Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш усуллари фани бўйича
Yüklə 3,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11.2.1-chizma
Iqtisodiyot sub`ektlarining xavfsizligi Iqtisоdiy xavfsizlik Shaxsning iqtisоdiy xavfsizligi Ishlab chiqaruvchi shaxs xavfsizligi Iste`mоlchi shaxs xavfsizligi Kоrxоnaning iqtisоdiy xavfsizligi Ishlab chiқarish kоrxоnasining xavfsizligi Xizmat ko`rsatish kоrxоnalarining xavfsizligi Mоliyaviy, savdо-tijоrat kоrxоnalarining xavfsizligi Nоtijоrat, jamоatchilik tashkilоtlarining xavfsizligi Xalqarо mоliyaviy tashkilоtlarda ishtirоk etish bilan bоg`liq xavfsizlik Davlatning tashqi iqtisоdiy xavfsizligi Davlatning ichki iқtisоdiy xavfsizligi Davlatning iqtisоdiy xavfsizligi Korxona (firma)ning iqtisodiy xavfsizligini tahlil qilganda ularni ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish, moliyaviy, savdo-tijorat hamda notijorat va jamoatchilik tashkilotlari mavqelarida faoliyat yuritishlari nuqtai nazaridan turkumlash maqsadga muvofiq bo`ladi. Iqtisodiy adabiyotlarda xavfsizlik xo`jalik faoliyati sohalarida yuzaga kelishi nuqtai nazaridan asosan uch yo`nalish, ya`ni ishlab chiqarish-xo`jalik, xo`jalik-iste`mol va moliyaviy sohalar bo`yicha turkumlanadi 1 . Bizning nazarimizda, ushbu uch yo`nalish barcha mamlakatlar uchun umumiy bo`lgani bilan, ayrimlari uchun qo`shimcha yo`nalishlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, O`zbekiston uchun xalqaro bozorlarga chiqish jarayonida yangi transport yo`llari, kommunikatsiyalari ham muhim hisoblanadi. Shuningdek, aholining turmush darajasi, daromadlar bo`yicha tabaqalanishi bilan bo`gliq ijtimoiy xavfsizlikni ta`minlash ham katta ahamiyat kasb etadi. Shunga ko`ra, bizning fikrimizcha, iqtisodiy xavfsizlikni ishlab chiqarish- xo`jalik, xo`jalik-iste`mol, moliyaviy, transport kommunikatsiyalari va ijtimoiy sohalar bo`yicha turkumlash maqsadga muvofiqdir. 11.2.2-chizma Xo`jalik faoliyati sohalaridagi iqtisodiy xavfsizlik turlari O`zbekiston uchun texnologik xavfsizlikni ta`minlash `goyat muhimdir. Chunki respublikamizga sobiq totalitar tuzumidan mo`rt, zaif, bir yoqlama rivojlangan, asosan, xom ashyo va oraliq mahsulotlar ishlab chiqarishga yo`naltirilgan iqtisodiyot meros bo`lib qolgan edi. Paxtaning 95 foizi qayta ishlanmasdan respublikadan tashqariga olib ketilar edi. Sobiq sho`rolar davrining 50 yili mobaynida yengil sanoatning umumiy tarmoq ishlab chiqarish hajmidagi ulushi 54 foizdan 37 foizga, oziq-ovqat sanoati ulushi esa 30 foizdan 14 foizgacha tushib qoldi. 1 Экономическая безопасность хозяйственных систем. Учебник. – М., Изд-во “РАГС”, 2001,- с.39. Iqtisоdiy xavfsizlik Ishlab chiqarish-xo`jalik sоhasidagi xavfsizlik Xo`jalik-iste`mоl sоhasidagi xavfsizlik Mоliyaviy xavfsizlik Qarzdоrlik Оziq-оvqat xavfsizligi Energetik xavfsizlik Texnоlоgik xavfsizlik Ekоlоgik xavfsizlik To`lоvsizlik Ijtimоiy xavfsizlik Transpоrt-kоmmunikatsiya sоhasidagi xavfsizlik Bu esa mustaqillikni mustahkamlashda texnologik xavfsizlikni ta`minlashning o`ta zarurligidan dalolat beradi. Buning uchun respublikamizda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va chuqur tarkibiy jihatdan o`zgartirishlar