İXTİsasa giRİŞ
Kapitalist ölkələrində dənizdə neft, qaz və kondensat
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11. Kapitalist ölkələrində dənizdə neft, qaz və kondensat
istehsalı 70-ci illərin birinci yarısında kapitalist ölkələrini bürüyən en- erji böhranı dəniz yataqlarının sürətli inkişafına təkan verdi. Bu dövrdə dənizdə yanacaq istehsal edən ölkələrin sayı 22-dən 35-ə qalxdı. Akvatoriyalarında neft və qaz axtarışları aparılan dəniz kənarı ölkələrin sayı 80-dən 100-ə qədər artdı. Kapitalist aləminin müxtəlif ölkələri sualtı neft və qaz yataqlarının istismarına başladılar. Bu işlər Böyük Britaniya və Zairdə 1975-ci, Hindistanda 1976-cı, Kamerunda 1977-ci, Qanada 1978-ci, Çili, Filippin və Yeni Zelandiyada 1979-cu illərdə başlandı. 1981-ci ildə bu ölkələr sırasına Hollandiya (Şimal dənizində Xelm və Xelder yataqları) və Benin Xalq Respublikası (Qviney körfəzisində Sem yatağı) daxil oldu. 70-ci illərin axırlarında Cənub Çin dənizində sahildən 300 km uzaqlıqda, Meksika körfəzində dərinliyi 300 m-dən çox dəniz yataqları sənaye miqyaslı istismara başlandı. Əvvəlki onillikdə isə su qatı 100 m-ə qədər və sahildən 180 km uzaqlıqda olan yataqlar istismar olunurdu. 94 IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat Dəniz neft istehsalı 1960-cı ildə 110 mln. t olduğu halda 1970- ci ildə 380 mln. t, 70–ci illərin axırında isə 600 mln. t-nu ötüb keçmişdir. 1981-ci ildə nəşr olunmuş ilk məlumata əsasən dəniz neft və kondensat yataqlarının payına İspaniyada 94%, Avstraliyada 93%, Misirdə 90%, Anqolada 76%, Çilidə 75%, Trinidade və Tobaqoda 74%, Qabonda və Neytral Zonada 71%, Bruneydə 70%, İtaliyada 67%, Hindistanda 50%, Əbu-Dəbuda 49%, Qatarda 48%, Meksika və Venesuelada 47%, Braziliya və Yeni Zelandiyada 46%, İndoneziya və Tunisdə 34%, Nigeriyada 33%, Səudiyyə Ərəbistanında 31%, İranda 26% istehsal düşür. Sualtı neft yataqlarından alınan neft və kondensat istehsalı 1970-ci ildə ümumi istehsalın 14%-ni təşkil edirdisə, 1982-ci ilin əvvəllərində 19%-ə çatmışdır. İnkişaf etmiş ölkələrin sahil sularında 480 dəniz və kontinental dəniz neft və kondensat yataqları istismar olunur. 70-ci illərdən başlayaraq sürətlə inkişaf edən İran körfəzi akvatoriyası illik hasilata görə dünyada birinci yer tutur və hələlik bu birinciliyi qoruyub saxlayır. Son illərdə bu ölkələrdə dənizdən alınan neft hasilatı, qurudakından 2 dəfədən çoxdur. Hazırda İran körfəzi akvatoriyasında 1 ton neft istehsalına 2.6– 22 manat, yaxın və orta Şərq ölkələrinin kontinental rayonlarında isə 1.1–10 manat xərc çəkilir. Şəraitindən asılı olaraq ABŞ-ın sa- hil sularında bu xərc 10–66 manata bərabərdir. ABŞ-ın quru rayonlarında isə 1 ton neft hasilatı 7–33 manata başa gəlir. Bir çox şelf rayonlarında neft-mədən işlərinin aparılması laya süni təsir vasitəsilə, neft hasilatı üsullarından ucuz başa gəlir. Məlumdur ki, üçüncü istismar üsulları vasitəsilə 1 ton neftin istehsalı bir çox rayonlar üçün 37–113 manat təşkil edir. Kanadada bitumlu qumların çıxarılması və neftin ayrılması xərcləri hər ton neftə 37–73 manat olduğu halda, yanacaq şistlərindən süni neftin alınması xərcləri hər ton neftə 66–131 manat olur. Akvatoriyanın dərinliyindən, sahildən uzaqlığından və başqa fiziki-coğrafi şəraitdən asılı olaraq dəniz neft istehsalı üçün qoyulan əsaslı xərclər müxtəlif miqdarda olur. Ancaq dəniz quyularının böyük hasilatla istismarı bu xərclərin az zaman ərzində ödənilməsinə şərait yaradır. 250–330 m dərinlikdə yumşaq və sərt iqlim şəraitində neft istehsalına sərf olunan xərclər fərqi maksimum həddə (3–4 dəfə) çatır. Böyük dərinliklərdə (300 m-dən artıq) sualtı istismar qurğularının tətbiqi hidrometeoroloji şəraitin təsirini zəiflədir. Nəticədə dəniz neft-mədən işlərinlə (müxtəlif iqlim şəraitində) xərclər azalmağa doğru meyl edir. Dəniz neft yataqlarında xüsusi xərclər (yəni 1 çıxarılan neftə 95 IX. Neft-qaz ixtisas fənlərinin mahiyyəti haqqında qısa məlumat düşən xərc) neft layının məhsuldarlığından və çıxarılan neft ehtiyatından asılıdır. Kapitalist aləmində dəniz neft sənayesi ən çox gəlirli sahələrdən biridir. 1900–1981-ci illərdə qoyulan xərclər 106 mlrd. manat olduğu halda, ancaq 1971–1980-cı illərdə maye yanacaq satışı 409 mlrd. manat təşkil etmişdi. Bu on illiyin sonunda illik neft və kondensat istehsalının kapi- talist aləmində 900–1100 mln. ton, onun xüsusi həcminin müasir neft istehsalının 30%-dən, 90-cı illərin əvvəlində isə 35–40%-dən artıq olması gözlənilir. Kapitalist aləminin dənizdəki neft istehsalına aid perspektivləri Meksika ətrafı, Şimal və Norveç dənizləri, Şərqi Kanada və ABŞ sahillərində aparılacaq axtarış və kəşfiyyat fəallığından asılıdır. |