İXTİsasa giRİŞ

IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat 
neft və qaz yataqları olmalıdır. Ehtimal olunan dəniz neft və qaz 
yataqlarının bir hissəsi ölkəmizin Avropa hissəsindəki şelf zonasına 
aid edilir. Qeyd etməliyik ki, SSRİ şelf zonasının böyük hissəsi ilin 
çox vaxtı buzla örtülmüş Arktika ərazisində yerləşir. Təcrübədə 
belə ekstremal şəraitdə neft və qazın hasilatı üçün əsaslı işlənmiş 
üsullar məlum deyildir. 
Ölkəmizdə qitə şelfində, neft və qazın istehsalının təşkili qaz 
sənayesi Nazirliyinə həvalə olunmuşdur. Şelfdə neft və qaz 
istehsalının maddi-texniki təchizatının əmək və maliyyə vəsaitinin 
vahid dövlət təşkilatında mərkəzləşdirilməsi çox səmərəli, 
tədbirdir. Bu işləri müvəffəqiyyətlə həyata keçirmək məqsədilə 
geniş sənaye və elmi-istehsalat müəssisələri sistemi yaradılmışdır. 
Təşkilat işləri ilə yanaşı dənizdə neft və qaz yataqlarının axtarışı, 
kəşfiyyatı və mənimsənilməsi işləri xeyli gücləndirilmişdir. Bunlara 
misal olaraq Xəzər dənizində 28 Aprel adına neft-qaz yataqlarını 
göstərmək olar. 
1980-ci ildə 1978-ci ilə nisbətən neft və kondensat ehtiyatları 
təxminən 3 dəfə, qaz isə 1,5 dəfə artmışdır. 
1980-ci ildə Xəzər dənizində dünyada ən dərin dəniz istismar 
quyusu işə salınmışdır. Dərinliyi 6200 m olan bu quyunun gündəlik 
hasilatı 1 mln m3 qaz və 300 ton kondensatdan ibarətdir. 
Dərinliyi çox olan dəniz sahələrində kəşfiyyat və istismar 
işlərinin müvəffəqyyətlə aparılması texniki vasitələrin tətbiqi 
sayəsində mümkün olmuşdur. 
Son illərdə dəniz neftçilərinin texniki arsenalı yükqaldırma 
qabiliyyəti 2500 ton olan üzən dəniz kranları 200 m dərinlikdə 
işləməyə imkan verən su dalğıc kompleksləri, şlanq kabelli qaz-
ma gəmiləri, müxtəlif geofiziki və dəniz texniki vəsaiti və s. ilə 
zənginləşmişdir. 
Yeni dəniz yataqlarının işə salınması Xəzər dənizində neft və 
qaz hasilatının sabitləşməsinə və hətta artmasına səbəb olmuşdur. 
Müasir dəniz neft və qaz yataqlarının işlənilməsində texniki 
vəsaitdən istifadə edərək su təbəqəsinin qalınlığı 70–300 m olan 
yerlərdə 6500 m dərinliyə qədər quyular qazılır. Bu işlərdə üzən 
dəniz qurğularından geniş miqyasda istifadə olunur. 
Ölkəmiz Bolqarıstan, Vyetnam, Hindistan və başqa ölkələrlə də 
dəniz yataqlarının işlənilməsində əməkdaşlıq edir. 
XI və XII beşillikdə dəniz neft və qaz hasilatı kəskin surətdə 
artacaqdır. 
Bu mühüm işlərin həyata keçirilməsi aşağıdakı əsas tədbirlərin 
işlənib hazırlanması ilə əlaqədardır: 
1. Qitə şelfində neft və qaz yataqlarının axtarışı, kəşfiyyatı və 
mənimsənilməsini kompleks üsullarının hazırlanması və tətbiqi; 
2. Qitə şelfində qazma, neft və qaz çıxarılması, nəql edilməsi 
proseslərinin avtomatlaşdırılması, sistem və vəsaitin yaradılması, 
onun istehsalatda tətbiqi; 

