nəticələrinin yoxla- nılması; sertifikatlaşdırılmış işlərə və xidmətlərə müfəttiş nəzarəti. Sxemin bu
üç təşkiledicisi çərçivəsində uyğun
sertifikatlaşdırma üzrə orqanın ekspertlərinin yerinə yetirdiyi işlər cədvəl 20.1.-də verilmişdir. Material növlü
xidmətlərin sertifikatlaşdırılması üçün aşağıdakılar sxemə daxil edilir: xidmətin icraçısının professional ustalığının attestasiyası və inspeksion nəzarət (iş adamları və kiçik müəssisələr üçün); xidmətin təqdim olunması prosesinin attestasiyası və dövri olaraq inspeksion nəzarət aparılmaqla xidmətin nəticələrinin seçmə yolu ilə yoxlanılması; təqdim olunma prosesinin attestasiyası və inspeksion nəzarət; xidmət etmənin keyfiyyət sisteminin sertifikatlaşdırılması və inspeksion nəzarət. Qeyri-material xidmətlərin sertifikatlaşdırılması üçün, bir qayda olaraq, aşağıdakı sxemlərdən istifadə olunur: müəssisələrin sertifikatlaşdırılması və sonrakı inspeksion nəzarət; xidmət etmənin keyfiyyətinin təmin edilməsi sisteminin sertifikatlaşdırılması və onun işinə sonrakı inspeksion nəzarəti. Sertifikatlaşdırma sxeminin seçilməsi və həmçinin metodiki tədbirlər ГОСТ R sertifikatlaşdırma Sistemi haqqında əsasnamələr və RF-
də işlərin və xidmətlərin sertifikatlaşdırılması qaydalarına uyğun olaraq
yerinə yetirilir. Xidmətlərin sertifikatlaşdırılmasının təşkilinə təsir göstərən və onlara xas olan bəzi xüsusiyyətlərini qeyd edək: • xidmət obyekti insanın özü ola bilər, onun əmlak hüququ isə sınaqların aparılmasının qeyri-mümkünlüyü ilə təyin edilir. Məsələn: təmir olunmuş avtomobilin sahibi çox güman ki, onun avtomobilinin yol şəraitində, prosedurun bütün sərt qaydalarını gözləməklə, sınaqlardan keçirilməsinə razı olmaz; • ic
raçı ilə xidmətlərdən istifadə edənin birbaşa əlaqəsi, icraçının ustalığının qiymətləndirilməsini tələb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu 504
sosioloji qiymətləndirmə metodlarının tətbiqini tələb edir; • xidmətin qiymətləndirilməsi üzrə ekspert bir sıra hallarda xidmətin göstərilməsində iştirak etməlidir, çünki xidmətin təqdim edilməsi və ondan istifadə qiymətləndirilməlidir; • xidmətin qiymətləndirilməsi üzrə ekspert bir sıra hallarda xidmətin göstərilməsində iştirak etməlidir, çünki xidmətin təqdim edilməsi və ondan istifadə etmə eyni vaxtda baş verə bilər (məsələn: dəllək, yaxud kosmetika kabinetlərinin xidmətləri). Xaricdə belə hallarda ekspert tərəfindən istifadə edənin rolunun yerinə yetirilməsinə yol verilir; • xidmətlərin bəzi xarakteristikaları, onu təklif edən regionun xüsusiyyətlərindən birbaşa asılıdır. Rusiyanın qanunvericiliyinə görə xidmətlərin məcburi sertifikatlaşdırılması ilə yanaşı könüllü sertifikatlaşdırmaya da icazə verilir. Məcburi sertifikatlaşdırılmalı xidmətlərə misal olaraq, aşağıdakı xidmət qruplarını göstərmək olar (cəd. 20.2). ГОСТ R sistemində 200-dən artıq xidmətlərin sertifikat- laşdırılması üzrə orqanlar akkreditasiya olunmuşdur. Mərkəzi orqanların səlahiyyətləri aşağıdakılara verilmişdir: • RF-in nəqliyyat nazirliyinə-avtomobil daşımalarının və avtoservis xidmətlərinin sertifikatlaşdırılması sistemlərində; • Bədən tərbiyəsi və turizm üzrə Rusiya agentliyinə-turizm xidmətlərinin sertifikatlaşdırılması sistemlərində; • Ti
