Qədim Misir Plan

Het dövləti
Plan: 
1. Hett dövlətinin yaranması və Hett padşahlığı
2. Orta və yeni Hett padşahlığı
3. Hett-Misir müharibəsi
4. Hett dövlətinin süqutu
Het dövləti - 
Anadolunun
 (Kiçik Asiyanın) 
şimal
-
şərq
 hissəsində Halis (hazırda Qızıl İrmaq)
çayının   hövzəsində   meydana   gəlmişdi.  Kiçik   Asiya   hələ   qədim   zamanlardan   dövlətləri
diqqəti cəlb edirdi. E.ə. III minilliyin ikinci yarısında Akkad hökmdarları Sarqon və Naram
Suen   bu   əraziyə   hərbi   yürüşlər   təşkil   etmişdilər.   Həmin   dövrdə   burada,   gələcək   Het
dövlətinin ərazisində akkad və assur tacirləri məskən salmış və metal ticarətinin əsasını
qoymuşdular.  Assurlular   buraya 
mixi   yazı
 və 
akkad   dilini
 gətirmişdilər.   Tədricən   Kaniş
müstəqil ticarət məskəninə çevrilmiş və Assurun təsiri altından çıxmışdı. Anadolu ticarət
mərkəzləri 
gümüş
, 
mis
, 
tunc
, 
dəmir
 alış-verişi   ilə   məşğul   olurdular.   Assur   şəhərindən   qalay
alırdılar. Ticarətə yerli əhali də cəlb olunmuşdu. Təsərrüfatın inkişafı ilə bağlı Anadolunun
şərq hissəsində artıq e.ə. II minillikdə bir sıra siyasi birləşmələr meydana gəlmişdi. Bunlar
şəhər-dövləti şəklində mövcud olmuşlar. Burusxan, Nesa (Kaniş), Kussar və Hattuşa şəhər-
dövlətləri Assur tacirlərinin gətirdiyi mixi yazı və akkad dilindən istifadə edirdilər.
Əməklə   bağlı   olan   bütün   işlər   icbari   əmək   adamlarının   üzərinə   düşürdü.   Onlar   əmək
mükəlləfiyyəti   daşımalı   idilər.   Het   cəmiyyətində   belə   adamlar   əsas   istehsalçılar   kimi
cəmiyyətin   aşağı   ictimai   təbəqəsinə   mənsub   idilər.   Belə   adamların   tərkibi   qullardan,
təsərrüfatdan asılı təhkimçilərdən, muzdlu işçilərdən ibarət olmuşdu.
Het   cəmiyyətinin   hüquqi   və   iqtisadi   həyatı   het   qanunlarında   öz   əksini   tapmışdı.   Het
qanunları sinfi xüsusiyyət daşıyırdı. Qanunlar xüsusi mülkiyyəti qoruyur, onun sahibi olan
azad adamın hüququnu daha da möhkəmləndirirdi. Het qanunlarında qullara müxtəlif cəza

---

tədbirləri nəzərdə tutmuşdular. Qanunun bir maddəsində deyilir: "Əgər qul evdə oğurluq
edərsə, o, oğurladığını olduğu kimi qaytarmalıdır. Oğurluq etdiyi üçün o, 6 şekel gümüş
verməlidir. Qulun burnu və qulağı kəsilməlidir, özü isə sahibinə qaytarılmalıdır...". Əgər
sahibi desə "mən onun əvəzini ödəyərəm", onda o, ödəməni verməlidir. Əgər o imtina etsə,
onda quldan məhrum olur".
Qanunlar qul sahibinin mənafeyini güdürdü. Oğurluq etmiş quldan o məhrum olmurdu,
oğurluq malın əvəzini ödəyib yenə də öz quluna sahib olurdu. Qulun həyatına qəsd heç bir
cəza ilə nəticələnmirdi. Maddələrin birində deyilir: "Əgər kimsə qulu, yaxud kənizi vurarsa,
o   da   ölərsə   və   bunu   həmin   kəs   qəsdən   etməmişsə,   onda   o,   qulun   əvəzinə   bir   adam
verməlidir.   Təminat   üçün   əmlak   da   verməlidir"   Köləliyin   əsas   mənbəyi   müharibələr
olmuşdur. Uğurlu müharibələr ölkəyə xeyli əsir verirdi. Əsirlər het mətnlərində arnuvala,
yəni "Əsir aparılmış adam" adlanırdı. Əsirləri qul kimi satır, bir hissəsini mükəlləfiyyətə
cəlb edirdilər.
Het   qanunlarında   ailə   məsələlərinə   müəyyən   yer   verilmişdir.   Ata   ailədə   qeyri-məhdud
hakimiyyətə malik idi. Qadının hüquqi vəziyyəti ağır idi. Ümumiyyətlə, qanunlarda qadın
və kişi münasibətlərinə həsr edilmiş bir sıra maddələr vardı. Məsələn: "Əgər kişi qadını
atırsa, onda onu sata bilər. Qadını alan adam 12 şekel gümüş verməlidir". Başqa maddədə
qadının kişiyə eyni münasibəti əks olunmuşdur: "Əgər qadın kişini qovursa, uşaqları ona
verməlidir. Kişi övladlarını özü ilə götürməlidir".
Ailəd
ə nəinki övlad, eləcə də əmlak müəyyən hüquqi qaydalara əsasən ərə, yaxud arvada
çatırdı. Buna görə qanunun bəzi maddələri arvadın ata evindən gətirdiyi cehiz barədə də
hüquq   normaları   müəyyən   etmişdi.   Maddələrin   birində   deyilir:   "Əgər   kimsə   evlənir   və
arvadı (öz evinə) gətirir, onda həmin adam onun cehizinə də sahib olur. Əgər qadın vəfat
edərsə, onun əmlakı kişinin (ərin) olmalı və cehizi həmçinin kişiyə çatmalıdır. Əgər qadın
atası evində vəfat edərsə və uşaqları qalarsa, onda kişi (əri) cehizi almamalıdır".
Qanunlar ərin vəfatından sonra dul arvadın qaynı ilə (ərin qardaşı ilə) kəbin kəsdirməyə və
ona   ərə   getməyə   icazə   verirdi.   Əgər   mərhumun   qardaşları   yox   idisə,   onda   dul   arvad
qayınatasına ərə gedə bilərdi. Bunlar göstərir ki, qız ər evinə həmişəlik köçürülürdü, əri
vəfat   etsə   belə   həmin   evi   tərk   etməməli   idi.   Məsələ   ailə   daxilində   həll   olunurdu.   Het
ailəsində   patriarxal   qaydalar   hökm   sürürdü.   Hakim   sülalə   ailələrində   isə   hakimiyyətə
vərəsəlik Elam və Misirdə olduğu kimi, ana xətti ilə aparılırdı. Bunu ibtidai icma quruluşu
nikah   formalarının   qalığı   kimi   qəbul   etmək   olar.  Het  cəmiyyətində  sənətkarlıq  inkişaf
tapmışdı.  Qanunlarda  müxtəlif  peşələrin  (metalişləmə,  dülgərlik,  gönçülük  və  s.)  adı
çəkilmişdir. Alət, silah və başqa əşyalar hazırlamaq üçün mis və tuncdan istifadə edirdilər.
Anadoluda  dəmirdən  hələ  e.ə.  III-II  minilliklərdə  istifadə  olunurdu.  Bu  dövrün  arxeoloji
təbəqələrindən  dəmir  heykəlciklər,  ibadət  xüsusiyyətli  yazılı  lövhələr  aşkar  edilmişdir.
Hetlər  dəmirdən  müxtəlif  əşyalar,  o  cümlədən  üzük,  sırğa,  silsilə,  qalaydan  kişi,  qadın,
heyvan,  quş  heykəlləri  (fiqurları)  hazırlayırdılar.  Dəmirdən  silah  (xəncər,  qılınc,  bıçaq,
toppuz,  nizə),  təsərrüfat  alətləri  (oraq,  balta, çəkic,  mismar) və  s.  düzəldirdilər.  E.ə.  XIV-
XIII  əsrlərdə  dəmirdən  hazırlanmış əşyalar  het  hökmdarlarının  varidatı  içərisində  böyük
sərvət hesab olunurdu.
Dəmir qızıldan 5, gümüşdən isə 40 dəfə baha idi. Het qaynaqlarında müxtəlif çəkili (45 kq
qədər) dəmir külçələri yad edilirdi.
Het  məhkəməsi  şifahi  və  yazılı   ənənəyə   əsaslanırdı.  Het  qanunlarında  yazılı  məhkəmə
qaydaları,  cəza  normaları   əks  olunmuşdu.  Mübahisələrə  adətən  ağsaqqallar  şurasında