---

90
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat 
3. Geoloji-geofiziki, mühəndis-geoloji və naviqasiya-geodeziya 
işlərinin aparılmasında kompleks texniki vəsaitin yaradılması və 
tətbiqi; 
4. Su təbəqəsinin qalınlığı 300 m-ə qədər olan qitə şelfində 
quyuların qazılması və istismarı üçün texniki vəsaitin yaradılması; 
5. Dəniz yataqlarındakı neft və qaz mədənləri üçün kompleks 
yerüstü avadanlığın yaradılması; 
6. Nəqliyyat, quraşdırma, sualtı işlər və s. üçün kompleks texni-
ki vəsaitin yaradılması və tətbiqi. 
Neftlilik və qazlılıq cəhətdən perspektiv strukturların aşkar 
edilməsində dəniz seysmik kəşfiyyatının imkanları daha genişdir. 
Bu məqsədlə təyyarə vasitəsilə aparılan aerofotoqrafiya kəşfiyyat 
üsulu, suyun tərkibində karbohidrogen qazlarının və onları 
müşayiət edən başqa komponentlərin və s. təhlilinə əsaslanan 
geokimyəvi və s. üsullardan istifadə olunur. 
Səmərəli kəşfiyyat üsullarının kompleks şəkildə tətbiqi axtarış-
kəşfiyyat işlərini sürətləndirir və eyni zamanda əsaslı xərclərin tez 
bir zamanda ödənilməsini və səmərəliliyin artmasını təmin edir. 
Geofiziki tədqiqat üsullarından səmərəli istifadə etdikdə böyük 
vəsait tələb edən axtarış-kəşfiyyat quyularının sayının azalmasına 
və yataqların daha tez istifadəyə verilməsinə şərait yaranır. Bunlar 
dəniz şəraitində, xüsusilə kəskin iqlimli Arktika sahələrində daha 
böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Dəniz şəraitində aparılan tədqiqat, axtarış, kəşfiyyat və s. işlər 
quruda olduğundan çox baha başa gəldiyi üçün tətbiq olunan üsul 
və vasitələr keyfiyyətcə etibarlı, kəmiyyətcə məhdud olmalıdır. 
Qarşıya qoyulmuş böyük vəzifələrin yerinə yetirilməsi və 200 
m su qatı olan sahələrdə müasir qazma qurğularının yaradılması, 
dənizdə mühəndis geoloji tədqiqat imkanlarının genişləndirilməsi, 
müasir avadanlıq və alətlər kompleksi, geofiziki tədqiqat üsulları 
və s. yaradılmalıdır. 
Müasir dövrdə dənizdə neft və qaz hasilatının texnolo-
ji proseslərinin təkmilləşdirilməsinin əsasən iki istiqamətdə 
aparılması nəzərdə tutulur: 
1. Suüstü stasionar platformalar üçün bloklu kompleks avtomat-
laşdırılmış texnoloji qurğuların yaradılması; 
2. Dənizdə neft və qazın çıxarılması üçün sualtı avadanlıqlar sis-
teminin yaradılması. 
Quyuların sualtı istismarı dəniz neft və qaz yataqlarının 
işlənilməsi müddəti və xərclərinin azalmasına imkan yaradır. 
Məsələn, Arqayl yatağının işlənilməsində sualtı istismar sistemi-
nin tətbiqi bu avadanlıqların bahalığına baxmayaraq 114 yatağın 
mənimsənilməsini layihədə nəzərdə tutulduğuna nisbətən iki dəfə 
tez və iki dəfə az xərclə təmin etmişdir. 
Bu üsulun əsas üstünlüyü daha dərin sularda (900 m-ə qədər) 
neft və qaz yataqlarının istismarına imkan verməsidir. 

---

91
IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat 
Sualtı avadanlıqlar neft və qaz yataqlarının işlənilməsində tətbiq 
olunan bütün texnoloji proseslərin qazma işlərindən tutmuş neft 
və qazın yer səthinə nəql olunmasına qədər olan mərhələləri əhatə 
etməlidir. 
Bu işlərin icrası üçün sualtı şəraitdə işləyə bilən xüsusi işçi-
mütəxəssislər hazırlanmalıdır. Belə sualtı mürəkkəb şəraitdə 
fiziki cəhətdən sağlam və hazırlıqlı akvanavtlar tələb olunacaqdır. 
(«Akva» yunan dilində – su, «Nautes» – üzən deməkdir). 
Neft və qaz yataqlarının sualtı istismarı mürəkkəb və az 
öyrənilmiş olduğundan gələcəkdə onun geniş tətbiqi şübhəsiz 
qarşıya yeni problemlər qoyacaqdır. Bu problemləri həll etmək 
üçün ilk növbədə yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması, mürəkkəb 
texnoloji prosesləri yüksək səviyyədə idarə etməyə imkan verən 
avtomatik sistemlərin yaradılması zəruridir.