TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
Yüklə 15,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§2. SOSĠAL SĠYASƏT
90-cı illərin əvvəllərində iqtisadi böhran, tənəzzül əhalinin güzəranını ağırlaşdırmış, ərzaq məhsulları, enerji daşıyıcıları, sərnişin daşımaları və başqa xidmətlərin qiyməti yüz dəfələrlə artmışdı. Əmək haqqının və pensiyaların indeksasiyası üçün müəyyən olunmuş minimum əmək haqqı səviyyəsi 1993-cü ilin yayında 500 manat, 1994-cü ilin payızında isə 4000 manat müəyyən olunmuşdu. Bu, dolanacaq üçün adi xərclərin cəmi 7 faizinə çatırdı. 173
Dövlət əmanət kassalarında əhalinin bir milyard dollara qədər pulu, demək olar ki, batmışdı. Əmək haqqının nominal göstəricisi tez-tez artsa da, real səviyyəsi aşağı düşürdü. 90-cı illərin birinci yarısında inflyasiyanın artımı əhalinin pul gəlirlərinin artım sürətini üç dəfə üstələyirdi. 174
Bir adamın normal yaşaması üçün vacib tələbat zənbilinin dəyəri 1994-cü ilin əvvəllərində təqribən 5 min, ortalarında isə artıq 25,8 min manat, orta aylıq əmək haqqı isə müvafiq surətdə cəmi 4,4 min və 13,8 min manat olmuşdu. 175 İnflyasiyanın daim artmasında marağı olan və buna çalışan bəzi işbazların yaratdıqları soyğunçu "Vahid", "Mərhəmət", "Aleks", "Etimad", "Xəyal" və başqa "xeyriyyə cəmiyyətləri" əhalinin aztəminatlı təbəqələrini aldadıb var- yoxdan çıxarırdı. 176
İqtisadiyyatın pozulması, əhalinin sürətlə yoxsullaşması, qaçqınlıq və köçkünlüyün ağırlığı uşaqlara və yeniyetmələrə daha pis təsir göstərirdi. Ermənistanın işğalçılıq siyasəti nəticəsində Azərbaycanda 300 min nəfərədək (79 min nəfəri 5 yaşına qədər) uşaq məcburi köçkünə çevrilmişdi. 177
90-cı illərin ortalarında respublikada 34 mindən çox, o cümlədən hər iki valideynini itirmiş 9 min uşaq var idi. Yoxsul ailələrin uşaqları aclıq çəkir, çoxu səfil həyat keçirməyə, məktəbdən uzaqlaşmağa məcbur olurdu. 178
illərin ortalarından başlayaraq həyata keçirilən iqtisadi siyasətdə mərkəzi yer tutdu. Prezident Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında bu sahədə müntəzəm iş aparıldı. İqtisadi tənəzzülün aradan qaldırılması və inkişafa yol açılması nəticəsində dövlət büdcəsi 1994-cü ildə cəmi 682 milyard manat idisə, 2001-ci ildə 6-7 dəfə artmışdı. 179
Hiperinflyasiyanı cilovlamaq üçün 1995-1996-cı illərdə həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində 1996-cı ilin birinci yarısında orta əmək haqqının artım sürəti inflyasiyanı iki dəfə üstələdi. 180
321
Əmək haqqının artırılması üçün dövlət tədbirlərinin həyata keçirilməsi nəticəsində işçilərin orta aylıq nominal əmək haqqı xeyli artdı. Təkcə 1994-1998-ci illərdə orta aylıq əmək haqqı 12 dəfə artmış, 184,4 min manata çatmışdı. 1999-cu ilin avqustunda dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilən təşkilatlarda əmək haqqı 1,8 dəfə, 2000-ci ilin yanvarında təhsil işçilərinin, aprelində isə elm, mədəniyyət və sosial təminat sahələri işçilərinin əmək haqları 25 faiz artırıldı. Bir qrup ədəbiyyat, incəsənət və elm xadiminə, gənc istedadlara fərdi təqaüdlər müəyyən edildi. 181
182 Əmək haqqının artması, inflyasiyanın çox aşağı səviyyədə olması 1999-2000-ci illərdə isə istehlak qiymətlərinin aşağı düşməsi şəraitində baş vermişdi. 90-cı illərin ikinci yarısında əhalinin pul gəlirlərinin artım sürəti inflyasiya səviyyəsini 2,5 dəfə qabaqlayırdı, başqa sözlə, əhalinin alıcılıq qabiliyyəti 2,5 dəfə artmışdı. 2000-ci il yanvarın 1- dən əmək haqqının vergi tutulmayan minimum həddi 60 min manatdan 100 min manata qaldırıldı. Maaşlar və pensiyalar vaxtlı-vaxtında verilirdi, bu, dövlət başçısının nəzarəti altında idi. 183
Özəl müəssisələrdə, xarici və müştərək şirkətlərdə əmək haqqı xeyli yüksək idi. Məsələn, Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətində işləyən 1,5 mindən çox azərbaycanlıdan hər birinin orta aylıq əmək haqqı 780 dollar təşkil edirdi. 184 2001-
ci ildə xarici neft şirkətləri və onlara xidmət göstərən başqa xarici şirkətlərdə 10 mindən çox Azərbaycan vətəndaşı çalışırdı. 185
əmək haqqı 150 min manatdan artıq olmurdu. 2002-ci ildə adambaşına pul gəliri 2,6 milyon manat olmuşdu (1995-ci ildə 886 min manat idi). 186
işsizliyin artmasına səbəb olmuşdu. İşsizlər qeydə alınır, onlara status, müavinət verilirdi. 1995-ci ildə ölkədə 28 min, 2000-ci ildə isə 44 minə qədər işsiz qeydə alınmışdı. 187
İşsizlərin işlə təmin olunması üçün Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə Nazirliyi tərəfindən 1997-ci ildən başlayaraq dövlət və özəl müəssisələrin, o cümlədən xarici şirkətlərin köməyi ilə böyük şəhərlərdə hər dəfə minlərlə işsizin işlə təmin edildiyi "Əmək yarmarkaları" təşkil olundu. Dövlət məşğulluq xidməti təkcə 2000-ci ildə 19 min nəfəri işlə təmin etmişdi. 188