---

baxılırdı.  Məhkəmə  işlərində  dövlət  nümayəndəsi  iştirak  edirdi.  Nümayəndəyə  xüsusi
təlimat  verilirdi.  Bir  təlimatda  ona  tapşırılmışdı: "Haqq  işi  nahaq  eyləmə,  nahaq  işi  haqq
eyləmə.   Ədalətli  ol".  Məhkəmədə   şəhər  rəisi  və  ağsaqqallardan  ibarət  yerli  idarə
nümayəndələri  də  iştirak  edirdilər.  Mürəkkəb  məhkəmə  işləri  hökmdarın  səlahiyyətinə
verilirdi.  Qazıntılar   zamanı   aşkar   edilmiş   müxtəlif   incəsənət   abidələri,   silah   və   əmək
alətləri,   Boğazgöydə   (Hattuşa)   tapılmış   het   hökmdarlarının   yazılı   sənədlər   arxivi   het
mədəniyyəti   barədə   müəyyən   təsəvvür   yaratmağa   imkan   vermişdir.   Het   mədəniyyətinin
təşəkkülünə bir sıra etnosların təsiri olmuşdur. Het mədəniyyətində hat ənənələri üstünlük
təşkil edirdi.
Het mədəniyyətinə hurri etnosları, hind-Avropa tayfalarından luvi və palaylar müəyyən təsir
göstərmişdilər.   Şumer-Akkad   mədəniyyətinin   bir   çox   cəhətləri   het   mədəniyyətində   öz
əksini tapmışdı. Vaxtilə het aləmində prototürk etnik ünsürlərinin iştirakı barədə də fikir
söylənilmişdi. Lakin het etnik və dil aləmi bu səpkidə dərin və ciddi tədqiqat obyektinə
çevrilməmişdi.   Hind-Avropa   tayfalarının   ən   qədim   türk   etnik   qrupları   ilə   ünsiyyətini
göstərən   bir   sıra   leksik   dəlillər   müəyyən   edilmişdir.   Het   dövləti   Anadolunun   (Kiçik
Asiyanın)   şimal-şərq   hissəsində   Halis   (ind.Qızıl   İrmoq)   çayının   hövzəsində   meydana
gəlmişdir. Anadolu dağlıq və aran bölgələrindən ibarətdir. Lakin təsərrüfatın təşkilində bu
təbii şəraitin özünəməxsus rolu olmuşdur. Anadolunun qədim əhalisi barədə dəqiq məlumat
yoxdur. Vaxtılə bu ərazidə müxtəlif dillərdə danışan etnoslar yaşayırdı. Hetlər haqqında
məlumat İncildə XIX əsrin ortalarına qədər mövcud idi. İncilin rus tərcüməsində bu xalq
«Het   oğulları»,   «Hetlər»   kimi   Fələstin   və   Suriyanın   yəhudilərə   qədərki   millətləri   kimi
qeydə alınmışdır. Ona görə də, alimlər əslində Fələstin və Suriyanı hetlərin ilkin vətəni kimi
göstərirlər. XIX əsrin sonuncu dövründən başlayaraq Misirin Tel-Əmər arxivindən mixi
yazılı mətnlərdən hetlərin yaşayış tərzi haqqında məlumatlar əldə edilmişdir. Bu mətnlərdə
Misir fironlarının (xüsusilə, III Amenemxet və 115 IV Amenxotep-Exnaton) Yaxın Şərqin
bir   çox   dövlət   başçıları   ilə   diplomatik   yazışmaları   (akkad   dilində)   qeyd   edilir.   Kiçik
Asiyada   hetlərin  hökmranlığı  haqqında fərziyyələri alman  şərqşünası   Q.Vinklerin  1906-
1912-ci illərdəki arxeoloji qazıntıları sübut etdi. Arxeoloqlar burada bir çox mixi yazılı
lövhəciklər   tapmışlar.   Bu   qazıntıların   ən   uğurluları   Türkiyə   kəndlərindən   biri   olan
Boğazgey  (Ankaranın  50  km  şərqinə  doğru)  hissəsində   tapılmışdır.  Hetlərin  Anadoluda
mövcud   olma   ideyaları,   da   məhz   bu   dəlillərdən   irəli   gəlir.   Anadolunun   zəngin   təbii
ehtiyatları dünya tacirlərinin (xüsusilə  Yaxın Şərq) buraya üz tutmasının  başlıca səbəbi
oldu. E.ə. III minilliyin II yarısında Akkad hökmdarları Sarqon və Naram-Suyen bu əraziyə
hərbi yürüşlər təşkil etmişlər. Bu ərazidə məskən salmış akkad tacirləri metal ticarətinin
əsasını qoymuşlar. Kaneş şəhəri tanınmış ticarət mərkəzlərindən biri idi. Anadolunun şərq
hissəsində e.ə. III minillikdə bir sıra siyasi birliklər meydana gəlmişdi. Bunlar şəhər dövləti
şəklində  mövcud  idi. Anadolunun  Burusxanda,  Nesa   (Kaniş),  Kussar  və  Hattuşa  şəhər-
dövlətləri Aşşur tacirlərinin gətirdiyi mixi yazı və akkad dilindən istifadə edirdilər. E.ə.
XVIII əsrin I yarısında şəhər dövlətlər arasında siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizə gedirdi.
Bu mübarizədə Kussara şəhər-dövləti üstünlüyü öz əlində saxladı. Bu dövlətin hökmdarı
Pitxana Nesa şəhərini tutdu. Bu işğalçılıq müharibələri onun oğlu Anitta tərəfindən davam
etdirildi. O, atasının zəbt etdiyi Nesa şəhərini dövlətin paytaxtına çevirdi, Het dövlətinin
gələcək   paytaxtı   Hattuşa   şəhərini   tutdu.   Kussara   padşahlığı   Anadolunun   mərkəzində   ən
güclü   dövlət   oldu.   Formalaşmağa   başladığı   dövrlərdən   Het   dövləti   mədəniyyətin   və
incəsənətin inkişafına xüsusi qayğıkeşliklə yanaşırdı. Het mədəniyyətinin formalaşmasına

