SəFƏVİLƏr döVLƏTİ

“Rəsm-i mühdisə” (ihdas)
– I Şah İsmayılın 1503-cü ilə aid olan
fərmanında təsadüf edilir
100
. Bu istilaha ihdas formasında Şah
Məhəmməd Xudabəndənin 1581-ci il tarixli toxunulmazlıq fərmanında
da rast gəlinir
101
. O, Səfəvilərə qədərki dövrdə Əlvənd Ağqoyunlunun
hicri 904 (1498-1499)-cü il tarixli fərmanında ihdas formasında verilir
102
.
A.Lembton bu istilahın aydın mənasını vermir. H.Horst onu “polis
zabiti” kimi mənalandırır
103
.
İhdas mənşəcə ərəb kökündən olub “baş vermək”, “olmaq”
mənasını bildirir. “Təzkirət əl-mülük” əsərinə görə, ihdas, yaxud başqa
cür adlandırıldığı kimi, “mirşəb”, növbətçi xidmət zabiti idi və gecələr
ictimai asayişin mühafizəsi onun öhdəsinə düşürdü. O, keşikçilər dəstəsi

---

267
ilə gecələr şəhər məhəllələrini gəzir və gecə hadisələri barədə səhər
darğaya (polis xidməti başçısına) məlumat verirdi
104
.
Biz belə hesab edirik ki, “rəsm-i mühdis” istilahı ilə “ihdas”
dedikdə - polis zabitinin xeyrinə yığılan vergi nəzərdə tutulur. Lakin
rəiyyətdən, onların arasında baş verən mübahisələri, cinayətləri ayırd
etmək üçün alınan vergilər “cari ildə mübahisə və ixtilafların olub –
olmayacağından” asılı olmadan əvvəlcədən yığılırdı
105
. Ə.Rəhmani ihdas
istilahını “gecələr bazarın mühafizəsi üçün” toplanılan vergi kimi
müəyyən edir
106
.
“Rəsm əl-möhür” -
(hərfən “möhür haqqı”) I Şah Təhmasibin
tarixi göstərilməyən fərmanında
107
verilmişdir. Zənn etmək olar ki, bu
adla rəiyyətdən möhür vurulması ilə bağlı olan sənədlərin
rəsmiləşdirilməsi üçün toplanan vergilər nəzərdə tutulurdu. Ehtimal edilə
bilər ki, bu məbləğ möhrdarın (“möhr mühafizəçisi”) xeyrinə olaraq
toplanırdı.

“Rüsum-i daruğəgi və kələntəri
” - darğanın (polis rəisinin) və
kələntərin (şəhər mülki idarəsinin başçısı) xeyrinə toplanan vergi
108
.
“Mirabi” –
vergim istilahı kimi I Təhmasibin tarixi göstərilməyən
fərmanında verilir. Bu istilah (əmirrabi formasında) Yaqub bəy
Ağqoyunlunun 1479-cu il
109
tarixli fərmanında da vardır. “Mirab” - ərəb-
fars birləşməsi “əmiri-i ab”ın qısaldılmış forması olub hərfən “əmir, su
rəisi”, yəni suvarma kanalları rəisini bildirir. Suvarma üçün suyun
düzgün bölüşdürülməsinə nəzarət edən məmur belə adlanırdı. Qeyd
edildiyi kimi, süni suvarma Azərbaycanda, İranda və qonşu ölkələrdə
kənd təsərüfatının idarə olunmasının əsas şərtlərindən biri idi. Buradan
da hər vilayətdə, yaxud mahalda olan mirabın əhəmiyyəti aydınlaşır.
Şardenin (XVII əsr) məlumatına görə, İsfahanın mirabı onun
köməkçilərinin aldığı məbləğdən əlavə öz xidmət işinə görə ildə 4 min
tümən də alırdı
110
.
“Təzkirət əl-mülük”də göstərilir ki, suvarma kanallarına
nəzarətçilər təyin etmək, kanalları və kiçik çayları təmizləmək,
Zəyəndərudun suyunun həmin çaydan suvarılan İsfahan mahalının bütün