1995-2000-ci illərdə dövlət büdcəsindən sosial təyinatlı xərclər üç dəfəyə qədər artmışdı. Büdcə xərclərinin yarıdan çoxu sosial yönümlü idi. 189
Əhalinin sosial müdafiəsini gücləndirmək məqsədilə 1994-cü il iyulun 24-də "Əhalinin sosial müdafiəsi haqqında" Qanun qəbul edildi. 190
Həmin il noyabrın 21-də "Əhalinin Sosial Müdafiəsi Fondu" təsis olundu. Bu fonda bütün müəssisələr balans mənfəətindən 1 faiz məcburi ayırma verməyə başladı. Fond bütün təşkilatlardan sosial sığorta ayırmaları toplayır və yaranan vəsait hesabına pensiya və müavinətləri maliyyələşdirirdi. 191
1994-cü ilin iyununda dövlət 1 milyondan çox 322
pensiyaçının, 130 min tələbənin pensiya və təqaüdlərini 2,2 dəfə artırdı. Aztəminatlı ailələrdə uşaqlara ayda 750 manat pul kompensasiyası ödənilməyə başlandı. Sosial pensiyaçılara, tələbələrə, şagirdlərə kompensasiyalar ayda 1500 manata çatdırıldı. 192
1995-ci ilin yanvarında pedaqoji işçilərin ailələri elektrik enerjisindən, qazdan istifadə və kommunal xidmət xərclərindən tamamilə azad edildilər. "Vətəndaşların pensiya təminatı haqqında" Qanunla əlaqədar 1995-ci ilin sentyabr ayında pensiyaların aylıq həcmi 35-40 faiz, qocalığa görə pensiyaların orta aylıq məbləği 2 dəfə artırıldı. 193
aspirant, tələbə və şagird təqaüdlərini artırmaq haqqında yeni sərəncam verdi. 194
İqtisadiyyata və sosial-ictimai həyata mənfi təsir göstərdiyi üçün 1997-ci ilin iyun ayında pedaqoji işçilərə, ahıllara, sosial pensiyaçılara, əlillərə edilən qeyri-vergi güzəştləri ləğv olundu və əvəzində onlara aylıq əlavə müavinət verilməyə başlandı. Pensiyalar yenidən artırıldı. 650 min nəfərdən çox pensiyaçının pensiyası iki dəfədən çox, pedaqoji işçilərin aylıq vəzifə maaşları 30 faiz artırıldı. İşləyən pensiyaçılara pensiya 50 faiz həcmində ödənildi. 195
1998-ci ildən müharibə və 20 Yanvar əlillərinə dövlət hesabına "Oka" markalı minik maşınları verilməyə başlandı. 2003-cü ilin yanvarına qədər 1090 nəfər belə əlil pulsuz minik maşını ilə təmin olunmuşdu. Müharibə əlillərinin məişət şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün evlər tikilir, növbə ilə pulsuz paylanırdı. Əlilləri fəal iqtisadi həyata qaytarmaq üçün "Əlillərin Reabilitasiya Mərkəzi" təşkil olunmuşdu. 196
2001-ci ilin ortalarında Prezident Heydər Əliyevin "Pensiya islahatı haqqında" Fərmanı əhalinin pensiya təminatının təşkilini daha da təkmilləşdirməyə istiqamətləndirilmişdi. 197 İqtisadiyyata mənfi təsirini nəzərə alaraq dövlət 2002-ci ilin yanvar ayında sosial güzəştlərin böyük əksəriyyətini ləğv etdi. Bu güzəştlər əvəzinə büdcədən müavinətlər verilməyə başlandı. 198
Prezidentinin fərdi təqaüdünün təsis edilməsi haqqında" Fərman verdi. Xalq qarşısında mühüm xidmətləri olmuş şəxslərə yüksək Prezident təqaüdü verilməyə başlandı. 199
2002-ci ildə respublikada 1 milyon 200 min pensiyaçı vardı. Aylıq pensiyaların orta məbləği 94 min manata yaxın idi, 1996-2002-ci illərdə pensiyaların məbləği 3,4 dəfə artmışdı. 200
torpaqlarından qovulmuş azərbaycanlılar və Özbəkistandan qovulmuş Məhsəti türkü - 230 min nəfər) və məcburi köçkün (Ermənistanın işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərindən köçənlər - 778 min nəfər) vardı. 201
Onların üçdə ikisi qadın və uşaqlar 323
idi. 202 Qaçqınların bir qrupu məskunlaşmışdı, qalanı isə ağır şəraitdə yaşayırdı. Köçkünlərin 77 min nəfəri çadır düşərgələrində yaşayırdı. 203
Prezident Heydər Əliyevin 2001-ci il 22 avqust tarixli Fərmanında Ermənistan ərazisindəki tarixi torpaqlarından didərgin salınmış azərbaycanlıların məskunlaşması problemlərinin həlli ilə bağlı konkret tədbirlər müəyyən olundu 204
Ağdam və Füzuli rayonlarından olan məcburi köçkünlərin məskunlaşdırılması üçün Ağdam rayonu ərazisində 500, Füzuli rayonu ərazisində isə 800 ailəlik evlər tikilməsi, qəsəbələr salınması haqqında göstərişlər verdi. 205
Məcburi köçkünlərin sosial müdafiəsini gücləndirmək məqsədilə 1998-ci ildən başlayaraq onlara yemək xərci üçün verilən aylıq müavinət hər il artırılırdı. 1998-2000-ci illərdə bu müavinətlər 3,5 dəfə çoxalmışdı. 206
birliklərin 50-dən çox humanitar təşkilatı, o cümlədən BMT-nin Qaçqınlarla İş üzrə Ali Baş Komissarlığı, Ümumdünya Ali Ərzaq Proqramı, Uşaq Fondu, Dünya Bankı, Avropa Birliyi ESNO-EKO xətti, Beynəlxalq Qızıl Xaç Cəmiyyəti, ABŞ-ın Beynəlxalq Uşaqları Xilasetmə Federasiyası xətti ilə maliyyələşdirilən 6 müstəqil humanitar təşkilatı, Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi Avropa və MDB Ölkələri İdarəsi, Asiya Müsəlmanları Komitəsi, Beynəlxalq İslam "Nicat" Təşkilatı, İran, Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanının Qızıl Aypara cəmiyyətləri, Almaniya Beynəlxalq Texniki Yardım Təşkilatı humanitar yardım göstərirdi. 207