---

hurri və luvi mədəni elementləri güclü təsir göstərmişdi. Şimali Suriya və şumer-akkad
mədəni   amillərini   də   inkar   etmək   olmaz.   Boğazgey   arxivi   rəsmi   səciyyə   daşıyaraq,
həmçinin   mif,   əfsanələr   və   mətnləri   özündə   cəmləşdirmişdi.   Bu   arxivdə   tapılan   «III
Hattusulinin tərcümeyi-halı» əsəri dünya ədəbiyyatında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yaxın
Şərq xalq və bir çox ədəbi nümunələri («Gilqameş haqqında əfsanə») het dilinə tərcümə
olunmuşdur.   Kumarbi   allahı   haqqındakı   epik   poema   «Ullikummi   haqqında   mahnı»
adlandırılır. Het mənşəli zəngin mifoloji ədəbiyyat mövcuddur. «İlluyanka haqqında mif»
əsəri   belələrindəndir.   Burada   ilahi   qəhrəmanlarla   onun   düşməni   olan   əjdaha   İlluyanka
arasındakı   mübarizə   şərh   olunur.   Het   incəsənət   abidələrində   rəngarənglik   və   orijinallıq
üstünlük təşkil edir. Gümüş və bürüncdən olan heyvan fiqurları, maral təsvirləri, fincanlar,
dolçalar, qızıl ornamentli əşyalar unikal təsir bağışlayır. Mərkəzi Kiçik Asiyada Yeni het
şahlığı dövründə incəsənətin bir çox sahələrində (daş üzərində relyeflər, canlıların təsviri –
sfinks,   şirlər),   o   cümlədən   memarlıqda   monumental   üslub   təzahür   olunmağa   başlayır.
Hattidə   daş   üzərində   işləmə   yüksək   səviyyəyə   çatır.   Bunun   ən   gözəl   nümunəsi   Yazılı
qayadakı qalereyada qaya yonulması hesab olunur. Het dini təsəvvürləri cəmiyyətin ideoloji
və təsərrüfat həyatında güclü təsirə malik idi. Özlərinin qeyd etdikləri kimi «Hattininin min
allahı» mövcud idi. Bunlar het, hindavropa (nesit, luvi, palay), hurri, assur-babil, ari və
digər mənşəli allahlar idi. Baş allah fırtına allahı olub «səmanın şahı, Hattinin hakimi»
hesab edilirdi. Bu allahın arvadı Arinna şəhərindən olan Günəş allahı sayılırdı. Het mifləri
(əsatir) ilə bağlı digər folklor nümunəsi «ölən və dirilən allah» Telepinin adı ilə bağlıdır. Bu
ədəbi   abidədə   həyat,   təbiət,   insan   amilləri   böyük   məntiq   və   hikmətlə   izah   edilir,   bədii
obrazlarla   ifadə   olunur.   Əldə   olunan   məlumatlara   görə   həmin   əfsanə   qış   və   yaz
mövsümlərinin   dəyişilməsi   ilə   əlaqələndirilirdi.   Bu   əfsanə   bahar   şənlikləri   zamanı
söylənilirdi. Het padşahlığının süqutundan sonra bu mədəniyyətin ənənələri ölüb getmədi.
Bunların   bir   çoxu   Şimali   Suriya   və   Anadolunun   şərq   əyalətində   davam   etməkdə   idi.
Hetlərin bu mədəniyyəti, xüsusilə bənzəri olamyan incəsənəti Assur və Urartu incəsənətinə
də güclü təsir göstərmişdir.
Məlum olduğu kimi, Sarqon (e.ə. 2316-2261-ci illər) və Naram-Suen (e.ə. 2236-2200-cü
illər)   Akkad   sülaləsinin   ən   görkəmli   nümayəndələri   olmuşlar.   Onların   adı   ilə   bağlı
rəvayətlərə het ədəbiyyatında rast gəlinir.
Het ədəbiyyatında Şumer-Akkad təsiri başqa sahələrdə də özünü göstərmişdi. Hetlər mixi
yazı   sistemini   İkiçayarasından   mənimsəmişdilər.   "Gilqameş   haqqında   dastan"   het   dilinə
tərcümə edilmişdi. Şumer-Akkad mətnlərindən istifadə etmək və dili başa düşmək üçün
üçdilli lüğətlər tərtib olunurdu. Bunlardan biri şumer-akkad-het lüğəti idi. Hurri əfsanələri
(Kumarva əsatiri) het dilinə tərcümə olunmuşdu.
Hurri təsiri onomastika və dini təsəvvürlərdə özünü təzahür edirdi. Dərs vəsaitləri tərtib
olunurdu. Mitanni mənşəli Kikküli atçılığa həsr olunmuş vəsait yazmışdı.
Hetlər rəsmi ədəbiyyat nümunələri yaratmışdılar. III Hattuşilin "Tərcümeyi-hal" xüsusiyyəti
daşıyan   yazısı   erkən   ədəbiyyat   nümunələrindən   biri   hesab   edilə   bilər.   Hadisələr   birinci
şəxsin adından nəql edilir.
"Tərcümeyi-hal" göstərir ki, III Hattuşili mübahisəli məsələləri ancaq müharibə yolu ilə həll
etməyi üstün tuturdu. Eyni zamanda o, həqiqət və ədalətin son məqamda qələbə çalacağı
inamına biganə yanaşmırdı. Lakin mətndən göründüyü kimi, III Hattuşili, bəlkə də mövcud
olan vərəsəlik qaydalarını pozaraq, hakimiyyətə zorla sahib olmuşdu. Mətn III Hattuşilinin
müraciəti ilə sona yetir: "Gələcəkdə kim olursa olsun - Hattuşilin oğlumu, nəvəsimi, yaxud

