Mövzu Maliyyə nəzarəti sistemində auditin rolu. Auditin mahiyyəti, məqsəd, vəzifə və prinsipləri. Plan

Audit riski və оnun qiymətləndirilməsi metоdlаrı

Audit riski dedikdə, auditorun qeyri dürüst informasiyanın əks etdirildiyi ma­liy­yə hesabatları və mühasibat balansı üzrə müsbət ara­yış verə biləcəyi ilə bağlı risk başa düşülür. Audit riski - auditor tə­rə­fin­dən həqiqətə uyğun olmayan ma­liyyə hesabatları və mühasibat balansı haqda öz fikrini əks etdirməkdən qorunma­sı­dır.(212). Audit riskinin qiymətləndirilməsi “Müəssisə və onun mühitinin öyrənilməsi əsasında əhəmiyyətli təhriflər riskinin müəyyənləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi” BAS 315, “Qiymətləndirilmiş risklərə qarşı auditorların cavab tədbirləri” BAS 330, “Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət” adlı BAS 400 ilə tənzimlənir.
Audit riskinin üç komponentini fərqləndirmək lazımdır (BAS 200):
§ daxili risk - istənilən müvafiq nəzarət metodunu nəzərə almamışdan əvvəl müəyyən əməliyyat kateqoriyası, mühasibat balansı və ya aşkar etmə üzrə həm fərdi, həm də digər təhriflərlə qarışdırıldıqda əhəmiyyətli xətalara gətirib çıxara biləcək təhrifin aşkar edilməsi haqqında müddəanin şübhə doğurmasıdır. (“daxili” terminindən ona görə istifadə edilir ki, bu cür risklər təşkilat üçün həmişə mövcud olmaqla onun biznes mühitinin qaçılmaz bir hissəsini təşkil edəcək
§ nəzarət riski - müəyyən bir sinif əməliyyatın, hesabın, eləcə də ayrılıqda və ya digər təhriflərlə birlikdə əhəmiyyətli təhrifin aşkar edilməsi ilə bağlı müddəa prosesində təhrifin başvermə riskinin müəssisənin daxili nəzarəti tərəfindən vaxtında qarşısının alınmaması, aşkar olunmaması və ya düzəldilməməsidir. Nəzarət riski qeyri-adekvat planlaşdırma və ya icra etməmə səbəbindən təşkilatın daxili nəzarət sistemlərinin onu adekvat qorumaması riskidir. (169)
§aşkar etməmə riski - auditor tərəfindən audit riskini məqbul səviyyəyə qədər azaltmaq məqsədilə həyata keçirilən prosedurların ayrılıqda və ya digər təhriflərlə birlikdə əhəmiyyətli hesab edilə biləcək mövcud təhrifi aşkar etməməsi riskidir. (buraxılan nöqsan və qanun pozuntu­la­rının auditor tə­­rə­­findən müəyyən oluna bilməməsi ilə bağlı risk).
Daxili risk və nəzarət riski müəssisənin daxilində olur və auditor tərəfindən idarə oluna bilmir. Buna görə də yüksək daxili risk və ya nəzarət riski olan vəziyyətlərdə auditor bunu kompensasiya etmək və ümumi audit riskinin səviyyəsini azaltmaq üçün daha ətraflı və ciddi audit planlaşdırmalı və həyata keçirməlidir. Daxili risk və nəzarət riskinin səviyyəsi aşağı olarsa aşkar etməmə riski yüksək olsa da aşağı audit riskinə nail olmaq olar. Audit riskini məqbul səviyyəyə endirmək üçün daha az audit işinə ehtiyac olar.
Daxili və nəzаrət riski nə qədər yüksək оlаrsа аuditоr müstəqil prоsedur­lаrın yerinə yetirilməsindən dаhа çох zəmаnət əldə etməli və bilməlidir ki, müstəqil prоsedurlаr nə dərəcədə аşkаr etmək riskinin minimum səviyyəyə аzаlmаsını təmin edəcəkdir. Əgər аuditоr аşkаr et­mə riskininin аzаlmаyаcаüınа əmindirsə, о, mаliyyə hesаbаtı hаq­qın­dа аrаyışın (rəyin) tərtib оlunmаsındаn imtinа etməlidir.
Maliyyə hesabatlarında səhv informasiyanın olması və ya informasiyanın çatışmaması əhəmiyyətli təhrifin mövcudluğuna işarədir. Təhriflər ya saxtakarlıq səbəbindən (yəni qəsdən), ya da xəta səbəbindən (yəni bilməyərəkdən) baş verir.
Maliyyə hesabatlarının təhrifi fırıldaqçılıq və ya xəta səbəbindən baş verə bilər. Beynəlxalq Auditorlar Federasiyası (BAF) terminlər lüğətinə görə (205):

