Dilin fonetik,sintaksik, leksik növləri

İdarə əlaqəsi

Əsas tərəfin tələbinə görə asılı tərəfin ismin müvafiq hal şəkilçilərini qəbul edərək dəyişməsinə idarə əlaqəsi deyilir. Qeyd: İsmin adlıq halı idarə əlaqəsində iştirak etmir. Adlıq halda olan söz mübtəda vəzifəsində olduqda uzlaşma, təyin vəzifəsində olduqda yanaşma əlaqəsinə xidmət edir. İdarə əlaqəsi, əsasən, obyekt və relyativ əlaqəli birləşmənin tərəfləri arasında olur. İdarə əlaqəsinin əsas xüsusiyyətləri bundan ibarətdir ki, asılı tərəfdəki söz əsas tərəfin tələbi ilə ismin hallarında olur^[4]. İdarə əlaqəsi ismin halları ilə əlaqədar olduğundan, bu əlaqə əsasında yaranan birləşmənin asılı tərəfi hallana bilən, yəni substantivləşən, ya da müvəqqəti olaraq substantivləşən sözlərdə ibarət olur. Məsələn:

• 
  isimlərin idarə olunması: qapını bağlamaq, kənddə yaşamaq, dünyaya gəlmək və s.
  
• 
  əvəzliklərin idarə olunması: məni dinləmək, belələrinə kömək etmək və s.
  
• 
  sifətin idarə olunması: düzünü demək, ağı qaradan ayırmaq və s.
  
• 
  sayların idarə olunması: üçdən biri çıxmaq, birinciləri mükafatlandırmaq və s.
  
• 
  məsdərin idarə olunması: oxumağa getmək, yazmağı öyrənmək və s.
  
• 
  feili sifətin idarə olunması: işləyənləri mükafatlandırmaq, danışanı dinləmək və s.
  
• 
  zərfin idarə olunması: irəliyə getmək, yaxında qalmaq və s.
  

İdarə əlaəqisin əsas tərəfin hansı nitq hissəsindən ibarət olmasına görə iki növə ayrılır: feillərlə idarə, başqa nitq hissələri ilə idarə.

İdarə əlaqəsində I tərəf asılı, II tərəf əsas tərəf olur. Asılı tərəf hal şəkilçili olur. İdarə əlaqəsi:

1. 
   Tamamlıqla xəbər, yer zərfliyi ilə xəbər arasında olur: Həyatı sevirdi; Şəhərdə yaşayırdı.
   
2. 
   Asılı tərəfi-birinci tərəfi hal şəkilçisi qəbul etmiş feili birləşmələrdə olur: Xəzəri seyr edən; Dağdan enəndə; Filmə baxmaq.
   
3. 
   III növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasında olur. İkinci tərəfin tələbinə görə birinci tərəf yiyəlik halda işlənir: kitabın səhifələri, Cəlalın köynəyi.
   

Fhfgjghg

Dfghfhfghfg

Leksikologiyada sözlərin mahiyyəti, onların formaca və məzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi öyrənilir.
Dilimizdəki sözlərin çoxunun həm leksik, həm də qrammatik mənası vardır.
Sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir.Başqa sözlə dəsək, sözün leksik mənası onun məzmununu bildirməsi, hər hansı bir anlayışı ifadə etməsidir. Məsələn: "qələm" sözünün leksik mənası "yazı alətidir". Sözün leksik mənasini bir neçə yolla izah etmək olar:
1.Verilən sözə yaxın mənalı söz seçməklə. Məsələn: azadlıq -müstəqillik - sərbəstlik.
2. Əşyanın, hərəkətin əlamətlərini  izah etməklə. Məsələn: dəmirçi - metaldan müxtəlif alətlər hazırlayan pesə sahibi.
3. Sözün hissələrinin mənasını açmaqla. Məsələn: mürəkkəbqabı- içində yazı üçün mürəkkəb saxlanılan qab. 
Sözün leksik mənası ilə yanası, onun qrammatik mənası da olur. Sözün qrammatik mənası onun hər hansı bir əşyanın adını, əlamətini, miqdarını və s. bildirməsidir.Məsələn: "qələm" sözü əşyanın adını, "qırmızı" əlamətini, "bir" isə miqdarını bildirir. Buna görə də bu sözlərdən birincisi isim, ikincisi sifət, üçüncüsü isə saydır. Deməli, sözün qrammatik mənası onun hansı nitq hissəsi olması deməkdir.