humanitar təşkilatların yaxından köməyi ilə yaşayış yerləri yaradılmışdı. Avropa Birliyi Humanitar Yardım İdarəsi ESNO 1993-1994-cü illərdə üç məskunlaşdırma proqramı həyata keçirmiş, Sabirabad, Ağcabədi, Dəvəçi, Goranboy, İmişli, Yevlax, Şəki və Saatlıda 20 min adam üçün qurma evlər, 1995-ci ildə Beyləqanda iki qəsəbə tikilməsini maliyyələşdirmiş, əhaliyə sosial xidmətlər göstərilməsini, hər ay ərzaq yardımı verilməsini təmin etmişdi. Almaniyanın köməyi ilə 1996-cı ildə Ağcabədi rayonunda Laçın köçkünləri üçün 2 qəsəbə, BMT-nin köməyi ilə Oğuz- Şəki yolu üstə Laçın, Kəlbəcər, Ağdam köçkünləri üçün 2 qəsəbə salınmışdı. 208 ABŞ-ın "Keyə" (Qayğı) Humanitar Təşkilatı İmişli, Saatlı, Beyləqan, Zərdab, Kürdəmir, Göyçay və Ağsu rayonlarında birtipli layihələr üzrə 1800 köçkün ailəsi üçün evlər inşa etmiş, 6,5 min ton ərzaq paylamışdı. 209 ABŞ-ın qeyri- dövlət təşkilatları 1992-1997-ci illərdə Azərbaycana 125 milyon dollarlıq humanitar yardım etmişdilər. 1996-1997-ci illərdə ABŞ Dövlət Departamentinin sponsorluğu ilə Azərbaycana dava-dərman və tibb preparatlarından ibarət böyük humanitar yardım göndərilmişdi. 210 İranın Hilal-i Əhmər, Türkiyənin və Səudiyyə Ərəbistanının Qızıl Aypara cəmiyyətləri köçkünlər üçün 10 çadır şəhərciyi qurmuş, burada yaşayanlara ərzaq yardımı göstərmişdi. ABŞ, Almaniya, Norveç, Yaponiya, 324
Hindistan milli Qızıl Xaç cəmiyyətləri də Azərbaycanda imkansız adamlara humanitar yardım göstərmişdilər. 211
1996-cı ilin payızında Böyük Britaniya hökuməti Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində məskunlaşmış 8 min köçkün ailəsinə 156 min dollar məbləğində yardım göndərmişdi. 212
Humanitar yardımın paylanmasına nəzarəti gücləndirmək üçün 1995-ci ilin yanvar ayında Prezidentin xüsusi Fərmanı ilə Beynəlxalq Humanitar və Texniki Yardım üzrə Respublika Komissiyası təşkil edildi. 213
Prezidentin sərəncamı ilə 1998-ci il sentyabrın 17-də "Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin Problemlərinin həlli üzrə Dövlət Proqramı" təsdiq edildi. 214
Bu proqramda nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsini təmin etmək, məcburi köçkünlərin məişət şəraitini yaxşılaşdırmaq, müvafiq sosial infrastruktur yaratmaq, iş yerləri açmaq məqsədilə 1999-cu ilin dekabr ayında "Məcburi Köçkünlərin Sosial İnkişaf Fondu" yaradıldı. 215
Yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşması labüd olaraq cəmiyyətdə ictimai təbəqələşməni dərinləşdirmişdi. Varlı-karlı insanlar, sahibkarlar yaranmışdı. Orta təbəqə meydana gəlirdi. 2002-ci ildə yoxsulluq həddində yaşayan insanlar əhalinin 49 faizini təşkil edirdi. 216
Prezident Heydər Əliyevin qeyd etdiyi kimi, "Bir qütbdə həddindən artıq zənginləşmiş, bəzi hallarda qanunsuz zənginləşmiş, öz vəzifəsindən sui-istifadə edərək zənginləşmiş, harınlamış insanlar və onların övladları eyş-işrət içindədirlər, o biri tərəfdən çadırlarda yaşayan insanlar inildəyirlər, nə qədər əziyyət çəkirlər". 217
Prezident imkanlı insanları ölkənin iqtisadi inkişafı üçün investisiyalar qoymağa, yeni iş yerləri açmağa, bununla yoxsulların həyatının, güzəranının yaxşılaşmasına kömək etməyə, xeyriyyəçilik işləri ilə məşğul olmağa çağırırdı. 218
Prezidentin təşəbbüsü ilə ölkədə "Yoxsulluğun Azaldılması və İqtisadi İnkişaf üzrə Dövlət Proqramı" hazırlandı. 2003-2005-ci illəri əhatə edəcək bu proqramın təqdimatına həsr olunmuş ümummilli konfrans keçirildi. Proqramda makroiqtisadi sabitliyin möhkəmləndirilməsi, iqtisadiyyatın sahəvi və regional baxımdan tarazlı şəkildə, investisiyaların daha geniş inkişaf etdirilməsi, iqtisadiyyatda struktur islahatlarının, o cümlədən özəlləşdirmənin sürətləndirilməsi, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, yeni iş yerlərinin açılması, əhalinin gəlir əldə etmək imkanlarının genişləndirilməsi tədbirləri müəyyən edilmişdi. 219
özəl müəssisələr açılmasına kömək edirdilər. BMT İnkişaf Proqramı, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə Nazirliyi ilə birlikdə iş yerləri açmaq üçün Naxçıvan MR, Ağdam və Salyan rayonlarında "Təhsil və Özünüməşğulluğun İnkişaf Proqramı"nı hazırlamışdılar. Salyan rayonunda kiçik sahibkarlığın inkişafı üzrə belə bir proqram həyata
325
keçirilmişdi. 220 Şahbuz rayonunun Badamlı kəndində "Mineral suların fərdi qaydada qablaşdırılması" ixtisası üzrə kurs təşkil olunmuş, sex açılmışdı. İslam İnkişaf Bankının vəsaiti ilə 10 rayonda insanları işlə təmin etmək üçün müəssisələr yaradılmışdı. 221
Qatar Əmirliyi Xeyriyyə Cəmiyyəti Qax rayonunda tikiş sexi təşkil etmişdi.