---

nəticəsimi-hakimiyyətə irsən yiyələnərsə, qoy tanrılar içərisində Samuxi şəhərinin ilahəsi
İştara ehtiram göstərsin". Hetlərin dini dünyagörüşündə akkadların İştar ilahəsinə sitayişi
geniş təmsil olunmuşdu. Ümumiyyətlə, İştar ilahəsinə sitayiş nəinki het hakim dairələri
arasında,   eləcə   də   İkiçayarasına   söykənən   başqa   ölkələrdə   də,   məsələn   Cənubi
Azərbaycanın kuti və lullubi hökmdarları arasında da geniş yayılmışdı.
Het ədəbiyyatı nümunələri cərgəsinə I Hattuşilinin siyasi vəsiyyətini də daxil etmək olar.
Burada I Murşilin hakimiyyətə varis təyin edilməsindən bəhs edilir, üsyan qaldırmış digər
övladlar   hakimiyyətdən   uzaqlaşdırılır.   I   Hattuşili   əyanlara   müraciət   edir:   "Baxın,   indi
Murşili mənim oğlumdur... Nə zaman ki, silah götürməyə çağırış olsa, onda siz, mənim
bəndələrim və əsilzadə vətəndaşların (mənim oğluma yardım göstərmək üçün əlçatanda)
hazır olmalısınız. Üç il keçəndən sonra o, yürüşə getməlidir... Siz onu yürüşə aparsanız (nə
qədər   ki,   o   uşaqdır),   onun   sağ-salamat   geriyə   qayıtması   qayğısına   qalın".   Het
hökmdarlarının   kitabələri   və   salnamələri   ədəbiyyat   nümunələri   kimi   də   əhəmiyyətə
malikdir.  Bunlar   "Anittanın   kitabəsi",   I   Hattuşilin,   I   Suppiluliumun   "salnamələri"   və   s.
ibarət olmuşdur.
          Hetlərin, eləcə də başqa qədim xalqların ictimai həyatından olduğu kimi, təsərrüfat və
ideoloji həyatında da din və dini təsəvvürlər böyük əhəmiyyətə malik idi. Het cəmiyyətində
çoxtanrıçılıq mövcud idi. Het panteonunda bir çox qədim etnos və xalqların sitayiş etdiyi
tanrılar cəmləşmişdi. Burada het və hat, hurri, akkad, hind-Avropa (luvi, nesi, pala, Hind-
İran), prototürk və hələlik mənşəyi naməlum qalan etnos və xalqların dini ideologiyası əks
olunmuşdu. Təsadüfi deyil ki, Het mənbələri "Hatti ölkəsinin min tanrısı" ifadəsini işlədirdi.
Het ölkəsinin hər bir vilayəti və icmasında yerli ibadətlər mövcud idi. Tanrı və ilahələrə
(tanrıçalara) xüsusi ibadətgahlarda sitayiş edirdilər. Het hökmdarı və onun arvadı ildə iki
dəfə keçirilən yaz və payız bayramları zamanı ölkəyə səfərə çıxır, dini ziyarət məqsədilə
şəhərləri gəzir, və hər yerdə tanrılara qurban kəsirdilər.
Ehtimal ki, ölkəni gəzib dolanmaq adəti hatlardan miras qalıbmış. Yerli dinlərin müəyyən
hissəsi   dövlət   dini   cərgəsinə   daxil   edilirdi.   Hetlərin   ən   nüfuzlu   allahlarının   şərəfinə
məbədlər tikilirdi. Belə dini ibadətgahlardan biri Boğazgöyün yaxınlığında Yazılıqayada
aşkar   edilmişdir.   İbadətgah   qaya   oyuğunda   yerləşirdi.   Onun   divarlarında   het   allah   və
ilahələri təsvir olunmuş, biri-birinə doğru irəliləyən dini mərasim yerişi qabarıq şəkildə
divara   həkk   edilmişdi.   Yazılıqayada   tanrılar   cəmini   hurrilərə   mənsub   edirlər.   Tanrılara
ibadət hökmdar hakimiyyətinin ideoloji əsasını təşkil edirdi.
Het panteonu tanrılarının əksəriyyəti hat mənşəli olmuşdur. Səma tufan tanrısı və onun
arvadı, Arina şəhərinin Günəş ilahəsi Vurusem panteonun baş tanrıları hesab edilirdilər.
Ehtimala görə, tufan tanrısı Taru adlanırdı. Hurri panteonunda onun və Vurusemin bənzəri
Teşub və arvadı Hepat idi. Taru müqəddəs öküz üzərində, Henat isə şir üzərində təsvir
olunurdular. Nerin şəhərinin tufan tanrısı da Taru adlanırdı. Bəzən tufan tanrısı öküz, yaxud
dağ sifətində təsvir olunurdu.
Het ölkəsində geniş hurri ilahəsi Sauşka böyük nüfuza malik idi, akkad məhsuldarlıq ilahəsi
İştar isə onun müqabili hesab edilirdi. Hetlər İkiçayarası panteonundan Antu, Anu, Enlil,
Eya,   Ninlil   və   s.   tanrılara   ibadəti   mənimsəmişdilər.   İştar   şir   üzərində   qanadlı   təsvir
olunurdu. Telepin hetlərin əkinçi allahı idi. O, hat dini təsəvvürlərinin qalığı kimi qəbul
edilir. Telepin "ölən və dirilən" tanrısı təmsil edirdi. Təbiətdə mövsümün (qış və bahar)
dəyişilməsi onun adı ilə də bağlanılırdı.

---

Dini təsəvvürlər kimi, ovsun (magiya) da hələ ibtidai insan cəmiyyətində mövcud olmuşdur.
Ovsun   həmişəlik   insan   həyatına   daxil   olmuş   ən   qədim   təfəkkür   formasını   özündə
saxlamışdı. Hetlərin ictimai və iqtisadi həyatında ovsunlamaq adəti dərin kök salmışdı. Het
ədəbiyyatında ovsunlama qaydaları öz əksini tapmışdı. Xəstəlikləri ovsunla müalicə etmək
cəhdləri göstərilirdi. Ovsun həyatın müxtəlif sahələrində tətbiq olunurdu.
Het dövründə varlığını saxlayan əfsanələrin bir hissəsi hat ənənəsi ilə bağlıdır. "İlluyank
haqqında əfsanə" hat mənşəli hesab edilir. Əfsanədə tufan tanrısının əjdaha, yaxud ilan
əndamlı əjdaha İlluyank ilə mübarizəsi əks olunmuşdur. Adətən bu hekayət Yeni il (yaz)
bayramında söylənilirdi.
Hetlərə qədərki mədəniyyət saxsı-gil qablar, əşyalar istehsalı ilə fərqlənirdi. Qablar təsvirli
və   təsvirsiz   hazırlanırdı.   İbadət   məqsədilə   hazırlanan   qablar   heyvan   əndamı   (fiquru),
uzunboğaz  çəkmə  şəklində  düzəldilirdi. Tunc  və qurğuşundan  insan  əndamı  tökürdülər.
Yeni Het padşahlığı dövründə artıq əzəmətli daş heykəllər yaradırdılar. Təsvirlər qabarıq
şəkildə   yonulurdu.   Belə   abidələr   het   hökmdarlarının   saraylarında,   yaxud   qayalıqlarda
yonulub düzəldilirdi. Daş heykəllərin əksəriyyəti het hökmdarlarını təsvir edirdi. Əzəmətli
Yazılıqaya dəsti (kompleksi) dini mərasimi əks etdirirdi. Yazılıqayada "ilahi-qılınc" heykəli
yonulmuşdu.   Onun   tutacaq   hissəsi   dörd   şir   şəklini   təsvir   edir,   yuxarısında   insan   başı
yonulmuşdur.   Ehtimala   görə,   qılınc   yeraltı   tanrısını   təmsil   edirdi.   Alaca-Hüyük   sarayı
divarlarında müxtəlif səhnələr yonulmuşdu. Burada ud və tuluq zurnası çalan musiqiçilər,
ov,   qurban   kəsilməyə   aparılan   qoyunlar   və   s.   təsvir   olunmuşdur.   Boğazgöy   sfinksi   və
Alaca-Hüyük   şirləri  öz   əzəmətli   görkəmi   ilə   fərqlənirdilər.  Het   şəhərləri  istehkam   kimi
tikilirdi,   bir   neçə   iç   qala   ilə   əhatə   olunurdu.   Onun   daxilində   saray   və   baş   məbədlər
yerləşirdi.   Hetlər   möhür   düzəltmə   işində   mahir   idilər.   Bu   möhürlər   İkiçayarası
möhürlərindən həm formaca, həm də təsvirlərin məzmunu ilə fərqlənirdi. Möhürlər dairəvi
və   dördbucaq   şəkildə   hazırlanırdı.   Möhür   üzərində   hökmdar   təsvir   olunurdu.   Belə
möhürlərin qırağına heroqlif işarələri yazırdılar. Hetlərin özünəməxsus və bənzəri olmayan
mədəniyyəti Assur və Urartu mədəniyyətlərinə müəyyən təsir göstərmişdi.
Het   dövləti  Anadolunun   (Kiçik  Asiyanın)   şimal-şərq   hissəsində   Halis  (ind.Qızıl   İrmoq)
çayının hövzəsində meydana gəlmişdir. Anadolu dağlıq və aran bölgələrindən ibarətdir.
Lakin   təsərrüfatın   təşkilində   bu   təbii   şəraitin   özünəməxsus   rolu   olmuşdur.   Anadolunun
qədim əhalisi barədə dəqiq məlumat yoxdur. Vaxtılə bu ərazidə müxtəlif dillərdə danışan
etnoslar yaşayırdı. Hetlər haqqında məlumat İncildə XIX əsrin ortalarına qədər mövcud idi.
İncilin   rus   tərcüməsində   bu   xalq   «Het   oğulları»,   «Hetlər»   kimi   Fələstin   və   Suriyanın
yəhudilərə qədərki millətləri kimi qeydə alınmışdır. Ona görə də, alimlər əslində Fələstin və
Suriyanı hetlərin ilkin vətəni kimi göstərirlər.   XIX əsrin sonuncu dövründən başlayaraq
Misirin   Tel-Əmər   arxivindən   mixi   yazılı   mətnlərdən   hetlərin   yaşayış   tərzi   haqqında
məlumatlar əldə edilmişdir. Bu mətnlərdə Misir fironlarının (xüsusilə, III Amenemxet və IV
Amenxotep-Exnaton)   Yaxın   Şərqin   bir   çox   dövlət   başçıları   ilə   diplomatik   yazışmaları
(akkad dilində) qeyd edilir.
Yeni Şahlıq dövründə Xet dövləti xeyli yüksəlmiş və qüdrətli bir dövlətə çevrilmişdir. Kiçik
Asiyada   öz   mövqelərini   möhkəmlətdikdən   sonra   Xet   şahlığı   cənuba   doğru   irəliləyir   və
Simali   Suriyada   böyük   nəticələr   əldə   edirdi.   Hetlərin   müəyyən   zaman   zəifləməsindən
istifadə   edən   Mitanni   Fəratdan   qərbdə,   əsasən   dəŞimali   Suriyada   müvəffəqiyyət
qazanmışdır.   Xet   şahı   I   Suppiluliumas   Mitanninin   qüdrətinə   son   qoydu.   Xet   qoşunları
yuxarı   Fəratdan   keçərək   kiçik   hürri   şahlıqlarmı   məğlub   edir   və   Mitanninin   paytaxtı

