İsmayılova Şəbnəm Qalib qızı 2020/2021-ci tədris ilinin Payız semestrinin

2.Təşbeh. Bənzətmə deməkdir. Bir əşya və ya hadisənin müəyyən bir əlamətə girə məcazi şəkildə daha qüvvətli bir əşya və ya hadisəyə bəzədilməsinə təşbeh deyilir. Təşbeh ərəb sözü olub mənası oxşatmaq, bənzətmək deməkdir. Azərbaycan ədəbiyyatında təşbehə bənzətmə də deyilir.

Gah yalquzaq kimi ulayır külək,

Gah da quzu kimi yatır, dincəlir. (S. Vurğun)

Nümunədə yalquzaq kimi ulayır və quzu kimi yatır ifadələri təşbehdir.

Təşbeh müəyyən cəhətlərinə görə epitetə oxşasa da, bəzi xüsusiyyətlərinə görə epitetden fərqlənir. Epitet hər hansı əşya və ya hadisəyə qüvvətləndirici söz artırmaqla düzəlir. Təşbeh isə iki müxtəlif əşya və ya hadisə arasında oxşar əlamət tapmaq şərtilə bənzətmə əsasında yaradılır. Təşbeh 4 ünsür əsasında yaradılır:

1. Bənzəyən

2. Bənzdilən

3. Bənzətmə qoşması

4. Bənzətmə əlaməti

Təşbeh iki növə ayrılır: müfəssəl təşbeh, mükəmməl təşbeh. Yuxarıda qeyd etdiyimiz dörd ünsürün hamısının iştirak etdiyi təşbehlərə müfəssəl təşbeh deyilir. Məsələn; «Oğlan dayanıb güzgü qıraqları kimi parıldaşan ulduzlara tamaşa edirdi…» (Sabir Əhmədov)

Bənzətmə qoşması və bənzətmə əlaməti iştirak edən təşbehlər isə mükəmməl təşbehlər adlanır.

Camalın günəşdir, qəmərdir üzün,

Şəkərdir dəhanın, şirindir sözün. (M. P. Vaqif)

3.Metafora. Bir əşya və ya hadisənin müəyyən bir əlamətini digər əşya və ya hadisənin üzərinə köçürülməsinə metafora deyilir. Metafora yunan sözü olub köçürmək deməkdir. Metaforaya istiarə də deyilir. İstiarə sözünün ərəbcədən tərcüməsi köçürmək mənasındadır.

Gah yorulub qanadını sallayır,

Üfüqlərin qapısını bağlayır,

Göz yaşını sıxa – sıxa ağlayır,

Həm yaxına, həm uzağa buludlar. (H. Arif)

Bu nümunədə buludlar özünə xas olmayan xüsusiyyətlərlə ifadə olunub. Birinci misrada qanadlarını sallamaq, ikinci misrada qapı bağlamaq, üçüncü misrada isə ağlamaq buludlara xas olan xüsusiyyət deyil. Metaforaya aid nümunələr:

Qış günəşi

Uzaqdan yorğun – yorğun

Baxırdı yamaclarda. (O. Sarıvəlli)

Səba məndən söylə o gülüzarə,

Bülbül gülüstana gəlsin, gəlməsin?... (S. Ə. Nəbati)

4.Metonimiya. Ad dəyişmə mənasını bildirir. Nəzərdə tutulan bir söz əvəzinə, onunla bağlı olan başqa sözün, anlayışın işlədilməsinə deyilir. Məs: «Sabiri əzbər bilir» ifadəsində «Sabir» sözü şairin əsərləri mənasında işlənmişdir. Başqa nümunələr də misal çəkmək olar. Məs: «Təbriz bizi yaxşı qarşıladı», «Sinif sakitdir» və.s

Gecədir….Kənd yuxulu ,

Nə işıq var, nə tüstü. (S. Vurğun)

5.Simvol. Rəmz, gizli işarə mənasını bildirir. Simvol yunanca simbolon sözündən götürülmüşdür. Simvolda fikir müəyyən işarə ilə və üstüörtülü şəkildə ifadə olunur. Xalq yaradıcılığında şir – qüvvət, güc, canavar – acgözlük, tülkü – hiyləgərlik, dovşan – qorxaqlıq, göyərçin – sülh rəmzidir.

6.Sinekdoxa. Metonimiyanın bir növü də sinekdoxadır. Sinekdoxada bir əlamət bütöv anlayışı, sözün bir hissəsi tam əvəz edir. Məs.: Q.Zakir şeirlərinin birində Şuşa polis rəisini «yarımsaqqal» adlandırır. S.Rəhimovun «Saçlı», «Qaloş» kimi obrazları sinekdoxa sayılır.