222 Avropa Birliyi Fermer təsərrüfatlarına kömək etmək üçün 1996-cı ilin əvvəllərində Avropa İttifaqı Partnyorluq Fondu yaratmışdı. 223
BMT İnkişaf Proqramı yoxsulluq səviyyəsi daha yüksək olan Naxçıvan MR-ə kömək etmək, iş yerləri açmaq üçün xüsusi proqram hazırlamış, bu məqsədlə 1200 min dollar vəsait ayırmışdı. 224
olmaları üçün münasib imkanlar yaradır, yeni ticarət mərkəzləri, yarmarkalar açır, satış yerləri təşkil edirdi. 225
müəssisələr, iş yerləri açılması, sosial inkişaf proqramları hazırlanması və həyata keçirilməyə başlanması yoxsulluğun aradan qaldırılması üçün imkanlar açırdı. Əhalinin gəlirinin, alıcılıq qabiliyyətinin artması ticarətin, pullu xidmətlərin inkişafına səbəb olmuşdu. Ölkədə pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 1995-2000-ci illərdə iki dəfədən çox artmış, əhaliyə 2000-ci ildə 10,6 trilyon manat mal (onun 68 faizi ərzaq, 32 faizi isə qeyri-ərzaq malları olub) satılmışdı. 226 Mal satışının 72 faizi yarmarka, bazar və küçələrdə, fiziki şəxslərin ticarət şəbəkəsində reallaşdırılmışdı. Bu illərdə əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin həcmi üç dəfəyə qədər artmış, 2000- ci ildə 2,4 trilyon manata çatmışdı. Yüzlərlə iri ticarət mərkəzi, məişət xidməti müəssisəsi təşkil olunmuşdu. "Sədərək" yarmarkasında, "Şərq bazarı" və başqa ticarət mərkəzlərində hər gün gur alver gedirdi. 2001-ci il avqustun 30-da Biləsuvarda iki qonşu dövlətin müştərək "Muğan" sərhəd bazarı açılmışdı. 228
məntəqələri əvvəlki səliqə-sahmanını, yaraşığını itirməyə başlamışdı. Mitinqlər vaxtı, 1990-cı ilin Qanlı Yanvar günlərində sovet ordusu Bakıya və başqa yaşayış məntəqələrinə soxularkən çoxlu dağıntı törətmişdi. Erməni işğalçıları Dağlıq Qarabağda, ona ətraf bölgələrdə 730 yaşayış məntəqəsini, o cümlədən Şuşa, Laçın, Xocalı, Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Qubadlı və Zəngilanı ələ keçirib darmadağın etmiş, 102 mindən çox evi, o cümlədən əhalinin şəxsi istifadəsində olan 9099 min kv.m mənzil sahəsini, 4366 sosial obyekti qarət edərək söküb aparmış, yandırmışdılar. 800 km yol, 15 min km elektrik və qaz xətləri, 2300 km su-kommunikasiya sistemləri, 160 körpü bərbad hala salınmışdı. 229 Xəzər dənizi səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar sahildə yerləşən yaşayış məntəqələrini su basmışdı. Bakının gözəlliyi ilə məşhur Dənizkənarı parkında (Bulvar) aşağı yarus su altında qalmış, yaşıllıqlar məhv olmuşdu. 326
Şəhər və kəndlərdə mövcud ictimai nəqliyyat vasitələri tam köhnəlmişdi. Rayonlara qaz yanacağı verilməsi, demək olar ki, dayandırılmışdı. Əhaliyə su, elektrik enerjisi verilməsində tez-tez uzun fasilələr olurdu. İstirahət evləri, yataqxanalar qaçqın və köçkünlərlə dolu idi. Paytaxtda iki milyondan çox insan yaşayırdı. 230 Şəhər yaşayış məntəqələrində, əsasən Bakıda əhalinin sayının kəskin surətdə artması xidmət, təminat, sanitariya işlərini xeyli çətinləşdirmişdi. Mənzil fondu təmir olunmur, köhnə binalar sökülüb dağılırdı. Bakının İçərişəhərində 100-dən çox abidə sökülüb məhv edilmişdi. Zığ qəsəbəsində XVIII əsr abidəsi həyətyanı sahəyə salınmışdı. Tovuz rayonunda XIX əsr memarlıq abidəsi şəxsi mülkiyyətə verilmişdi. 231
Yeni yaşayış massivləri salınması işi dayandırılmışdı. İctimai mənzil tikintisi kəskin şəkildə azalmışdı. Dövlət mənzil fondunun özəlləşdirilməsinə başlanmışdı. 1991-2000-ci illərdə respublikada 10 milyon kv.m-dən artıq, o cümlədən əhalinin şəxsi vəsaiti hesabına 7,4 milyon kv.m ümumi sahəsi olan yaşayış evləri tikilmişdi. 232