1. 
   Təhrif -maliyyə hesabatının hər hansı bir elementinin müvafiq maliyyə hesabatı qaydasına uyğun gəlməsi tələb olunan məbləğ, təsnifat, təqdimat və ya açıqlaması ilə hesabatda göstərilən məbləğ, təsnifat, təqdimat və ya açıqlaması arasındakı fərqdir.
   
2. 
   Fırıldaqçılıqrəhbərlik, işçilər və üçüncü şəxslərdən olan bir və ya bir neçə nəfərin qəsdən qeydlərin və ya sənədlərin dəyişdirilməsi, əmlakın mənimsənilməsi, müəyyən əmlakın və ya əməliyyatın qeydlərdə və sənədlərdə qeyd olunmaması və ya buraxılması, mahiyyətsiz əməliyyatların qeyd olunması və mühasibat qaydalarının səhv tətbiq olunmasıdır.
   
3. 
   Xəta - məbləğin buraxılması və ya açıqlanmaması da daxil olmaqla maliyyə hesabatlarında qəsdən edilməyən təhrifdir.
   
4. 
   Saxta maliyyə hesabatı vermə.Bura daxildir:
   

1. 
   Mühasibat qeydinin və ya əsaslandırıcı sənədin dəyişdirilməsi. Məsələn, satış menecerinin icazəsindən sonra satış əməliyyatından əldə olunan kəmiyyət dəyişdirilir.
   
2. 
   Maliyyə hesabatlarında olan hadisələrin və əməliyyatların qəsdən buraxılması. Məsələn, maliyyə qeydlərinin yüksək gəlir nümayiş etdirməsi üçün satışdan qayıdan mallar üzrə kredit-notanın qeydini aparmamaq.
   
3. 
   Məbləğlər, təsnifat, açıqlama və s. ilə bağlı mühasibat prinsipinin qəsdən səhv tətbiq olunması. Məsələn, direktorlara verilən qonorarın məxfi saxlanması üçün müəssisənin illik hesabatında direktorların qonorarını qəsdən açıqlamamaq
   

5. 
   Aktivlərin mənimsənilməsi.Aktivlərin mənimsənilməsi aşağıdakılar da daxil olmaqla bir çox üsulla baş verir:
   

1. 
   aktivlərin, məsələn, müəssisənin mal-material ehtiyatlarının, pul vəsaiti və ya uzunmüddətli aktivlərin oğurlanması.
   
2. 
   pul mənimsənilməsi, məsələn, lazımsız məhsulların satış qiyməti real satış qiymətindən aşağı qiymətə qeydə alınır. Bu məbləğ fərqi xəzinədar tərəfindən mənimsənilir.
   
3. 
   qəbul edilməmiş məhsullara və xidmətlərə görə ödəniş edilməsi. Məsələn, olmayan işçilərə ödəniş edilməsi.
   
4. 
   müəssisənin məhsullarından öz şəxsi istifadəsi üçün istifadə etmək. Məsələn, işçilərin ailə üzvlərinin şirkət avtomobilindən istifadə etməsi.
   