amalga oshirilmoqda. Bularning natijasi o`laroq sanoatda yuksak texnologiyaga asoslangan va istiqbolli tarmoqlarning, chunonchi, mashinasozlik, yoqil`gi- energetika, kimyo va yengil sanoat kabilarning hissasi ortib bordi. Shuningdek, respublika uchun tamomila yangi bo`lgan avtomobilsozlik sanoati vujudga keltirildi. Xorijiy investitsiyalarni jalb etish yo`li bilan samolyotsozlik, radioelektronika va elektronika sohalarini rivojlantirishga katta e`tibor berilmoqda. Bu esa ishlab chiqarishni jadal modernizatsiya qilish, zamonaviy quvvatlarni ishga tushirish, iste`mol bozorini sifatli va raqobatga bardoshli mahsulotlar bilan to`ldirish asosida nafaqat texnologik, shu bilan birga, oziq-ovqat xavfsizligini ham ta`minlash imkoniyatini beradi. Oziq-ovqat xavfsizligi mamlakat aholisining asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan yetarli darajada ichki imkoniyatlardan foydalangan holda ta`minlanishini, importga bo`gliqlikni minimum darajasiga erishishni ifodalaydi.O`zbekiston mustaqillikka erishganidan so`ng oziq- ovqat xavfsizligini ta`minlash uchun ikki yo`nalishda chora-tadbirlar amalga oshirildi: - qishloq aholisi tomorqa maydonlarini kengaytirish va yangilarini ajratib berish; - qishloq xo`jaligi ekinlari tarkibini qayta ko`rib chiqish. Davlatning oziq-ovqatga oid siyosati kartoshka, meva-sabzavot mahsulotlari bilan ham o`z- o`zini ta`minlashni ko`zda tutadi. Aholiga yetarli darajada chorvachilik mahsulotlari va o`simlik yo`gi yetkazib berish, qishloq xo`jalik mahsulotlarini qayta ishlash va saqlash uchun zarur bo`lgan bazani barpo etish, shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlari asosiy turlarining yetarli zaxirasini shakllantirish, ularning chakana baholari barqarorligini ta`minlashga erishish, chetdan keltirilayotgan mahsulotlar hajmlarini qisqartirib borish kabilar ham oziq-ovqat xavfsizligini ta`minlashning muhim yo`nalishlari hisoblanadi. Ekologik xavfsizlik tabiiy muhitga turli noxush ta`sirlardan, tabiiy ofat va halokatlardan hamda insonlarning va xo`jalik sub`ektlarining atrof-muhitga salbiy ta`sir ko`rsatishidan himoyalanganlikni ifodalaydi. Bu xususiyatlar iqtisodiy adabiyotlarda "ekologik imperativ" degan tushuncha bilan izohlanadi. 1 Mazkur tushuncha tabiiy muhit bilan insonning fiziologik va ijtimoiy xususiyatlari o`rtasidagi nisbatni ifodalaydi. Moliyaviy xavfsizlik mamlakat va uning hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligi va rivojlanishi uchun zaruriy moliyaviy sharoit va resurslarning yaratilganligi, moliyaviy tizimning yaxlitligini saqlash hamda ichki va tashqi iqtisodiy manfaatlar tahdidlariga muvaffaqiyatli qarshilik qilishni ifodalaydi. Bu xavfsizlik pul, byudjet, kredit, soliqqa tortish va valyuta tizimlarida vujudga keladigan tahdidlarning oldini olish, ulardan muhofazalanish kabilarni o`z ichiga oladi. Ijtimoiy tavsifdagi xavfsizlik aholining eng boy va eng quyi tabaqalari daromadlari o`rtasidagi farq, kamba`gallik va qashshoqlik muammosi, turli yuqumli kasalliklar ko`lamining kengayishini oldini olish zaruratida o`z ifodasini topadi. Mamlakatning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta`minlashda, uning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvida ichki va tashqi transport yo`l va aloqa kommunikatsiyalari tizimining yaratilishi oqibatida transport yo`l va aloqa kommunikatsiyalari xavfsizligi ta`minlanadi. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta`minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun uning indikatorlari monitoringini tashkil etish zarur. Iqtisodiy xavfsizlikning umumiy ko`rsatkichlari (indikatorlari) quyidagilardan iborat: - turmush darajasi va sifati; - inflyatsiya sur`ati; - iqtisodiy o`sish; - byudjet defitsiti; davlat qarzi; - jaxon iqtisodiyotiga kirib borganlik; - "xufyona iqtisodiyot" faoliyati; 1 Экологическая безопасность хозяйственных систем. Учебник. -М.: Изд-во “РАГС”, 2001, – с.49. - mulk tarkibi; - soliq tizimi; - bozor infratuzilmalarining rivojlanishi. Hududiy darajada umumiy ko`rsatkichlardan tashqari yana quyidagi ko`rsatkichlar iqtisodiy xavfsizlikni ifodalaydi: - aholi daromadlari; - chakana narxlar darajasi; - uy-joy bilan ta`minlanganlik; - qochoqlar, emigrantlar va boshqalar soni; - hududning mamlakat YaIMdagi ulushi; - hududning to`lov balansi; - eksport-import sal dosi (11.2.3-chizma). Iqtisodiy xavfsizlik ko`rsatkichlari Ko`rsatkichlar Umumiy milliy iqtisоdiy darajada Turmush darajasi va sifati Inflyatsiya sur`ati Ishsizlik darajasi Iқtisоdiy ўsish Byudjet defitsiti va davlat қarzi Tashqi қarz Jahоn iqtisоdiyotiga kirib bоrganlik «Xufyona iqtisоdiyot»faоliyati Mulk tarkibi Sоliq tizimi Ҳududiy darajada Ahоli darоmadlari Chakana narxlar darajasi Uy-jоy bilan ta`minlanganlik Qоchоqva emigrantlarning sоni Hududning mamlakat YaIMdagi ulushi Hududning to`lоv balansi Ekspоrt-impоrt sal dоsi Yuqordagiko`rsatkichlarmiqdoriningtahlikali quyi (porogovaya cherta) chegarasini ko`rsatish va aniq belgilash lozim bo`ladi. Ushbu tahlikali quyi chegara – iqtisodiy manfaatlar nuqtai nazaridan xo`jalik faoliyati proportsiyalarining eng quyi maqbul nisbatlarini ifodalovchi miqdoriy indikatorlar bo`lib, ularga rioya qilmaslik takror ishlab chiqarish turli elementlarining iqtisodiy rivojlanishiga to`sqinlik qiladi va mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga tahdid soladi. Tahlikali quyi chegaraning miqdoriy o`lchamlarini aniqlash uchun quyidagilarga asoslanish lozim bo`ladi: - milliy iqtisodiyot holati va undagi mutanosibliklar hamda takror ishlab chiqarish elementlari va omillari holatining birlamchi, muhim xususiyatlarini tavsiflash; - iqtisodiyot sohasidagi milliy manfaatlarni to`liq va keng qamrovdi ifodalash; - iqtisodiyot sohasidagi milliy manfaatlarga xavf soluvchi tahdidlarni to`liq va har tomonlama hisobga olish; - iqtisodiy xavfsizlikning quyi tahlikali chegarasini ifodalovchi indikatorlardan hokimiyat organlari mamlakat iqtisodiyoti holatini aniq baholashda va boshqa mamlakatlar bilan qiyoslashda foydalanish imkoniyatining mavjudligi. Ushbu indikatorlarning mamlakat hisob, statistika va prognozlashtirish tizimi bilan muvofiq kelishi, maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiy xavfsizlikning quyi tahlikali chegarasi indikatorlari milliy iqtisodiyot sohalari va ularning har qaysisidagi milliy manfaatlar nuqtai