Fərdi tikintilərin böyük əksəriyyəti layihəsiz, nizamsız aparılırdı. Bu, yaşayış məntəqələrinin memarlığını pozur, simasını pisləşdirirdi. Heydər Əliyevin rəhbərliyə qayıtması ilə respublika əsl tikinti meydanına çevrildi. Şəhər və kəndlərin ən yaxşı yerlərində işgüzar adamlar müasir, milli və klassik üslublarda yaraşıqlı imarətlər ucaltmağa başladılar. "Xəzərinşaat", "Bayraqdar Holdinq", "Sarna" (İstanbul evləri), "Star", "Şibarra" və başqa xarici firmalar müasir tikinti texnologiyası ilə onlarla gözəl bina-ticarət mərkəzləri, yaşayış evləri, mehmanxanalar, mədəni-əyləncə mərkəzləri və s. inşa etdilər. Paytaxtda Beynəlxalq Bank və Milli Bank üçün yaraşıqlı göydələnlər, onlarla yeni çoxmərtəbəli bina tikilmişdi. "Naxçıvan" mehmanxanası yenidən qurulub "Həyat- Recensi-Naxçıvan" otelinə çevrilmişdi, onun yeni korpusu, "Avropa" oteli, "Azərturizm" şirkətinin "Bakı İstirahət Mərkəzi" və başqa ictimai mərkəzlər tikilib istifadəyə verilmişdi. "Super market"lər, ticarət mərkəzləri, yarmarkalar, məişət xidməti obyektləri yan-yana düzülmüşdü. Xüsusi "Ət və ət məhsulları bazarı" açılmışdı. 233
2000-ci ildə professor Hacıbala Abutalıbov Şəhər İcra Hakimiyyəti başçısı təyin edildikdən sonra Bakıda abadlıq, təmizlik, yenidənqurma işləri xüsusən genişləndi. 2001-ci ilin əvvəllərində şəhərdə 25 mindən çox qanunsuz tikilmiş, paytaxtın simasını korlayan köşklər, çayxanalar və başqa tikililər söküldü. 234
Bakı milli, Şərq və müasir Avropa memarlığı ilə bəzənmiş unikal, modern bir şəhərə çevrildi. Prezident əvvəllər bir çox işbazın müxtəlif yollarla ələ keçirdiyi ictimai binaların xalqa qaytarılmasına xüsusi diqqət yetirdi. Azərbaycan Musiqili Komediya Teatrının yararsız hala düşmüş köhnə binası yerində yeni teatr binası tikildi. Milli Akademik Dram Teatrının binası yenidən quruldu. İçərişəhərdə qədim 327
binalar, Dövlət Filarmoniyası, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyəti binaları və başqa qiymətli memarlıq abidələri təmir edilməsi planlaşdırıldı. Bakı Dənizkənarı parkı yenidən quruldu. 235 1998-ci il dekabrın 29-da Prezidentin Fərmanı ilə ona Milli Park statusu verildi. 236
Hər il may ayının 10-u - Prezidentin anadan olduğu gün respublikanın hər yerində iməciliklər keçirilməsi, təmizlik, abadlıq, yaşıllaşdırma işləri aparılması ənənəsi yaranmışdı. Yaşayış məntəqələrində yaşıllıqlar, bağlar, parklar, istirahət sahələri salınırdı. 237
"Yeddi gözəl" fəvvarə bulaq kompleksi, Xırdalan-Binəqədi yolu üstə yeni bağ salınmışdı. 1997-ci ilin mayında Bakının 8-ci kilometr qəsəbəsində "Heydər Əliyev parkı" istifadəyə verildi. Nizami rayonunun Darvin küçəsində yeni park salındı. Respublikanın başqa yaşayış məntəqələrində də yeni bağ və parklar salınırdı. 2000-ci il noyabrın 25-də baş vermiş güclü zəlzələ Bakı və Sumqayıt şəhərlərində dağıntılar törətmişdi. Həyata keçirilən tədbirlər sayəsində qısa müddətdə bu təbii fəlakətin vurduğu ziyan aradan qaldırılmışdı. Abşeron yarımadasının, xüsusən Bakı və Sumqayıtın su ilə təchizatını kəmiyyət və keyfiyyətcə yaxşılaşdırmaq üçün Dünya və Avropa banklarından 94 milyon dollar vəsait alınmış, İngiltərənin "Braun və Rut" şirkəti və başqa şirkətlərin iştirakı ilə əməli iş başlanmışdı. 238 Şəki şəhər əhalisini tələb olunan miqdarda, yüksək keyfiyyətli su ilə təmin etmək üçün Almaniya ilə saziş imzalandı, 4,5 milyon dollar kredit alındı və layihənin icrasına başlanıldı. 239 1996-
cı ildə dənizdəki quyulardan uzun müddət havaya sovrulan qazın tutulub sahilə ötürülməsi, qaz zavodunun yenidən qurulması əhalinin daxili imkanlar hesabına yanacaq qazı ilə təmin olunmasını yaxşılaşdırdı. 1998-1999-cu illərdə Qazıməmməd-Mingəçevir-Qazax, Quba-Qusar-Xaçmaz, Göyçay-Qəbələ, Xaldan- Şəki, Salyan-Astara istiqamətində 35 rayona kəmərlə qaz verilməsi bərpa olundu.