315 saylı BAS-a uyğun olaraq auditor saxtakarlıq səbəbindən baş verən əhəmiyyətli təhrif riskini müəyyən edir və qiymətləndirir.
Riskin qiymətləndirilməsi prosesi xarakterizə edir:

• 
  rəhbətlik və müəssisə daxilində başqa şəxslərin sorğulanması (məs., tullantıların satışındıd əldə edilmiş pulun mənimsənilməsi, şəxsi xərclərin korporotiv xərc kimi qeyd olunması);
  
• 
  daxili audlt şöbəsinin sorğulanması;
  
• 
  idarəçilikdə olanların sorğulanması;
  
• 
  analitik prosedurların icrası zamanı aşkar edilmi şqeyri-adi əlaqələrin qiymətləndirilməsi (əhəmiyyətli göstərici əmsallarınını və məbləqləri təhlili zamanı ötən illə müqayisədə hansısa göstəricidə iki dəfə artım müəyyən edilmişdir)
  
• 
  müəssisə və onun mühiti haqqında informasiya əldə etmək;
  
• 
  fırıldaqçşılıq/ risk faktorunun qiymətləndirilməsi
  

Auditor riskinin qiymətləndirilməsinin iki əsas metodu mövcuddur:
a) qiymətvermə (intuitiv);
b) miqdar.
Qiymətvermə metodu respublika auditor təşkilatları tərəfindən daha geniş istifаdə оlunur. Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, auditorlar öz şəxsi təcrübələrinə və müştərinin biliyinə istinad edərək, bütövlükdə hesabatlar və yaxud müxtəlif əməliyyatlar qrupları əsasında yüksək, güman olunan və az güman olunan riski müəyyənləşdirir. Nəticədən auditin planlaşmasında istifadə olunur.
Miqdar metodu audit riskinin çoxsaylı modelinin miqdarca hesablanmasını nəzərdə tutur. Təcrübədə tətbiq olunan başlıca modeldən dünyanın altı aparıcı firması istifadə edir. Bu metoda görə auditor riskinin kəmiyyəti onun müxtəlif tərkib hissələrindən asılı olaraq aşağıdakı düstur vasitəsilə müəyyənləşdirir.
AR=DR x NR x AR
Burada AR – auditor riskini (%-lə); DR – daxili riski (%-lə); NR nəzarət riskini (%-lə) və AR – aşkarlаmаmаq riskini (%-lə) göstərir.
Fırıldaqçılıq və xəta barədə hesabat təqdim edilir :
1. 240 saylı BAS-a görə auditorlar fırıldaqçılıqla bağlı hesabatı bu fırıldaqçılıqla əlaqəsi olan işçilərdən bir səviyyə yuxarı olan rəhbərlik səviyyəsinə verməlidir;
2. Sonrakı araşdırma üçün rəhbərliyin müvafiq səviyyəsinə: təhrif əhəmiyyətli olmadıqda işin araşdırılmasını davam etdirmək auditorun vəzifəsi deyil, amma onlar məsələ barədə müvafiq rəhbərlik səviyyəsi ilə danışmalıdırlar.
3. Vaxtında: əgər auditor fırıldaqçılığın mövcud olduğunu müəyyən edibsə, bu barədə dərhal gecikmədən hesabat verməlidir.
4. İdarəçilikdə olan şəxslərə:
a) auditor rəhbərlik, işçilər (daxili nəzarətdə mühüm rolu olanlar) və başqalarının iştirak etdiyi fırıldaqçılıq / fırıldaqçılıq ehtimalı olduğunu müəyyən etdikdə;
b) auditor (rəhbərliyin deyil) işçilərin iştirak etdiyi və əhəmiyyətli təhrifə səbəb olmayan fırıldaqçılıqdan xəbərdar olduqda;
c) gələcəkdə fırıIqdaqçılığın qarşısının alınması üçün auditorun müəssisə tərəfindən təklif olunan tədbiri başa düşə bilməsi və müəssisənin məsələ ilə bağlı hansısa hüquqi məsləhəti almasını öyrənməsi üçün.
5. Rəhbəriliyin və ya idarəçilikdə olanların dürüstlüyü ilə bağlı auditorda şübhə olduğu hallarda. Belə vəziyyətlərdə onların hüquqi yardım almaları tələb olunur.
6. Ünsiyyət şifahi və ya yazılı ola bilər.
Mümkün uyğunsuzluq hallarının göstəricilərinə aşağıdakılar daxildir:

• 
  tənzimləyici orqan və ya hökumət departamentləri tərəfindən aparılan araşdırmalar;
  
• 
  məsləhətçilərə, əlaqəli tərəflərə, işçilərə və ya dövlət qulluqçularına dəqiq müəyyən edilməmiş xidmətlərə və ya borclara görə ödəniş edilməsi;
  
• 
  normal ödənişlərlə müqayisədə həddən artıq olan satış komisyon və vasitəçi xidmət haqları;
  
• 
  bazar qiymətindən əhəmiyyətli dərəcədə aşağı və ya yuxarı qiymətə alış;
  
• 
  qeyri-adi nağd ödənişlər, kart sahibinin adından xəzinədar çeki formasında satınalmalar və ya nömrələnmiş bank hesablarına pul köçürmələri;
  
• 
  verginin az olduğu ölkədə qeydiyyatı olan müəssisələrlə qeyri-adi sövdələşmələr;
  
• 
  məhsullar və xidmətlər üçün həmin məhsul və xidmətlərin əldə edildiyi ölkəyə deyil, başqa ölkəyə ödənişlərin edilməsi;
  
• 
  müvafiq valyuta nəzarəti sənədləri olmadan ödəniş edilməsi;
  
• 
  icazəsiz və ya lazımi şəkildə qeydə alınmayan sövdələşmələr;
  
• 
  ziddiyyətli media məlumatı.
  

Aşkar edilmiş və ya ehtimal olunan uyğunsuzluqla bağlı hesabat təqdim edilir:

• 
  auditor aşkar edilmiş və ya ehtimal olunan qanuna riayət etməmə faktından xəbərdar olduqda məsələ barədə idarəçilikdə olanlara məlumat verməlidir;
  
• 
  əgər auditor idarəçilikdə olanların qanun pozuntusunda iştirak etdiyindən şübhələnirsə, bu məsələni müəssisədə rəhbərliyin bir pillə yuxarı səviyyəsinə, məsələn, audit komitəsinə və ya nəzarət şurasına bildirməlidir;
  
• 
  daha yüksək rəhbərlik olmadıqda, ünsiyyətin fayda verməyəcəyini düşündükdə və ya hesabatı verəcəyi şəxsdən tam əmin olmadıqda auditor hüquqi məsləhət almağı nəzərdən keçirə bilər.
  
• 
  

Ədəbiyyat siyahısı

1. 
   “Audit xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı. 1994 (sonrakı dəyişikliklər və əlavələrlə).
   
2. 
   Daxili audit fıaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı. 2007
   
3. 
   Auditorların peşə etikası məcəlləsi. Bakı. 2007
   
4. 
   Beynəlxalq Audit Standartları. AR Auditor Palatasının rəsni saytı/ https://audit.gov.az/Az/page/414
   
5. 
   Audit və əminlik. AR MN yanında METM. https://www.tedris-maliyye.gov.azaudit.gov.az/Az/page/414
   
6. 
   “Mühasibat uçotu haqqında” AR Qanununda dəyişikliklər edilməsi barədə AR Qanunu. Bakı. 2018.
   
7. 
   “Maliyyə hesabatlarının Beynəlxalq Standartlarına əsasən Mühasibat uçotunun aparılması Qaydaları. AR MN tərəfindən 30 yanvar 2017-ci ildə təsdiq edilmişdir. http//85.132.71.30/framework/34909; framework/31986
   
8. 
   Abbasov İ.M. Audit. Dırslik. Bakı.2007
   
9. 
   Kazımov R.N, Namazova C.B. Praktiki audit. Bakı. Elm və təhsil. 2011.
   
10. 
    Müslümov S.Y., Kazımov R.N. Maliyyə təhlili. Dərslik. Bakı. CBS. 2011.
    
11. 
    Namazova C.B. Audit. Bakı. CBS. 2012