Sözün həqiqi və məcazi mənası

Dilimizdəki sözlərin bır çoxu həm həqiqi, həm də məcazi mənada işlədılir. Sözün ilkin, əsas mənası onun həqiqi mənasıdır. Məsələn: "dəmir qapı", "daş divar", "yıımşaq çörək" və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər həqiqi mənada işlənmişdir. Sözün sonradan qazandığı törəmə mənası isə onıın məcazi mənası adlanır. Məcazi məna çox vaxt bənzətmə vasitəsilə və ya insanlara məxsus hərəkətlərin cansız əşyalara aid edilməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: "dəmir iradə", "daş ürək", "yıımşaq söz" və s. söz birləşmələrindəki birinci tərəflər -"dəmir", "daş" və “yumşaq" sözləri bənzətmə yolu ilə yaranmışdır. "Külək yatdı", "Təbiət gülür", "Təbiət oyanır", "Günəş gizləndi" və s. cümlələrindəki xəbərlər isə insana aid hərəkətin cansız əşya üzərinə köçürülməsi yolu ilə ortaya çıxmış məcazi mənalı sözlərdir.

Təkmənalı və çoxmənalı sözlər

Yalnız bir leksik mənası olan sözlərə təkmənalı sözlər deyilir. Məsələn: dənizçi, səkkiz, yaraşıqlı, yadırğamaq, sığırçın və s. kimi sözlər bir leksikmənada işlənən təkmənalısözlərdir.
Bir neçə yaxın mənada işlənən sözlərə isə çoxmənalı sözlər deyilir. Çoxmənalı sözlər əsas məna ilə bağlı əlavə mənalar da bildirir. Məsələn: "ayaq", "ağız", "boğaz", "almaq", "çəkmək" və s. sözləri eyni leksik məna ilə bağlı bir neçə yaxın mənalarda işlənir:
Ayaq - uşağın ayağı, masanın ayağı, kəndin ayağı və s.
Ağız - quşun ağzı, qazanın agzı, baltanın ağzı və s.
Boğaz - uşağin boğazı, bardağın boğazı, çəkmənin boğazı və s.
Almaq - kitabı almaq, tərbiyə almaq, xəbər almaq və s.
Çəkmək - ipi çəkmək, yol çəkmək, sıxıntı çəkmək və s.
Tutmaq - topu tutmaq, üz tutmaq, fıkri tutmaq və s.
Acı - acı dərman, acı xatirə, acı söz və s.
Ağır - ağır yük, ağır itkı, ağır cəza, ağır xasiyyət və s.
Çoxmənalı sözlərdə sözün mənalarından biri əsas, qalanları isə məcazi mənada işlədilir. Məsələn: "adamın gözü" birləşməsındəki "göz" sözü həqiqimənada, "bulağın  gözü" bırləşməsində isə bu söz məcazi mənada işlənmişdir. Yuxarıdakı nümunələrdə də sözlərin bırinci mənalari uşağın ayağı, quşun ağlı və s.) həqıqı mənada, sonrakı mənalari ısə məcazi mənada işlənmişdir.
Çoxmənalı sözlər daha çox isim, sifət və fellərdənibarət olur. Çoxmənalılığı təşkil edən sözlər eyni bir nitq hissəsinə aid olur. Məsələn: uşağın dişi - darağın dişi - hər ikisi isimdir; şirin meyvə - şirin söhbət - hər ikisi sifətdir.
Çoxmənalı sözlərdə əsas məna ilə bağlılıq zəruri şərtdir.Bu bağlılıq olmadıqda həmın sözlər çoxmənalılıq yox, omonimlik xüsusiyyətini daşıyır.

Antonimlər