---

268
hissələrinə çatması üzərində müşahidə aparmaq İsfahan mirabının
vəzifəsinə daxil idi. Mirab həmçinin ayrı-ayrı şəxslərin və ərazilərin su
üzərində hüquqları ilə bağlı mübahisə və iddialarını da həll etməyə
borclu idi
111
.
“Dəhyek”
– farsca hərfən anlamı “ondan biri” - ərəbcə “üşr” (“on”)
istilahının sinonimi. İstilahın texniki anlamı – məhsulun
1/
10
payı
ölçüsündə torpaq vergisidir
112
. Ehtimal etmək olar ki, I Şah Təhmasibin
1525-ci il tarixli fərmanında “mustoufilərin xeyrinə onda bir” mənasında
“dəhyek-i mustoufiyan” istilahı işlədilir
113
. I Təhmasibin tarixi
göstərilməyən fərmanından aydın olduğu kimi, dəhyek soyurqallardan da
alınırdı. Fərmanda “dəhyek-o-nim-i soyurqal” və “dəhyek-i rəiyyəti”
istilahları işlənir. “Dəho-nim” onda birin yarısını (5%), “dəhyek-o-nim”
(10% + 5%)isə məhsulun 15%-ni təşkil edirdi. Bu istilahların texniki
anlamı o qədər də aydın deyildir.
“Xırman bəhrə”
– I Şah Təhmasibin
İsfahana aid olan, tarixi göstərilməyən fərmanında təsadüf edilir.
“Xırman bəhrə” hərfən “biçin, taxıldöymə bəhrəsi” deməkdir. Məlum
olduğu kimi taxılın döyülməsi dairə boyu sürülən və taxılı tapdalayan
öküzlərin köməyi ilə edilirdi. Əlimizdə dəqiq məlumatlar olmasa da,
ehtimal etmək olar ki, rəiyyət öz taxılını döymək üçün torpaq sahibinin iş
heyvanlarından istifadə edirdi və bundan ötrü də “xırman bəhrə”
115
verməli idi.
“Xərc-i xurcun” və “çuvallıq”
– səciyyə etibarilə kəndli
mükəlləfiyyətləri. Birinci, hərfən “xurcunun dəyəri” anlamında Əhməd
Ağqoyunlunun 1497-ci il tarixli fərmanında göstərilir
116
. İkincisi I Şah
İsmayılın 1505-ci il fərmanında verilir
117
. Papazyanın fikrincə, “çuvallıq”
azərbaycanca “çuval”sözündən yaranmış mücərrəd isimdir, yun parçadan
tikilmiş heybə deməkdir. Onun güman etdiyinə görə, istər qoşunlarda,
istərsə də divan vergi idarələrində mühüm əşya olan çuvalların tədarükü
üzrə xüsusi mükəlləfiyyət var idi
118
. Güman etmək olardı ki, aşırma
heybələrinin (xurcunların) və çuvalların tədarükü mükəlləfiyyəti “xərc-
xurcun” və “çuvallıq” istilahında öz ifadısini tapmış, pul vergisi ilə əvəz
olunmuşdu.

