O 'z b e k ist o n respublikasi oliy va 0 ‘rta m a xsus t a ’lim vazirlig1

1—/ —
*
r
4
t
---
!
J i
b)

---

t p
/
t
15.2-rasm.
15.3-rasm.
Prizma dioganalining uzunligi 
-a .
Prizm aga oyna (5) biriktirilgan. Oy- 
nadan L masofada shkala (6) qo ‘zg‘aImas o ‘rnatiIgan. Namuna uzayganda 
oyna og‘adi va kuzatuvchi truba (7) orqali shkaladan sanoq oladi.
Asbobning kattalashtirish masshtabi shkaladagi ko4rsatkichlar farqini 
A l
ga boMgan nisbati orqali aniqlanadi.
Oynaning ogMsh burchagi
a
= — • 
a
Yuklanishdan oldin va keyin shkaladan olinadigan sanoqlar farqi, 
a
kichik m iqdor boMganligi uchun 
h = L 2 a
boMadi.
a ning o ‘rniga qiymatini qo ‘ysak, asbobning kattalashtirish koeffitsien­
ti kelib chiqadi:
Odatda Martens tenzometrida L m asofa 
/« 5 0 0 ga teng boMadigan 
qilib tanlanadi.
Namunaning nomarkaziy ch o ‘zilishi va egilishi tufayli yuz berishi mum­
kin boMgan xatoliklami bartaraf etish m aqsadida namunaga, 15.3-rasmda 
k o ‘rsatilganidek, ikkita tenzometr o ‘m atiladi. Ikki asbob ko‘rsatkichlarining 
o ‘rtacha qiymati egilish ta’sirini b artaraf etadi.
M artens tenzometrini qo‘shaloq o ‘rnatishning noqulay tom oni shundan 
iboratki, uni o ‘matishda katta qiyinchiliklarga duch kelinadi.
OMchash aniqligi kam roq, am m o ishlatishga qulay boMgan MIL va 
Boyarshinov tenzometrlari keng tarqalgan (15.4 va 15.5-rasmlar).
A l

---

15.4-rasm. 
15.5-rasm.
MIL tenzometri (15.4-rasm ) sharnir richagli tenzom etr boMib, bazasi 
100 mm ni tashkil etadi. Bu qo‘shaloq tenzom etr namunaga prujinali qistir- 
gich yordamida mahkamlanadi. Pastki tayanchi (1) qo ‘zg‘aImas boMib, ust- 
ki tayanchi richag (2) bilan q o ‘shilgan. Ushbu richag pastki uchining 
qo‘zg‘alishi planka (3) ga, undan strelka (4) ga uzatiladi. Tajribani bosh- 
lashdan ilgari strelkani vint (5) yordam ida nol holatiga keltiriladi. Agar 
deformatsiya katta boMib, strelka shkala chegarasidan chiqib ketsa, uni 
tajriba jarayonida vint yordam ida orqaga qaytarish mumkin. MIL ten ­
zometri deformatsiyani 500 marta kattalashtirib bera oladi.
Boyarshinov tenzometrida mexanik shamirlar o‘miga ikkita yassi prujina 
(1, 2) dan tashkil topgan elastik shamir qo‘llanilgan. Alyumin detallar (3) va (4) 
namuna cho‘zilganda pmjinalaming kesishuv nuqtasiga nisbatan og‘adi. Tenzometm- 
ing ikkita poMat uchli tayanchi (5) va (
6
) bo‘lib, vint (7) yordamida namunaga 
mahkamlanadi. Asbobni o‘matish chogMda u shtif (
8
) yordamida (3, 4) detallarga 
tortib qo‘yi!adi. Deformatsiyalar qiymati indikatorlar (9) dan olinadi.
Boyarshinov tenzometri yordamida shkalani o ‘zgartirmasdan 4% gacha 
boMgan deformatsiyalami oMchash mumkin. Boshqa tenzometrlar bunaqa 
keng diapazonga ega emas. Tenzom etr bazasi 
I
=50 mm, kattalashtirish 
quvvati 500 ga teng.
Namunalarni cho‘zilish va siqilishga sinashda deformatsiyalami Lixaryov- 
ning «gidravlik richagli» tenzometrida oMchash yaxshi natijalar beradi (15.6-rasm).

---

Ushbu tenzom etm ing asosiy qismlari qat-qat burmalangan (goffirovka 
qilingan) metall quti (1,2) va unga tutashgan kapillar naycha (3) boMib, 
yopiq bo‘shliq hosil qiladi. B o‘shliq suyuqlik bilan to ‘ldirilgan. Nam una 
cho‘zilganda bo‘shliqning hajmi kattalashadi va naychadagi suyuqlikning 
sathi h miqdorga pasayadi.
Suyuqlik hajmining o ‘zgarmaslik shartiga asoslanib quyidagi tenglama- 
ni yoza olamiz:
{ л В 2 - n r 2) A l = h F
bu yerda R katta qatning o‘rtacha radiusi, r kichik qatning o ‘rtacha radiusi, 
F - kapillar kesimining yuzi. Bundan tenzom etm ing kattalashtirish koeffit­
sienti kelib chiqadi:
R 2 - r 2
71