---

Başşkanini darmadağın edirdi. Suppiluliumasm Şimali Suriyaya müvəffəqiyyətli yürüşləri
nəticəsində   Mitanni   Fəratdan   qərbdəki   torpaqlarını   itirdi.   Bu   dövrdən   Şimali   Suriyada
Hetlərin   uzunmüddətli   ağalığı   başlayır. Supiiluliumasın   dövründə   Xet   dövləti   ilə   Misir
arasında   münasibətlər   yaxşı   idi.   Buna   əsasən   Supiiluliumasın   firon   Exnatona   taxt-taca
çıxması münasibətilə yazdığı təbrik məktubunu göstərmək olar. Lakin xetlərin Suriyada
apardığı siyasət onların Misir ilə toqquşmasına gətirib çıxardı. Xet dövləti öz hakimiyyətini
cənuba   doğru   genişləndirməkdə   davam   etdirdi.Yeni   Şahlıq   dövründə   Xet   dövləti   xeyli
yüksəlmiş   və   qüdrətli   bir   dövlətə   çevrilmişdir.   Kiçik   Asiyada   öz   mövqelərini
möhkəmlətdikdən   sonra   Xet   şahlığı   cənuba   doğru   irəliləyir   və   Simali   Suriyada   böyük
nəticələr   əldə   edirdi.   Hetlərin   müəyyən   zaman   zəifləməsindən   istifadə   edən   Mitanni
Fəratdan   qərbdə,   əsasən   dəŞimali   Suriyada   müvəffəqiyyət   qazanmışdır.   Xet   şahı   I
Suppiluliumas Mitanninin qüdrətinə son qoydu. Xet qoşunları yuxarı Fəratdan keçərək kiçik
hürri   şahlıqlarmı   məğlub   edir   və   Mitanninin   paytaxtı   Başşkanini   darmadağın   edirdi.
Suppiluliumasm Şimali Suriyaya müvəffəqiyyətli yürüşləri nəticəsində Mitanni Fəratdan
qərbdəki   torpaqlarını   itirdi.   Bu   dövrdən   Şimali   Suriyada   Hetlərin   uzunmüddətli   ağalığı
başlayır. 
Supiiluliumasın dövründə Xet dövləti ilə Misir arasında münasibətlər yaxşı idi. Buna əsasən
Supiiluliumasın firon Exnatona taxt-taca çıxması münasibətilə yazdığı təbrik məktubunu
göstərmək olar. Lakin xetlərin Suriyada apardığı siyasət  onların Misir ilə toqquşmasına
gətirib çıxardı. Xet dövləti öz hakimiyyətini cənuba doğru genişləndirməkdə davam etdirdi.
Gənc   firon   Tutanxamon   isə   Misirin   düşmənləri   ilə   yalnız   əcnəbi   tələbələrin   şikayəti
dözülməz olduqda müharibə aparırdı. Gənc Firon məişət əşyalarının üzərində suriyalı və
efiopiyalı əsirlərin, onlar üzərində qələbənin təsvirlərini çəkdirməyi sevirdi. Lakin onun
qələbələrinin nə dərəcədə olduğunu demək çətindir.   Tutanxamonun keçmiş ənənələrinin
bərpa edilməsinə həsr edilmiş təntənəli yazısında deyilir: «Ordu Suriya Fələstinə Misirin
sərhədlərini genişləndirmək üçün göndərilirdisə də heç bir müvəffəqiyyət əldə edilmirdi».
Əslində söhbət sərhədlərin genişləndirilməsindən və ya əvvəlki sərhədlərin qorunmasından
yox, Het dövləti tərəfindən hələ tutulmamış Suriya - Fələstin torpaqlarının qorunmasından
gedirdi.
Tutanxamon təxminən on səkkiz yaşında ikən vəfat etdi. Tutanxamonun dul qalmış arvadı
Anxesenpaamunun   bu  zaman   17-16  yaşı   vardı.   Öz  təbəələrindən   heç   biri   ilə  evlənmək
istəməyən Anxesenpaamun Het şahı Suppiluliuması, oğlunun ona ər olmaq üçün verməsi
haqqında   müraciət   edir.   Anxesenpaamunun   Suppiluliumasa   iki   məktubu   Het   tarixi
xronikasında,   onun   oğlu   II   Mursilis   tərəfindən   söylənən   «Suppiluliumasm   əməlləri»ndə
göstərilir.   «Suppiluliumasm   əməlləri»   boğazgöydə,   gil   lövhələr   üzərindəki   mixi   yazılı
mətinlərdə   tapılmışdır.   Burada   Anxesenpaamunun   məktubları   haqqında   yazılır:   «Mənim
atam aşağıda, Karkəmiş ölkəsində olan zaman Lupakkas və Tarhuntasalması irəliyə, Amka
ölkəsinə göndərdi. Onlar Amka ölkəsinə hücum etmək üçün getmişdilər və onlar əsirləri,
öküzləri və qoyunları mənim yanıma gətirmişdilər. Misirlilər Amkaya hücumu eşidəndə çox
qorxdular. Elə bu vaxt onların ağası Nibhururias (Tutanxamon) vəfat etdi və buna görə də
Misirin məlikəsi Dahamunaus (Anxesenpaamun) mənim atama qasidlə məktub göndərdi. 
Məktubda o, yazırdı: «Mənim ərim vəfat edib, oğlum isə yoxdur. Deyillər ki, sənin çoxlu
oğulların var. Əgər sən onlardan birini mənə versən o mənim ərim olar. Mən heç vaxt öz
nökərimi seçib özümə ər etməyəcəm. Mən belə biabırçılıqdan qorxuram». Mənim atam
bunu eşidəndə böyük əyanları məşvərətə çağırdı və ona belə dedi: «Bütün həyatım boyu

