İXTİsasa giRİŞ

9. Dənizdə neft və qaz hasilatının inkişaf perspektivləri 
Xəzər dənizinin altında neft və qazın olması qədim zaman-
lardan məlumdur. Hələ XVIII əsrdə Xəzər dənizində püskürən 
palçıq vulkanları, neft və qaz təzahürləri və s. əlamətlər neft və 
qazlı strukturların olmasını aşkara çıxarmışdır. 
Dəniz sahəsində ibtidai üsullarla neft çıxarılmasına keçən əsrin 
əvvəllərində başlanmışdır. Dəniz yataqlarının sənaye tərzində 
işlənilməsinə keçən əsrin axırında Bibi-heybət körfəzində neft 
yataqlarının aşkar edilməsilə başlanmışdır. 
Neft yataqlarının işlənilməsi üçün yatağın yerləşdiyi ərazinin 
qurudulması nəzərdə tutulur. Bu layihə 1923-cü ildə Sovet 
hakimiyyəti dövründə həyata keçirilmişdir. 
Daha sonralar dəniz quyularının qazılması üçün taxta özül 
tikintilərindən istifadə olunmağa başlanmışdır. Dünyada, ilk dəniz 
quyusu 1925-ci ildə İliç buxtasında qazılmışdır. 
1934-cü ildən Artyom adası, 1946-cı ildən Gürgan və başqa 
Abşeron ətrafı dəniz sahillərində müxtəlif metal konstruksiyalı 
özüllərdə qazma işləri aparılmağa başlanmışdır. 

---

88
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat 
Xəzər dənizində Neft daşları, Gürgan-dəniz, Darvin bankası, 
Qumadası, Qaradağ, Sənqəçal və s. böyük neft və qaz yataqları is-
tismar olunur. 
Hazırda ada tipli, estakada növlü üzən və s. dəniz özülləri 
və s. hidrotexniki qurğular və avadanlıqlar dəniz yataqlarının 
işlənilməsində geniş istifadə olunur. 
Neft mədənləri açıq dənizdə sahildən onlarla kilometr 
məsafələrdə böyük sahələri əhatə edir və mürəkkəb təsərrüfata 
malikdir. 
Dənizdə neft və qaz hasilatının böyük əhəmiyyətini nəzərə 
alaraq onların gələcək inkişaf məsələlərindən qısaca bəhs edək. 
Quruda yerləşən neft və qaz yataqlarının ehtiyatının azalması ilə 
əlaqədar olaraq 60-cı illərdən başlayaraq dənizdə geoloji-kəşfiyyat 
və axtarış qazma işləri surətləndirilmişdir. 
1980-ci ildə bütün dünya üzrə qitə şelfində 650 milyon ton 
neft və 250 mlrd. kub. metr qaz istehsal olunmuşdur. Şelf, qitənin 
sualtı davamı olub, quru ilə eyni geoloji quruluşa malikdir. Şelfin 
kənarlarında su qatının dərinliyi 100–200 m, bəzən 1500–2000 m-ə 
çatır. 
Əsrimizin sonu üçün dənizdə neft hasilatı ümumdünya neft 
hasilatının 50%-ni təşkil edəcəyi gözlənilir. 
Bu məqsədlə üzən qazma qurğuları böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Hazırda 463 ədəd belə qurğu dünyanın müxtəlif yerlərində neft və 
qaz kəşfiyyatında istifadə olunur. 1979-cu ildə bu qurğuların sayı 
42 ədəd artmış, 1985-ci ildə daha 150–170 ədəd artması gözlənilir. 
Bu məqsədlə tətbiq olunacaq «özüqalxan» və «yarımqalxan» üzən 
dəniz qazma platformalarının istehsalına 2 milyon tondan artıq 
polad sərf olunacaqdır. Bunlardan əlavə dənizdə boru kəmərləri 
quraşdırma texnikası və köməkçi gəmi təsərrüfatının sürətlə 
inkişafı nəzərdə tutulur. Bu işlərin böyük əhəmiyyətini aşağıdakı 
misaldan aydın təsəvvür etmək olar. ABŞ-da 1971–85-ci illərdə 
dəniz neft sənayesinə 600 milyard dollar, o cümlədən kəşfiyyat və 
istismar işlərinə 265 milyard dollar vəsait ayrılmışdır. 
Hazırda dəniz neft və qaz ehtiyatlarının kəşf edilməsində 
müxtəlif ixtisaslı müəssisə və elmi idarələr iştirak edir. SSRİ-nin 
qitə şelfində neft və qaz ehtiyatlarının mənimsənilməsi ölkəmizin 
yanacaq-enerji bazasının inkişafının əsas istiqamətlərindən biridir. 
Sov.İKP-nin XXVI qurultayı qitə şelfində yeni neft və qaz 
yataqlarının sürətlə kəşf olunmasını əsas məsələ kimi qarşıya 
qoymuşdur. 
Ölkəmizdə gələcəkdə, neft və qaz hasilatı inkişafının proqnoz 
hesablamaları göstərir ki, dənizdə neft və qaz axtarış işlərinin 
genişləndirilməsi zəruridir və onların həyata keçirilməsi üçün hər 
cür imkanlar vardır. 
SSRİ-nin qitə şelfinin sahəsi 6 mln. km2 olub başqa ölkələrdə 
olduğundan daha genişdir. Alimlərin məlumatına görə bu sahədə 

---

89