240
Respublikada rabitə sisteminin inkişafı üçün uğurlu addımlar atıldı. ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Türkiyə, Almaniya, İsrail, Cənubi Koreya, Çin və başqa ölkələrin qabaqcıl rabitə şirkətləri ilə əlaqələr yaradıldı. 1992 və 1995-ci illərdə Bakıda Beynəlxalq Telefon Stansiyaları quruldu və yerüstü stansiyalarla beynəlxalq əlaqə sisteminə qoşuldu. Respublika şəhərləri və rayonlarının əksəriyyətindən dünyanın bütün şəhərləri ilə avtomat telefon rabitəsi yaratmaq mümkün oldu. Köhnə telefon şəbəkəsi yenidən qurulmağa başlandı. 1996-cı ilin baharında Azərbaycan-Rusiya-İngiltərə "Azavrotel" birgə müəssisəsi Bakıda ən müasir elektron rəqəmli Avtomat Telefon Stansiyaları quraşdırdı. 1998-ci ildə 120 min abonentlik müasir elektron ATS-lər istifadəyə verildi. 2002-ci ildə Bakıda 30 min kanalı olan şəhərlərarası və beynəlxalq telefon stansiyası fəaliyyət göstərirdi. 328
Zaqatala, Balakən, Şəki, Bərdə və Qusar rayonlarında mərkəzi ATS-lər yenidən qurulub, müasir elektron cihazlarla təchiz olunmuşdu. 241
Naxçıvan MR-də beynəlxalq telefon stansiyası işə düşdü, peyk rabitə sistemi yaradıldı. 100 km fiber-optik kabel xətti çəkildi. 1998-ci ildən muxtar respublikanın telefon şəbəkəsi Cənubi Koreyanın "DEU-Telekom" şirkətinin köməyi ilə tam yenidən qurulmağabaşlandı. 1999-cu ildə Naxçıvan tam elektron rabitə sisteminə keçdi. Rabitə blokadası aradan qaldırıldı. Gəncə, Sumqayıt və başqa şəhərlərdə müasir Avtomat Telefon Stansiyaları quraşdırıldı. Mingəçevir, Dəvəçi, Oğuz, Qax, Yevlax, Quba, Siyəzən və başqa rayonlar telefon rabitəsi ilə tam təmin olundular. 242
Azərbaycan Respublikası Rabitə Nazirliyi İsrailin "STİV" Firması ilə "Baksell" adlı birgə müəssisə yaradıb mobil telefonlar şəbəkəsi qurdu. İnsanların məişətinə mobil telefonlar geniş daxil olmağa başladı. Ölkədə "Peycer" rabitə sistemi təşkil edildi. 243
1996-cı ilin axırlarında Rabitə Nazirliyi və "Türk-Sell" firması "Azərsell" adlı birgə müəssisə yaradıb daha təkmil, beynəlxalq şəbəkəyə qoşula bilən sellülyar rabitə sistemi qurdu. 244 2000-ci ildə "Azərsell"in respublikanın, demək olar ki, bütün ərazisini (93 faizini) əhatə edən 4 əsas və 250 yardımçı stansiyası vardı. Bu şəbəkə 740 min abonentə xidmət edirdi. 245
Hər yüz min nəfərə 4625 mobil telefon, hər yüz nəfərə 9 şəbəkə telefonu düşürdü.
246
2000-ci ildə 20 dövlətin ərazisindən keçərək Frankfurtdan Şanxaya uzanan 24 min km Trans Asiya-Avropa (TEA) fiber-optik kabel xəttinin Azərbaycandan keçən hissəsinin çəkilişi başa çatdı. TEA-nın tam istifadəyə verilməsi telefon rabitəsi keyfiyyətini yüksək səviyyəyə qaldırdı. Bu magistral üstündə yerləşən 24 şəhər, habelə "Azərsell-Telekom" Birgə Müəssisəsi vasitəsi ilə başqa 8 rayon mərkəzi bu xəttə qoşuldu. 247
Nəqliyyat vasitələrinin işi də xeyli yaxşılaşmışdı. 1995-ci ildə Naxçıvan hava limanında ağıryüklü təyyarələrin enməsi üçün müasir uçuş-enmə zolağı istifadəyə verildi. 1996-cı ildə Gəncə hava limanı bərpa edildi, yenidən quruldu və beynəlxalq hava limanı statusu aldı. Bakı Binə Beynəlxalq hava limanının tikintisi sürətləndirildi və istifadəyə verildi. Burada yeni, müasir uçuş-enmə zolağı salındı. 2002-ci ildə Naxçıvan hava limanı beynəlxalq stansiyalar səviyyəsində yenidən qurulmağa başlandı. Bakı, Naxçıvan və Gəncə şəhərlərindən dünyanın müxtəlif ölkələrinə hava yolları açıldı.