nazaridan turkumlanadi. Adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlik quyi tahlikali chegarasi indikatorlari o`z ichiga 50ta ko`rsatkichni olgan holda quyidagicha turkumlangan 1 : 1) iqtisodiyotning barqaror rivojlanishga qodirligini ifodalovchi ko`rsatkichlar. Ushbu guruhga yalpi ichki mahsulot hajmi, sanoat ishlab chiqarish va uning tarkibi, mashinasozlik mahsulotlari hajmida yangi turdagi mahsulotlar ulushi, mudofaa va fan uchun xarajatlar ulushi, investitsiyalar, foydali qazilma boyliklarining zaxiralari bo`yicha quyi tahlikali chegarani ifodalovchi indikatorlar kiradi; 2) moliyaviy tizim barqarorligi ko`rsatkichlariga davlat byudjeti kamomadi, davlat qarzi, pul muomalasi, o`zaro hisob-kitob va soliq intizomini ifodalovchi ko`rsatkichlar kiradi; 3) ijtimoiy soha ko`rsatkichlari aholi daromadlari darajasi va uning mulkiy jihatdan tabaqalanishi, ishsizlik va ijtimoiy soha xarajatlari bo`yicha quyi tahlikali chegaralarni o`z ichiga oladi; 4) tashqi savdo va iqtisodiy faoliyat ko`rsatkichlari guruhiga mamlakat ichki iste`molida importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida eksportning ulushi bo`yicha quyi tahlikali chegaralarni ifodalovchi indikatorlar kiradi. Iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlik ko`rsatkichlari sifatida S.Yu.Glaz yev tmonidan tayyorlangan turkumlanishdan ko`proq foydalanilmoqda. Ushbu iqtisodiy xavfsizlik ko`rsatkichlari turkumiga quyidagilar kiradi: 2 - yalpi ichki mahsulotning umumiy va aholi jon boshiga to``gri keluvchi hajmi; - sanoat mahsulotlari umumiy hajmida ishlab beruvchi sanoat mahsulotlari ulushi; 1 Қаранг: Илларианов А. Критерии экономической безопасности // Вопросы экономики, 1999. №10. Сенчагов В.К. Экономическая безопасность: геополитика, глобализация, самосохранение и развитие (книга четвертая) / Ин-т экономики РАН.- М., ЗАО «Финстатинформ», 2002,- с.72-78; Экономическая безопасность хозяйственых систем. Учебник. – М., Изд-во РАГС, 2001,- с.176-180; Прохожев А., М.Корнилов О проблеме критериев и оценок экономической безопасности // Общество и экономика, № 4-5. 2003,- с. 232-233. 2 Глазьев С.Ю. Теория долгосрочного технико-экономического развития. – М.: Изд. “Вла-Дор”, 1997. с.107- 110; Экономическая безопасность хозяйственных систем. Учебник. – М.: Изд. “РАГС”, 2001.- с.178-179. - sanoat ishlab chiqarishda mashinasozlikning ulushi; - investitsiyalar hajmining YaIMga foiz hisobidagi nisbati; - ilmiy tadqiqotlar uchun xarajatlarning YaIMga nisbati (foiz hisobida); - yangi turdagi mahsulotlarning yalpi ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmidagi ulushi; - yashash minimumi darajasidan past daromad oluvchi kishilar ulushi; - aholining tu`gilgan cho`gidan kutilayotgan o`rtacha umr uzoqligi (yosh); - aholining eng yuqori daromad oluvchi 10% guruhining eng kam daromad oluvchi 10 % guruhi daromadlari o`rtasidagi farq kattaligi; - qayd etilgan jinoyatlar, har 100000 kishi hisobiga; - Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) metodologiyasi bo`yicha ishsizlik darajasi (foiz hisobida); - yillik inflyatsiya darajasi (foiz hisobida); - ichki qarzlar hajmining YaIMga nisbati, foiz hisobida, qiyosiy