---

mənim başıma heç vaxt belə hadisə gəlməmişdir». Bundan sonra mənim atam saray işlərini
idarə edən Hattusasitisi  belə bir əmirlə Misirə  göndərdi: «Get,  bu xəbərin həqiqi olub-
olmadığı haqqında mənə xəbər gətir». Yazda Hattusatisis Misir qasidi səfir Hani ilə birlikdə
Misirdən qayıtdı.
Misir məlikəsi atamın sorğusuna cavab olaraq belə yazırdı: «Nə üçün sən deyirsən ki, bu
işdə onlar məni aldadırlar. Əgər mənim oğlum olsaydı, mən özümün və öz ölkəmin düşdüyü
biabırçılıq haqqında yad ölkəyə yazardımı? Sən Mənə inanmadın və hətta bunu belə dedin.
Mənim ərim vəfat etmişdir, oğlum isə yoxdur. Mən heç vaxt öz xidmətçimə ərə getmərəm.
Mən başqa heç bir ölkəyə yazmamışam. Mən yalnız sənə yazmışam. Deyilənlərə görə, sənin
çoxlu oğlanların var onlardan birini mənə ver. O, mənim üçün ər, Misirdə isə şah olacaq».
Beləliklə,  mənim  atam açıq  ürəkli olduğu  üçün o,  qadına  güzəştə  getdi  və oğlunun  işi
haqqında düşünməyə başladı. Hata sonra Suppihıliumas Misir səfiri Haniyə dedi: «Mən sizə
qarşı   dost   münasibəti   bəsləyirdim.   Lakin   gözlənilmədən   siz   mənə   pislik   etdiniz.   Siz
misirlilər mənim hürri şahımdan azad etdiyim Kinza (Kade) adamlarına hücum etdiniz.
Mən   bunu   eşitdikdə   qəzəbləndim   və   öz   şəxsi   dəstələrimi   və   kənd   arabalarımı   irəli
göndərdim. Onlar sizin ərazinizə Amkaya hücum etdilər. Mən sizin ölkə Amkaya hücum
etdiyim vaxt görünür, siz qorxuya düşürdünüz və mənim oğlum haqqında xahişlə mənə
müraciət etdiniz. O, beləliklə, girov olacaqdı və siz onu şah etməyəcəksiniz».  Cavabında o
mənim atama dedi: «Ey mənim atam, bu bizim ölkə üçün biabırçılıqdır. Əgər şahın oğlu
olsaydı, məgər bir özgə ölkəyə gəlib özümüz üçün ağa xahiş edərdiniz? Nəzərə al ki, biz
heç bir başqa ölkəyə getməmişik. Biz yalnız sənin ölkənə gəlmişik. İndi isə, bizim ağamız,
öz   oğlunu   bizə   ver».   Daha   sonra   mənim   atam   keçmişdə   Tufan   allahı   Teşubun   Hatti
övladlarını Misirə aparıb çıxarması və onları misirli etməsi, Misir və Hatti ölkəsi arasında
müqavilə   bağlanması   və   sonralar   onların   həmişə   bir-biri   ilə   dost   olması   haqqında
müqavilənin mətni olan lövhəni gətirməyi xahiş etdi. Həmin mətni bərkdən onun qarşısında
oxuduqdan sonra mənim atam belə dedi: «Ən qədim vaxtlardan hatti ölkəsi və Misir dost
olmuşlar və indi də bu bizim mənafeyə uyğundur».
Mətnin   sonundakı   sözlərdən   məlum   olur   ki,   Suppiluliumas   oğlunu   Misirə   göndərməyə
razılıq   verir.   Lakin,   Suppiluliumasın   oğlu   Sanlansas   Misir   sarayında   bir   qrup   əyan
tərəfindən qəsd yolu ilə öldürülür. Bununla da Anxesenpaamunun Xet şahzadəsini özünə ər
və firon etmə cəhdi boşa çıxır.   Məlum olduğu kimi, Xet dövlətinin Suriyaya işğalçılıq
yürüşləri firon Exnatonun dövrünə təsadüf edir. Exnatonun islahatlara başı qarışması və
xarici   siyasətdəki   səhvləri   Misirin   Suriya   -Fələstin   torpaqlarının   Xet   dövləti   tərəfindən
tutulmasına   gətirib   çıxartmışdı   və   Misirlə   Xet   arasında   toqquşma   baş   vermişdi. 
Şahzadə   Sanpansas   öldürüldükdən   sonra   Suriyada   hərbi   əməliyyatlar   yenidən   başlandı.
Suppiluliumasın   oğlu   Arpuvandasın   başçılığı   ilə   Xet   dəstələri   yenidən   Amka   ölkəsinə
soxuldular. Bir müddət sonra Xet ordusunda Misir əsirlərindən yayılmış taun epidemiyası
baş vergi, və Xet ordusu hücumu dayandırmağa məcbur oldu. Tezliklə Suppiluliumas özü
də taun xəstəliyindən öldü. Bu hadisələrdən üç il sonra Misir taxt-tacına Xoremxeb sahib
oldu.
Xoremxebin   şahlığı   dövründə   Misirin   beynəlxalq   mövqeləri   xeyli   möhkəmləndi.   Onun
müharibələri haqqında məlumat o qədər də çox deyil. O, Efiopiya və Suriyaya yürüşlər
etmişdir.   Suriyaya   girərkən   firon  Xet   şahlığı   ilə  toqquşmaya   bilməzdi.   Fironun   məğlub
etdiyi şəhərlərin və ölkələrin siyahısında Fələstin və Suriya şəhərləri, Şimali Finikiyada
Uqarit və nəhayət, Xet şahlığı və Cənubi Anadoluda Artsava ölkəsinin adı vardır. Lakin

