O 'z b e k ist o n respublikasi oliy va 0 ‘rta m a xsus t a ’lim vazirlig1

ЯШ
Berilgan
sistema
A.S.
Asosiy sistemalar
a) 
b) 
d) 
цг
+
щ ц н
e)<^ p 5 3 H H I
X->
A.S.
AS.
'Z//////A
10.4-rasm.
d)
A.S.
10.4-rasmda ikki nom a’lumli, 10.5-rasmda uch nom a’lumli ramaning turli 
asosiy sistemalari aks ettirilgan.
Rasmlarga izoh beramiz. 10.4-rasm, b, d, e-da 10.4-rasm, a-da berilgan 
ram aning uch xil asosiy sistem asi tasvirlangan. Rasm b-da sharnirli 
qo‘zg‘almas tayanch tashlab yuborilib, uning o ‘rniga tayanch reaksiyalari 
X, va X2 qo‘yilgan. Rasm d-da chapdagi sham irsiz tayanch bilan o ‘ngdagisi 
esa sharnirli q o ‘zgaluvchi tayanch bilan alm ashtirilgan. Inkor etilgan 
bog‘lanishlar o‘rniga reaksiya kuchlari tasvirlangan. Rasm e-da ramaning 
chapki bikr tuguniga sh am ir kiritilgan va sh arn ir tufayli y o ‘qotilgan

---

bog'lanish o ‘rniga m oment X, qo'yilgan. Ramaning o ‘ng tayanchidagi go­
rizontal sterjen tashlab yuborilib, o ‘rniga reaksiya kuchi X, qo'yilgan.
Uchala asosiy sistem a ham geometrik o'zgarm as, statik aniqdir. Hisob 
ishlari uchun ular ichidan istalgan sistemani tanlab olish mumkin. Uchala 
holda ham hisob natijalari bir xil chiqaveradi. Biroq, 10.4-rasm, b-da tas­
virlangan asosiy sitema bular ichida eng maqbulidir. Chunki bunday siste­
maning M epyuralarini qurish va ko'chishlarini aniqlash boshqalariga nis­
batan bir muncha qulay.
10.5-rasmda uch nom a’lumli ramaning to 'rt xil asosiy sistemasi tasvir­
langan. Bulaming dastlabki uchtasi (10.5-rasm, b, d, e) aw algi ramanikiga 
o'xshash. Oxirgisi (10.5-rasm, f) qirqish usulida hosil qilingan. Qirqilgan 
kesimga tashqi kuchlar ta’sirida shu kesimda hosil boMadigan ichki kuchlar -
b o ‘ylama kuch X, ko'ndalang kuch X3 va eguvchi moment X3 lar qo'yilgan. 
Bu to'rt asosiy sistemaning birinchisi va oxirgisi hisoblash uchun qulaydir.
Asosiy sistemalarda ortiqcha bog'lanishlar nom a’lum kuchlar bilan al- 
m ashtirilishini oldingi paragrafda k o 'rib o 'td ik . Endigi vazifa ana shu 
nom a’lum kuchlarni aniqlashdan iborat. Buning uchun statika tenglamalariga 
qo'shim cha ravishda kanonik1 deb ataluvchi tenglamalar tuzamiz. Kanonik 
tenglamalami tuzish tartibini ikki noma’lumli rama misolida ko'rib o'tamiz. 
Berilgan ramaning (10.6-rasm, a) asosiy sistemasini siniq konsol ko'rinishida 
(10.6-rasm, b) tanlaymiz. Tashlab yuborilgan tayanch o'm iga nom a’lum kuch­
lar qo'yamiz, so'ngra kuch usulining kanonik tenglamalarini tuzamiz.
Berilgan ramada shamirli qo'zg'alm as tayanchning markazi s vertikal va 
gorizontal yo'nalishlarda qo'zg'alm asdir, y a ’ni uning shu yo'nalishlardagi 
ko'chishlari nolga tengdir. Bunday shart asosiy sistemada ham saqlanib qoli-