carət nazirliyinə-ictimai peşə sferasında xidmətlərin sertifikatlaşdırılması üzrə; • RF-in Dö vlət standartına-məişət elektrotexniki cihazların təmiri üzrə xidmətlərin sertifikatlaşdırılmasında; • Rusiya məişət ittifaqına-kimyəvi təmizləmə xidmətlərinin sertifikatlaşdırılması sistemlərində. Xidmətlərin sertifikatlaşdırılmasında normativ baza kimi beynəlxalq, regional və milli standartlardan, fəaliyyətdə olan sanitar-gigiyenik normalardan və qaydalardan və həmçinin konkret növ xidmətlər üçün dövlət orqanları tərəfindən təsdiq olunan normativ sənədlərdən istifadə olunur. Onlarda aşağdakılar göstərilməlidir: istifadə edənlərin həyatı, sağlamlığı və onların əmlakı üçün təhlükəsizlik normaları; ekoloji
505
parametrlər; xidmətlərin, texnoloji prosesin, icraçının ustalığının və keyfiyyətin təmin olunması sisteminin yoxlanılması metodlarına tələblər. Könüllü sertifikatlaşdırmada normativ sənədi sifarişçi təqdim edir. Xidmətlərin sertifikatlaşdırmaya yoxlamalarını ( məhsulun sertifikatlaşdırma sınaqları ilə eynidir) ГОСТ R sertifikatlaşdırma sisteminin dö vlət reyestrində qeyd olunmuş ekspert-auditorlar yerinə yetirirlər. Yoxlamaları, bir qayda olaraq, xidmətin yerinə yetirildiyi yerdə aparırlar. Yoxlamaların nəticələri müsbət olduqda, sertifikatlaşdırma üzrə orqan uy ğunluq sertifikatını tərtib edir, mənfi olduqda–sifarişçiyə rədd edilmə haqqında qərar verilir. Sifarişçi uyğunluq nişanından istifadə üçün lisenziya ala bilər, onu yarlıklarda, sənədlərdə, qəbzlərdə və i.a. qoya bilər, həmçinin sertifikatın fəaliyyət müddətində (üç ildən artıq olmamaqla) reklam
məqsədləri üçün istifadə edə bilər. Sertifikatlaşdırılmış xidmətlərə tələblərin gö zlənilməsinə inspeksion nəzarəti sertifikatlaşdırılmış orqan aparır. Qeyri-material xidmətlərin inspeksion nəzarətini aparmaq üçün anketləşdirmə, şəxsi müsahibə və s. yolu ilə istehlakçıların sorğusu aparılmalıdır. Ümumiyyətlə, bu işlərlə sosioloji mərkəzlər, marketinq xidmətləri, yerli idarə orqanları və həmçinin xidmətlərin icraçılarının ö zləri məşğul olurlar. Inspeksion nəzarətin nəticələrinə görə mövcud sertifikatlaşdırma qanunlarına uyğun olaraq qərar qəbul edilir. İnspeksion nəzarət planlı və plansız ola bilər. Plan lı nəzarətin dövriliyini sertifikatlaşdırma üzrə orqan- müəyyən edir. Plansız inspeksion nəzarət, istehlakçıların iddiaları və nəzarət edici orqanların rəyləri olduqda sertifikatlaşdırma orqanı tərəfindən təyin olunur. Rusiyanın ilk, xidmətlərin məcburi sertifikatlaşdırılması sistemləri 1994–1996-cı illərdən fəaliyyətə başlamışdır. Onlar aşağıdakı sferaları əhatə edirlər: • m əişət radioelektron aparatlarının, məişət elektrik ma şınlarının və cihazların təmiri və texniki xidməti; • kimyəvi təmizləmə və rəngləmə; • turizm və mehmanxana xidmətləri; • avtonəqliyyat vasitələrinin texniki xidməti və təmiri; |