---

firon   şimalda   öz   uğurlarmı   möhkəmlədə   bilmədi.   Suriyada   Misir   hökmranlığını   bərpa
etmək XIX sülalənin üzərinə düşdü. Bu sülalənin ilk fironu Xoremxebin varisi I Ramses
sonra   isə   I   Seti   oldu.   I   Seti   şahlığının   əvvəllərində   Suriya 
-
Fələstinə   yürüşə   başlayır.   I
Setinin   yürüşünün   bilavasitə   məqsədi   Fələstinin   sakitləşdirilməsi   idi.   Misirin   şimal
torpaqları olan Fələstində hərcmərclik hökm sürürdü və bunun başlıca səbəbkarı köçəri
tayfalar idilər. Onlar firona qarşı qiyama səbəb olur, bir-biri ilə müharibə aparır və ölkədə
nizamsızlıq yaradırdılar. Fələstin məsələsində Setinin siyasəti III və IV Amenxoteplərdən
fərqli olaraq uzaqgörənliklə həyata keçirilirdi.   Arxada sakitləşdirilməmiş Fələstin ola-ola
Xet şahlığı ilə mübarizə aparmaq qorxulu idi və buna görə də firon Fələstini susdurdu. Buna
baxmayaraq, Fələstinin sakitləşdirilməsi hələ XVIII sülalənin «dünyəvi» dövlətinin bərpa
edilməsi   demək   deyildir.   Növbədə   Suriyada   ağalıq   edən   Xet   şahlığı   və   ondan   asılı
vəziyyətdə olan Amuru dururdu. I Setinin Xet dövləti ilə müharibəsi həm də ondan asılı
vəziyyətdə olan Suriya şahlıqları ilə müharibə idi. Fironun qələbə yazılarında onun Xet
torpağından qiyamçı ölkələri məhv edib suriyalıları qıraraq qayıtmasından danışırlar. Firon
Xet   şahlığının   hakimiyyətində   olan   və   Suriya   şəhərlərindən   ən   başlıcası   Amurrun
darmadağın   edəndən   sonra   Kadeş   şəhərini   tutdu.   Het   dövləti   və   onun   müttəfiqləri   ilə
müharibə Misir üçün uğurlu oldu. Fiv şəhəri şahın Amon silahına hədiyyə kimi gətirdiyi
Anadolu və Suriya əsirləri və müxtəlif növ qiymətli əşyalarla doludur. Fironun məğlub
etdiyi   xalqlar   və   tutduğu   şəhərlər   arasında   Fələstin   və   Cənubi   Finikiya   şəhərləri,   orta
Suriyada   Kadeş,   Kata,   Ullaza,   Nahrima,   Tunib   var   idi.   Xet   mixi   yazılı   mənbələrindən
məlum   olur   ki,   Suriyadakı   Amuru   şahlığı   Misirin   tərkibinə   daxil   edilmişdir,   yəqin   ki,
müəyyən   vaxt   Misir   dövlətinin   tərkibinə   Oroit   çayı   üzərindəki   Kadeş   şəhəri   də   daxil
edilmişdi. Onun oğlu və varisi II Ramses bütün qələbələrinə baxmayaraq özündən əvvəlki
şahlığının sərhədlərinin şimal hissəsini saxlaya bilmədi.
Misirlə   Xet   şahlığının   müharibəsi   II   Ramsesin   hakimiyyətinin   5-ci   ili   (e.ə.   1300-cü   il)
başlandı.   Bu   ilin   hərbi   əməliyyatlarmı   firon   özünün   «ikinci   qalibiyyətli   yürüşü»   hesab
edirdi. 
Misir yazılarının birində deyilir ki, şimal xalqları əlahəzrətin «sərhədlərinə hücum etmək
üçün» gəlmişdilər. Hər halda onu Xet dövlətinin fitnələri məcbur etsələr də hücum edən
tərəf firon özü olmuşdur. Bütün hadisələr Kadeş yaxınlığında baş vermişdi. Yadımıza salaq
ki,   I   Setilin   vaxtında   Kadeş   Misir   dövlətinin   tərkibinə   daxil   edilmişdir,   Ramsesin
hakimiyyətinin 5-ci ili onun Misirə düşmən ittifaqın tərkibində olması bu ərəfədə onun
Misirdən   qoparıldığını   göstərir.   Xet   şahı   Muvattalis   Misir   ordusu   ilə   açıq   döyüşdən
çəkinirdi. Onun ordusu o dövrə görə çox saylı (28 min döyüşçü və 6 mindən çox at) olsa da,
nizamsız idi və əsasən muzdlulardan ibarət idi. Ordunun əsasını Xet dövlətinin döyüşçüləri
təşkil edirdilər. Lakin onlardan başqa orduda öz qala bütün Anadolu və Suriya şahlarının
nümayəndələri var idi: Artsava, Luka, Kussuvadna, Aravana, Fəpətboyu, Suriya, Kapkemiş,
Amino,   Uqarit,   Nuxaşik,   Kadeş   köçəri   tayfalar   və   s.   Bu   müttəfiqlərin   hər   biri   öz
hökmdarlarının başçılığı ilə hərəkət edirdi və bu orduya rəhbərlik etmək Muvattalist üçün
çox çətin idi.  Belə nizamsız ordu ilə mütəşəkkil Misir ordusuna qalib gəlmək çox çətin idi.
Sonrakı 16 illik mübarizə göstərdi ki, Xet ordusu açıq döyüşdən çəkinir daha çox Suriya
qalalarında   otururdu.   Hətta   Kadeş   yaxınlığındakı   döyüşün   də   gedişi   göstərirdi   ki,   Xet
şahlığı   hərbi   gücdən   çox   hiylə   ilə   qalib   gəlməyə   ümid   bəsləyirdi. 
Mənbələrdən məlum olur ki, Ramses Kadeş şəhərini tuta bilmir. Rəqiblər bir-birinə güc
gələ bilmədilər və gözlənildiyi kimi, Xet şahı Muvatalis firona sülh təklif etdi.  Bu haqda