davrda; - ichki qarzlarni qoplash va ularga xizmat ko`rsatish uchun joriy ehtiyojning byudjetga soliq tushumlari hajmidagi ulushi (foiz hisobida); - tashqi qarzning YaIMga nisbati (foiz hisobida); - tashqi qarzning YaIM kamomadini qoplashdagi ulushi; - xorijiy valyutalar miqdorining milliy valyuta massasiga nisbati (foiz hisobida); - naqd xorijiy valyuta miqdorining naqd milliy valyuta hajmiga nisbati (foiz hisobida); - (M2 pul massasi)ning YaIMga nisbati (foiz hisobida); - ichki iste`molda importning hissasi, shu jumladan, ichki oziq-ovqat mahsulotlari iste`moli hajmida import oziq-ovqat mahsulotlari ulushi (foiz hisobida); - aholi yashash darajalari bo`yicha mamlakat hududlari o`rtasidagi farqlar. Har bir mamlakatda rasmiy tarzda belgilangan quyi tahlikali chegara indikatorlari milliy va jahon iqtisodiyotidagi sharoitlarning o`zgarishi natijalari bilan taqqoslanadi. Shuni ta`kidlash joizki, iqtisodiy xavfsizlik ko`rsatkichlarini turli nuqtai nazardan turkumlash mumkin. Masalan, A.Illarionovning fikricha, iqtisodiy rivojlanishning ta`minlanishi nuqtai nazaridan iqtisodiy xavfsizlik ko`rsatkichlari quyidagicha turkumlangan: - davlat sektorining (korxonalarining) YaIM ishlab chiqarishdagi ulushi (foiz hisobida); - davlat iste`molining YaIMga nisbati (foiz hisobida); - davlat xarajatlarining YaIMga nisbati (foiz hisobida); - davlat byudjetining YaIMga nisbati (foiz hisobida); - davlat qarzlari o`sishining YaIMga nisbati (foiz hisobida); - pul massasining o`sish sur`ati (foiz hisobida); - inflyatsiya sur`atlari (foiz hisobida); - valyuta kursining pasayish sur`atlari (foiz hisobida); - tashqi savdoga soliqlarning tashqi savdo aylanmasiga nisbati (foiz hisobida) 1 . Iqtisodiy xavfsizlik ko`rsatkichlarini milliy iqtisodiyot sub`ektlarining hayotiy muhim manfaatlarini ta`minlash nuqtai nazaridan ham turkumlash mumkin. Masalan, A.Proxojev va M.Kornilovlar shaxsning, ya`ni alohida individ, fuqaroning hayotiy muhim manfaatini ro`yobga chiqarishi nuqtai nazaridan iqtisodiy xavfsizlikni ifodalovchi quyidagi ko`rsatkichlarni turkumlagan: - jon boshiga oylik daromad miqdorining rasmiy ravishda belgilangan yashash minimumi miqdoriga nisbati; - aholi oziq-ovqat xarajatlarining yillik jon boshiga daromadlar hajmidagi ulushi; - aholi jon boshiga kundalik iste`mol qilinayotgan kaloriyalar miqdori; - aholi jon boshiga o`rtacha yillik daromadida uy-joy va kommunal to`lovlarga qilingan xarajatlar ulushi; - aholi jon boshiga o`rtacha yillik daromadidagi jam`garmalarning ulushi va boshqalar 1 . Shuni aytib o`tish joizki, ushbu iqtisodiy xavfsizlik ko`rsatkichlarining o`rtacha jahon va MDH 1 Илларионов А. Критерии экономической безопасности. // Вопросы экономики. 1999. №10. mamlakatlarining aynan shunday ko`rsatkichlariga, shuningdek, rasmiy belgilangan quyi tahlikali chegara indikatorlariga taqqoslash orqali milliy iqtisodiyotning real holatini aniqlash mumkin bo`ladi. Buning natijasida hukumat mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta`minlashga qaratilgan iqtisodiy siyosatning maqsadlari va ularni amalga oshirish yo`nalishlarini belgilaydi. Yüklə 3,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|