248
Naxçıvanda (1992-ci il), Sabirabadda (1996-cı il), Şəkidə (1996-cı il), Göyçayda (2002-ci il) böyük körpülər tikilib istifadəyə verildi. 249
329
1996-cı ilin axırlarında Bakı-Horadiz və Bakı-Ağstafa firma sürət qatarları işə düşdü. Bakı şəhərətrafı elektrik qatarlarının lokomotiv briqadasına icarəyə verilməsi xidmətin xeyli yaxşılaşmasına səbəb oldu. 250
"Otoyol" və digər xarici markalı avtobuslar işləməyə başladı. Yollarda müxtəlif marşrutlar üzrə daha münasib müasir mikroavtobuslar işləyirdi. Sərnişindaşıma sahəsində xarici şirkətlərlə birgə müəssisələr yaradılması səmərəli idi. 2000-ci ildə sərnişin daşımalarının 83,5, yük daşımalarının isə 54,6 faizi özəl bölmənin nəqliyyat vasitələri ilə həyata keçirilirdi. 251
1998-ci ildə Bakıda sutkada 22 min sərnişinə xidmət edə bilən yeni, müasir avtovağzalın birinci hissəsi istifadəyə verildi. 252
2002-ci ilin dekabr ayında Bakı metrosunun "Həzi Aslanov" stansiyası işə düşdü. Şəxsi nəqliyyat vasitələri də çoxalmışdı. "Mersedes", "Toyota" və başqa xarici markalı bahalı minik avtomobillərinin sayı getdikcə artırdı. Respublikada 2000-ci ildə 441 mindən çox, o cümlədən Bakıda 130 min minik və yük maşını vardı. Respublikada hər 100 ailəyə 21 minik maşını düşürdü. 253 Şəhərlərdə, şəhərlərarası magistralların kənarlarında yüzlərlə yaraşıqlı yanacaqdoldurma məntəqələri tikilmişdi. 1996-cı ildə respublikanın "İşğal olunmuş və Ziyan çəkmiş Ərazilərinin Bərpası və Yenidən qurulması üzrə Dövlət Komissiyası" yaradıldı. BMT-nin İnkişaf Proqramının təşəbbüsü ilə işğaldan azad olunmuş torpaqlarda bərpa işlərinə yardım göstərilməyə başlandı. Bu məqsədlə Beynəlxalq Şura, Bərpa Agentliyi təsis olundu. 254
Füzuli rayonunun Horadiz qəsəbəsi və işğaldan azad olunmuş 22 kəndin bərpasına başlandı. Horadizdə 150-dən çox ev bərpa edildi, 640 yerlik məktəb binası tikildi. 255
Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Federasiyası Füzuli rayonunda "Bərpa və Vətənə Qayıdış Proqramı" çərçivəsində 1999-2001-ci illərdə rayonun Şükürbəyli və Arxanlı kəndlərində dağılmış evləri bərpa etmiş və köçkün ailələrin geri qayıtması üçün şərait yaratmışdı. 256 Ağdamın 5 kənd xəstəxanasında əsaslı təmir və bərpa işləri aparılırdı, 11 kənddə 5 min yerlik məktəb binaları, 88 artezian quyusu bərpa olundu. 257
Ermənistan ərazisindəki tarixi torpaqlarından didərgin salınmış azərbaycanlıların məskunlaşması problemlərinin həlli ilə bağlı konkret tədbirlər müəyyən olundu 258
Ağdam və Füzuli rayonlarından olan məcburi köçkünlərin məskunlaşdırılması üçün Ağdam rayonu ərazisində 500, Füzuli rayonu ərazisində isə 800 ailəlik evlər tikilmiş qəsəbələr salınması haqqında göstərişlər verdi. 259
Dövlət Neft Fondu hesabına Goranboy, Abşeron, Şəmkir rayonlarında, Naxçıvanda qaçqınlar üçün 330
yeni qəsəbələr salındı. Goranboy rayonunun Aşağı Ağcakənd kəndi yanında qaçqınlar üçün salınan qəsəbə müasirliyi, səliqə-sahmanı ilə diqqəti cəlb edirdi. Respublika Prezidentinin 2002-ci il 13 may tarixli Fərmanına əsasən Dövlət Neft Fondundan Biləsuvar rayonundakı beş çadır şəhərciyində yaşayan 3719 ailə üçün Füzuli və Biləsuvar rayonlarında 19 yeni qəsəbə salınmasına 192 milyard manat vəsait ayrıldı. Ağdamın Quzanlı kəndində 100 evlik qəsəbə istifadəyə verildi.
260
Ağır iqtisadi şərait, məişət təminatsızlığı, pərakəndə ticarətin, sanitariya və kommunal xidmətlərin təşkilinə lazımi diqqət verilməməsi bir çox yaşayış məntəqələrində, qaçqın və köçkünlərin müvəqqəti məskunlaşdığı yerlərdə, xüsusən çadır şəhərciklərində, vağzalların, metro stansiyalarına girişlərin, bazarların ətrafında yaranmış qeyri-rəsmi alver yerlərində, yarmarkalarda, "tolkuçkalar"da, sallaqxanalarda antisanitar vəziyyət yaranmasına səbəb olur, yoluxucu xəstəliklərin kütləvi yayılma təhlükəsi meydana çıxırdı. 261 Erməni işğalçıları ələ keçirdikləri ərazilərdə tibb müəssisələrini də dağıtmış, qarət etmişdilər. 262
2000-ci ildə respublikada 735 xəstəxana, 1614 ambulatoriya, poliklinika, 913 qadın məsləhətxanası, uşaq ambulatoriya və poliklinikası vardı. Tibbi xidmət müəssisələrində 29 min həkim, 60 minə qədər orta tibb işçisi çalışırdı. Əhalinin hər on min nəfərinə 88 xəstəxana çarpayısı düşürdü. 263
Səhiyyə müəssisələrinin, xüsusən xəstəxana və ambulatoriyaların təsərrüfat hesabına keçməsi, dərmanların baha olması orta təbəqəsi zəif olan cəmiyyətdə əhalinin böyük əksəriyyətini çətinliklər qarşısında qoymuşdu. Xəstəxanada müalicə olunanların sayı kəskin azalmışdı. 264
1994-cü ildə difteriya, 1996-cı ildə cənub bölgələrində qotur və başqa xəstəliklər qorxulu şəkildə yayılırdı. "Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı", "Sərhədsiz Həkimlər Təşkilatı", "Rilif İnterneyşnl", "Ekvilbr" təşkilatları, YUNİSEF, Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Cəmiyyətləri Federasiyası kimi beynəlxalq humanitar təşkilatların yaxından köməyi ilə 1995-1997-ci illərdə respublikada yoluxucu xəstəliklərə qarşı mübarizə kompaniyaları keçirildi, əhalinin, xüsusən uşaqların difteriyaya qarşı kütləvi peyvənd olunması təşkil edildi. 1996-cı ilin aprelində respublikada vərəm xəstəliyinə qarşı mübarizə aylığı keçirildi. 1994-1997-ci illərdə ABŞ-ın AMOKO şirkəti ilə "Amerikeəz" Xeyriyyə Cəmiyyəti Naxçıvan MR-də yoluxucu xəstəliklərə qarşı planlı "Soyuq zəncir" adlı immunlaşdırma proqramı həyata keçirdilər. 265