---

Kadeş   yaxınlığındakı   döyüş   haqqında   yazılmış   povestdə   məlumat   vardır.   Burada   Xet
nümayəndələrinin   məktubla   Ramsesin   yanına   gəlməsi,   misirlilərin   hərbi   müşavirəsi   və
fironun düşmənin xahişinə «xeyirxahlıqla mərhəmət» göstərməsi haqqında yazılır.
Ramsesin   şahlığının   8-ci   ili   Misir   ordusu   yenidən   Suriya   -   Fələstinə   yürüş   edir.   Misir
ordusunun zərbələri altında Fələstin qalaları və tayfaları məğlub olurdular. Ramsesin qələbə
abidələrində cənubda Aşkelon, Ölü dənizdən şərqdə Moav, Finikiyada Akka, Livanın cənub
sərhədi   yaxınlığında   yaxınlığında   İenam   və   onlarla   naməlum   torpaqlar   göstərilir. 
Müharibə   Xet   dövlətinin   ərazisində   keçdi   və   firon   Amuru   ölkəsindəki   Dapur   qalasına
yaxınlaşdı. Firon qalanın alınmasında şəxsən iştirak etdi və Xet qoşunu məğlub edildi. Mixi
yazılı mənbələrdəki məlumata görə, nəticədə yenə də Şimali Suriya və hətta Amuru şahlığı
Xet   şahlığının   əlində   qaldı.   II   Ramsesin   hakimiyyətinin   2I-ci   ili   sülh   bağlanmasının
mümkünlüyünü misirlilər düşmən qüvvələrinin tamamilə gücdən düşməsi ilə izah edirdilər.
Misirin   güzəştə   getməsi   haqqında   isə   belə   bir   fərziyyə   irəli   sürmək   olar.   Yeni   Şahlıq
fıronları   Suriya-Fələstin   təbəələrindən   xərac   alırdılar.   Xəracın   ağırlığı   həmişə   qiyamçı
əhvalruhiyyəyə səbəb olurdu. Suriya -Fələstin torpaqlarına uzaqdan - uzağa sahiblik etmək
orada güclü rəqib olmadığı halda mümkün idi. Misirin belə bir rəqibi güclənmiş Het dövləti
oldu. 
II Ramses dövründə Misirin Xet şahlığı  ilə münasibətləri III Tutmos dövrünün Misirin
Mitanni ilə münasibətlərini xatırladırdı. Fərq bunda idi ki, Xet şahlığı Mitannidən xeyli
güclü   idi.   Mitanni   şahını   öz   ölkəsində   məğlub   etmək   olardı   və   Suriyadan   əl   çəkməyə
məcbur etmək olardı. Xet dövlətini məğlub etməyə isə Misirin gücü çatmadı və 16 illik
üzücü mübarizədən sonra Ramses başa düşdü ki, Fələstin və Suriyanın bir hissəsinə yalnız
şimaldakı   işğallardan   imtina   etdikdən   sonra   yiyələnmək   olar. 
Mənbələrin   məlumatına   görə,   Misirlə   Xet   çarlığı   arasında   sülh   müqaviləsi   II  Ramzesin
çarlığının 17-ci ilində - e.ə. 1280-cı ildə imzalanmışdır. Müxtəlif ədəbiyyatlarda fərqli tarixə
də rast gəlmək mümkündür.  Sülh müqaviləsi II Ramses ilə Muvatallisin varisi III Hattusilis
tərəfindən   bağlandı.   Bu   müqavilə   sülh,   qardaşlıq,   xarici   təcavüzün   və   daxili   siyasi
konfiliktlərin dəf edilməsindəəməkdaşlıq haqqında məlum olan ən qədim müqavilələrdən
biridir. 
II  Ramsesin  şahlığının  2I-ci  ilin  qışın  əvvəlində  Xattusilisin  səfiri,  misirli tərcüməçinin
müşayiəti ilə fironun paytaxtı Per - Ramses şəhərinə gəldi və Misir şahına öz hökmdarı
adından   üzərində   müqavilənin   mixi  yazılı   mətni  olan   gümüş  lövhəciyi  təqdim   etdi.  Bu
lövhəcikdən müqavilə Misir dilənə tərcümə edildi və sonradan Misir heroqrifləri ilə daş
üzərinə həkk edildi. Müqavilənin qısa mətni belədir: «Qoy gələcəkdə, əbədiyyətə qədər
tanrı Misirin böyük hökmdarı və Xet ölkəsinin böyük hökmdarı arasında bu müqaviləyə
uyğun   olaraq   düşmənçilik   yaranmasına   imkan   verməsin.   Qoy   Het   ölkəsinin   böyük
hökmdarının övladları Misirin böyük hökmdarı Ramses Meriamunun övladları ilə qardaş
olsunlar və sülh şəraitində yaşasınlar. Qoy Misirin böyük hökmdarı Ramses hər hansı bir
yeri tutmaq məqsədi ilə heç vaxt Xet ölkəsinə hücum etməsin». Müqavilənin mətnində daha
sonra deyilirdi:
Əgər hər hansı bir düşmən Misirin böyük hökmdarı Ramsesin torpaqlarına hücum edərsə və
o, Xet ölkəsinin böyük hökmdarına «Mənimlə düşmənə qarşı qalibiyyətli qoşununla birgə
çıxış et deyə müraciət edərsə, Xet ölkəsinin böyük hökmdarı gələcək və onun düşmənlərini
darmadağın edəcək. Və əgər Xet ölkəsinin böyük hökmdarı şəxsən özü gəlmək istəməsə, o,

---

ləngimədən   öz   piyada   və   cəng   arabalarından   ibarət   qoşunu   göndərəcək   və   onlar   onun
düşmənlərini darmadağın edəcək.
Əgər Misirin böyük hökmdarı Ramses  Meriamun öz xidmətçilərinə qəzəblənərsə  və ya
onlar Ramsesə qarşı hər hansı bir çıxış edərlərsə və o, onları darmadağın enmək istəyərsə
Xet ölkəsinin hökmdarı onunla birlikdə olacaq və Ramsesin qəzəblənməsinə səbəb olanların
hamısını məhv edəcək.
Əgər hər hansı bir düşmən Xetin böyük hökmdarının torpaqlarına hücum edərsə və o, Misir
ölkəsinin böyük hökmdarına müraciət edərsə, Misir ölkəsinin böyük hökmdarı gələcək və
onun düşmənlərini darmadağın edəcək.
Əgər böyük Xet hökmdarının qulluqçuları ona qarşı qalxarlarsa, onda, Ramses Meriamun
da müqaviləyə uyğun olaraq onunla birlikdə olacaq. Vəəgər Xet ölkəsinin hökmdarı «Mən
öldükdən sonra qoy, Ramses Meriamun böyük Xet hökmdarının varisinə köməyə gəlsin, » -
deyərsə onda, o gəlsin.
Əgər hansı bir əyan Misir torpağından Xet ölkəsinin hökmdarının yanına qaçarsa və yaxud
Ramses   Meriamuna   tabe   olan   Asiyadakı   hər  hansı   bir  şəhər   ondan   ayrılarsa   və   o,   Xet
hökmdarına müraciət edərsə qoy, böyük Xet hökmdarı onları qəbul etməsin vəəmr etsin ki,
onları ağaları Ramses Meriamuna qaytarsınlar. Və əgər hər hansı bir əyan Xet ölkəsindən
qaçaraq böyük Misir hökmdarı Ramsesin yanına gələrsə yaxud hər hansı bir şəhərli, hər
hansı bir kəndli... Ramsesin yanına gələrsə, qoy, Ramses onları qəbul etməsin vəəmr etsin
ki, onları Xet hökmdarına qaytarsınlar.
Əgər Misir torpaqlarından I, 2 və ya 3 adam qaçarlarsa, və Xet hökmdarın yanma gələrlərsə,
qoy, Xet hökmdarı onları tutsun və böyük Misir hökmdarına qaytarmağı əmr etsin. Ramses
Meriamuna qaytarılacaq adama gəldikdə isə qoy, ona qarşı bu cinayətlə bağlı heç bir iş
qaldırılmasın.   Qoy,   onun   evini,   arvad   və   uşaqlarını   məhv   etməsinlər,   qoy,   onun   özünü
öldürməsinlər. Qoy onun gözlərinə, qulaqlarına, ayaqlarına xətər yetirməsinlər. Qoy ona
qarşı hər hansı cinayətə görə də iş qaldırmasınlar. Eyni qaydada Xet ölkəsindən adamlar,
fərdi yoxdur, I, 2 və ya 3 nəfər olsun, qaçıb böyük Misir hökmdarının yanına gələrlərsə, qoy
böyük Misir hökmdarı Ramses onları tutsun və böyük Xet hökmdarına qaytarmağı əmr
etsin və qoy böyük Xet hökmdarı da onların cinayətləri ilə bağlı heç bir iş qaldırmasın,
evlərini,   arvad   və   uşaqlarını   məhv   etməsin,   özünü   öldürməsin,   qulaqlarına,   ağzına,
ayaqlarına heç bir xətər gətirməsin, ona qarşı başqa bir cinayət işi qaldırmasın».
Müqaviləni   nəzərdən   keçirdikdə   görürük   ki,   heç   bir   bənddə   Misirlə   Xet   şahlığının
sərhədindən danışılmır.