İXTİsasa giRİŞ
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
X. ERQONOMİKA NƏDİR?
İnsan bilikləri aləmində 2000-dən çox elmi fənlər mövcuddur. Bu fənlərin yarıdan çoxu bilavasitə insanı, onun bioloji və icti- mai təbiətini, davranışını, ətraf mühitə, texnikaya uyğunlaşması məsələlərini, tarixini, mədəniyyətini və s. öyrənməyə həsr olunur. Erqonomika iş qanunları elmi olub (yunan dilində erqon – iş, no- mos –qanun deməkdir), 30-dan çox nəzəri və tətbiqi elmləri (psix- ologiya, fiziologiya, antropologiya, kibernetika, fizika, riyaziyyat, biomexanika, gigiyena, pedaqogika, iqtisadiyyat, texniki elmlər və s.) özündə cəmləşdirir. Erqonomika istehsalat proseslərində insan ilə texnikanın qırılmaz vəhdətini və bu vəhdətin hərtərəfli sintez və analizini izah edir. Erqonomika məsələ həllində bütün elmi üsullardan geniş istifadə edir. Onun tədqiqat predmeti olan insani əməyin, təfəkkürün və ünsiyyətin məhsulu kimi qəbul olunur. Neft və qaz sənayesində əmək şəraiti başqa sahələrə nisbətən daha sürətlə dəyişir. Bunun əsas səbəbi müasir istismar, qazma, nəqliyyat, neft və təbii qaz emalı, quyuların təmiri və s. texnika və texnologiyanın mürəkkəbliyi ilə əlaqədardır. Neft sənayesində insan fəaliyyətinin səmərəliliyi, etibarlılığı və təhlükəsizliyinə aid olan məsələlərin dərin, hərtərəfli elmi təhlili əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi və daxili imkanlardan tam istifadə olunması üçün başlıca şərtdir. Aparılan tədqiqat işləri göstərir ki, iş prosesində qəza və təhlükəli halların 70%-i icraçının fiziki, psixoloji-fizioloji və psixi imkanlarının icra olunan işlə uyğunlaşdırılmamasından irəli gəlir. Son 30 ildə insan əməyi öz yerini sadə fiziki güc mühitindən mürəkkəb ağıl fəaliyyəti mühitinə vermişdir. Başqa sözlə, peşənin əsas ağırlığı mühərrikin biomexaniki mühiti üzərinə deyil, insanın psixologiyası üzərinə düşür. Beləliklə, əmək fəaliyyətinin əsas hissəsi ağılın mürəkkəb və gərgin işi, diqqət, yaddaş və təfəkkür vasitəsilə həyata keçirilir. Elmi-texniki inqilab ayrı-ayrı alətlərdən maşına, maşından – sistemə, sistemdən – biotexniki kompleksə keçərək yaranır. Bunun əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, əməyin səmərəliliyi və təhlükəsizliyi artdıqca texnikanın kompleksliliyi və məlumatlılığı artır. Müasir insan özünün istehsalat funksiyasını mürəkkəb sistem və komplekslərin işlədiyi şəraitdə yerinə yetirir. İnformasiya mühiti şəraitində insane-operator özünün məsul 97 X. Erqonomika nədir? istehsalat funksiyasını yerinə yetirir. O, eyni zamanda bundan əvvəlki böyük həcmli məlumatı həm başa düşür, həm də həll edir. İnsan fiziki işinin mühüm hissəsini texnikaya həvalə edərək, özü böyük həcmli mürəkkəb zehni psixoloji fəaliyyəti qəbul edir. O, bu gün mürəkkəb biotexniki sistemləri proqramlaşdırır, onlara nəzarət edir və eyni zamanda obyektləri müəyyən məsafədən idarə edir. QİYŞ-in üzvü olan ölkələrin alim və mütəxəssislərinin erqono- mik məsələrə dair Birinci Beynəlxalq konfrasında (1972-ci il) qeyd edilmişdir ki, erqonomika insanın əmək prosesindəki imkan və qabiliyyətini öyrənir. O, əmək fəaliyyətinin təşkilində elə şərtlər və üsullar yaratmalıdır ki, bunlar əməyi yüksək məhsuldar əməyə çevirərək eyni zamanda insanın fiziki və mənəvi inkişafına səbəb olsun, işçinin təhlükəsizliyini təmin etsin, onun sağlamlığını və iş qabiliyyətini mühafizə etsin. Buradan görünür ki, erqonomika öz məqsəd və məsələlərinə görə müasir əmək mühafizəsinə yaxındır. Erqonomika müasir cəmiyyətin ən sadə tərkibli istehsalat güclərini, insan-maşın sistemlərinin növlərini və biotexniki kompleksləri ətraflı tədqiq edir. Sistem dedikdə, erqonomika elə bir dinamiki quruluşu ifadə edir ki, o istehsalat mühitinin insan və maşın hissələrindən, onların həcmindən və yerləşmə şəraitindən ibarətdir. Prosesdə bu hissələr öz aralarında məqsədəuyğun qarşılıqlı təsir göstərərək, konkret məsələləri və fəaliyyət növlərini həyata keçirir. Erqonomika öz məsələlərini həll etmək üçün təhlil sistemlərinə kompleksli surətdə və elmi şəkildə yanaşmağı tələb edir ki, bu da öz imkan və məlumatları ilə tədqiq edilən obyektin mürəkkəbliyinə uyğun gəlir. İnsan–maşın–mühit sistemlərini kompleksi öyrənmək üçün er- qonomika müasir gigiyena, fiziologiya, psixologiya antroologi- ya və s. elmlərin ideya və nailiyyətlərini sintez edir. Erqono- mika insanın konkret fəaliyyətini müəyyənləşdirən xassəsinin, imkanının, bacarığının, bir-birinə uyğunluğuna əsaslanaraq görülən işin quruluş və tərkibini, texnikanın və onu əhatə edən mühitin xassələrini aydınlaşdırır. İnsan–maşın–mühit sistemlərinin uyğunluğu erqonomik xüsusiyyət, komponentlərin tərkibi, texnikanın növü, fəaliyyətinin daxili və xarici mühiti, iş yerinin quruluşu, keyfiyyəti, forması, idarəetmə vasitələrinin ölçüsu və yerləşdirilməsi, iş sahəsi və s. amillərlə müəyyənləşdirilir. İnsanın erqonomik xassəsinə onun görmə qabiliyyəti, toxunma, iybilmə, səs duyğusu, qavrayış, həmçinin mürəkkəb hissi-hərəkəti və əhval-ruhiyyəsi, yaddaşı, təfəkkürü, diqqəti və s. təsir göstərir. Buradan görünür ki, əmək şəraitinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məsələləri nə qədər mürəkkəb və hərtərəflidir. Öz məqsədlərinə görə erqonomikaya mühəndisi psixologi- |