---

269
“Qəlle
-
yi ibtiyai
” – iki ərəb mənşəli sözdən, yəni “taxıl” və
ərəbcə
119
“almaq”, “alqı” sözlərindən ibarətdir. Söz birləşməsi “taxılın
satın alınması, alqısı” kimi tərcümə edilməlidir. İstilaha Yaqub (1479-cu
il) və Əlvənd (1499-cu il) Ağqoyunluların fərmanlarında, habelə I Şah
İsmayılın (1512-ci il)
120
və I Şah Təhmasibin tarixi göstərilməyən
fərmanlarındatəsadüf edilir. Əlvənd Ağqoyunlunun A.Lembton
tərəfindən aşkar edilmiş hicri 904 (1498-1499)-cü il tarixli başqa bir
fərmanında buna bənzər “qəllə-tərx”birləşməsi vardır. A.Lembton
göstərir ki, Qacarlar dövründə İranda kəndliləri bazar qiymətlərindən
yuxarı qiymətlərlə taxıl almağa məcbur edən adət var idi. Buna qəllə-tərx
deyirdilər
121
. Sonuncu fərmanda “qəllə-tərx”istilahından sonra bilavasitə
“ibtiyai” adı çəkilir. Rəiyyət vergi və mükəlləfiyyətləri arasında “qəlle-
iibtiyai”yə rast gəldiyimiz yuxarıda göstərilən dörd fərmandan ikisində
bu mükəlləfiyyət tərx istilahı ilə yanaşı işlədilir; birində həmin istilahdan
irəlidə, digərində isə sonra qeyd edilir. Bun hal bizi belə bir qənaətə
gətirir ki, “qəəle-yi ibtiyai” və “tərx” istilahları mənaca yaxındırlar. Həm
də tərx istilahının texniki məzmunu Ə.Ə.Əlizadənin əsərlərindən bizə
yaxşı məlumdur
122
. O, müəyyən etmişdir ki, “tərx”deyəndə: 1)
şəhərlilərin və kəndlilərin bazar qiymətlərindən bir neçə dəfə artıq
qiymətə taxıl və digər ərzaq məhsullarını icbari qaydada (hakimiyyət
orqanlarının əmri ilə) dövlət anbarlarından alması; 2) dövlətin və yerli
feodalların buna ehtiyacı olanda rəiyyətin ərzaq məhsullarını bazar
qiymətlərindən xeyli aşağı qiymətə onlara satması nəzərdə tutulur.
Görünür ki, texniki cəhətdən bu uzlaşma, “tərx” istilahı ilə onun birinci
mənasına müvafiq gəlir.
Beləliklə, “qəlle-yi ibtiyai” – bir qədər əvvəl vergi şəklində
kəndlilərdən toplanmış taxılın bazar qiymətlərindən bir neçə qat artıq
qiymətlərlə dövlətdən və feodallardan satın alınmasını bildirən rəiyyət
mükəlləfiyyətidir
123
.
“Bəhay-i morq”
(hərfən “quşun qiyməti, dəyəri”) Şah Məhəmməd
Xudabəndənin 1581-ci il tarixli fərmanında işlədilir
124
. Texniki anlamda
feodalların tələbi ilə rəiyyətin quş tədarük etməsini bildirən

---

270
“morq”istilahına, biz artıq Əlvənd Ağqoyunlunun hicri 904 (1498-
1499)cü il tarixli və I Şah Təhmasibin tarixi göstərilməyən fərmanlarında
rast gəlmişik
125
. Ehtimal etmək olar ki, feodallar öz mülahizələrinə
əsasən həmin mükəlləfiyyəti pul alınması ilə əvəz etmişdilər.
“Ximə”, “kah” (hərfən “odun, “ot”) I Şah Təhmasibin və Məhəmməd
Xudabəndənin fərmanlarında rəiyyət mükəlləfiyyətləri sırasında işlədilir.
Ehtimal etmək olar ki, rəiyyətin ağac doğraması və feodalları odunla
(yanacaqla) və otla təmin etmək mükəlləfiyyətinə müvafiqdir.
“Kəndəlik”
– Radlovun lüğətində olan türk sözüdür və “divarda
bürc ucaltmaq” kimi şərh edilir
126
. Güman etmək olar ki, bu istilah qala
bürclərinin tikintisi üzrə rəiyyətin mükəlləfiyyətini bildirir.
Göstərdiyimiz vergi və mükəlləfiyyətlərin Səfəvilər dövlətinin
bütün vilayətlərində eyni məzmuna malik olduğunu düşünmək düzgün
olmaz. Müxtəlif ərazilərdə yerli ənənələrlə bağlı onların
adlandırılmasında müəyyən müxtəliflik müşahidə olunur. Məsələn, I Şah
Təhmasibin İsfahana aid olan 1525-ci il tarixli fərmanında vergi və
mükəlləfiyyətlərə aid olan 20 istilahın, Şah Məhəmməd Xudabəndənin
isə 1581-ci il tarixli fərmanında 19 istilahın adı çəkilir. Şah Təhmasibin
tarixi göstərilməyən, İsfahana aid olan fərmanında (fərmanın mətninə
əsasən 1533-cü ildən sonra dərc edildiyini qeyd etmək olar) daha çox
sayda (30) vergi və mükəlləfiyyət istilahları vardır. Bəzi hallarda
müxtəlif istilahlar texniki anlamlarda sinonimdirlər.