1997-ci ildə Yaponiya hökuməti respublikaya vərəm və tənəffüs yolları xəstəliklərinə qarşı elmi-tədqiqat işləri üçün 1,5 milyon dollar qiyməti olan xüsusi avadanlıq bağışladı. Həmin il Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Cəmiyyətləri Federasiyasının yaxından köməyi ilə malyariyaya qarşı mübarizə kompaniyası keçirilmişdi. ABŞ Xəstəliklərə Nəzarət Mərkəzi, YUNİSEF və başqa beynəlxalq səhiyyə təşkilatları köçkünlərin 331
məskunlaşdığı çadır şəhərciklərində sanitariya vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasında, xəstəliklərə qarşı mübarizənin təşkilində fəal iştirak etdilər. 1995-ci ildə Beynəlxalq Qızıl Xaç Cəmiyyətinin köməyi ilə Bakıda Ortopediya Mərkəzi və Ortopedik Emalatxana yaradıldı. 266
1996-cı ildən ABŞ-ın özəl, könüllü AMKOP təşkilatı Abşeronda 8 tibb məntəqəsi açıb minlərlə qaçqın və köçkünə səhiyyə xidməti göstərirdi. 267
1997-ci ilin sentyabrında ABŞ Dövlət Departamentinin təşəbbüsü ilə Azərbaycana 1,2 milyon dollar dəyərində dərman preparatları göndərildi. 268
Həmin il Böyük Britaniya "Uşaqlara birbaşa yardım" beynəlxalq humanitar təşkilatı məcburi köçkünlər üçün 7 tibb məntəqəsi təşkil etdi. 269
1998-ci ilin yanvarında ABŞ dövləti "Ümid" proqramı çərçivəsində Azərbaycana 2 milyon dollar dəyərində humanitar yardım göndərdi. 270
Azərbaycan Avropada "polimelit" uşaq xəstəliyinin ən çox yayıldığı ölkə idi. Bu ağır xəstəliyə qarşı mübarizəni səmərəli təşkil etmək üçün vəsait çatışmırdı. 1995-1996-cı illərdə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və YUNİSEF-in köməyi ilə respublikada polimelitə qarşı xüsusi əməliyyat keçirildi, uşaqların, demək olar ki, hamısı peyvənd olundu. Artıq 1997-ci ildə ölkədə difteriya dörd dəfə azalmış, polimelit isə tamamilə yox olmuşdu. 271
Dünya Səhiyyə Təşkilatı və Azərbaycan Səhiyyə Nazirliyi 2001-ci ilin oktyabr ayında respublikada ilk dəfə yeni doğulmuş uşaqlarda hepatit "V" virusuna qarşı peyvənd kompaniyası keçirdi. 272
Dövlət respublikada səhiyyə işini yenidən qurmaq, əhalinin sağlamlığını qorumaq sahəsində mühüm addımlar atdı. 1996-cı ilin iyununda Prezident ölkədə sanitariya vəziyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında təşkilatlara ciddi tapşırıqlar verdi. 1996-cı ilin sentyabrında "İnsanın immunçatışmazlıq virusunun törətdiyi xəstəliyin (AİDS) yayılması qarşısının alınması haqqında" Qanun qəbul olundu. 273 "Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında" Qanun hazırlandı və 1997-ci ilin martında qəbul edildi. "Səhiyyə təşkilatlarının özünümaliyyələşdirmə sisteminə keçməsi haqqında" xüsusi proqram hazırlandı və həyata keçirilməyə başlandı. Burada müasir avadanlıqla təchiz olunmuş dövlət tibb müəssisələrində pullu xidmətə keçmək, təsərrüfat hesabı ilə işləyən səhiyyə təşkilatlarının sayını artırmaq, xarici investisiya cəlb etməklə birgə tibb müəssisələri yaratmaq və tibb sığortasını geniş tətbiq etmək nəzərdə tutulurdu. 274 2003-cü ilin əvvəllərində 414 tibb müəssisəsi əhaliyə pullu xidmət göstərirdi. 275
Respublika Diaqnostika Mərkəzi, Nüvə-Maqnit Rezonans Mərkəzi, Respublika təsərrüfathesablı Uroloji Xəstəxanası, Bakı Şəhər Diabetoloji Mərkəzi, 39 stomatoloji xidmət göstərən poliklinika bu sistemə keçmişdi. Bəzi tibb ocaqlarında - Bakı 1 saylı kliniki xəstəxanada, Şəmkir, Tovuz, Yevlax mərkəzi rayon xəstəxanalarında, Gəncə və Əli Bayramlı xəstəxanalarında təsərrüfathesablı şöbə və bölmələr yaradılmışdı. Bakıda və 14 rayonda sürücüləri tibbi müayinədən keçirən komissiyalar da bu
332
sistemə keçmişdi. Bir sıra tibb müəssisələri müasir standartlar əsasında təmir və təchiz edilmişdi. 276
Dünyada geniş yayılmış, sərfəli olan sığorta təbabəti sisteminin respublikada tətbiq olunması istiqamətində hazırlıq işlərinə başlanıldı. YUNİSEF- in hazırladığı "Səhiyyə islahatı layihəsi" üzrə və onun maliyyə yardımı ilə Quba və Masallı rayonlarında səhiyyə islahatı həyata keçirilirdi. 277 İlk özəl tibb müəssisələri, təcili tibbi yardım xidməti, poliklinikalar təşkil edilmişdi. "Özəl tibb fəaliyyəti haqqında" Qanun qəbul olunmuşdu. Stasionar tipli "Əfsanə" müalicə- diaqnostika mərkəzi, "Nord Star" doğum evi, "Ekzimer-Lazer Mərkəzi", "Medikalseptr" Türk-Amerika tibb müəssisəsi, "Medservis", "Mediklub" özəl tibb ocaqları əhaliyə müasir texnologiyalar üzrə keyfiyyətli tibbi xidmət göstərməyə başladılar. 278
dan çox könüllü tibbi sığorta kompaniyası fəaliyyət göstərirdi. 279
Respublikanın idman həyatında da böyük canlanma vardı. 2001-ci ilin martında Azərbaycan Milli Olimpiya Komitəsi təşkil olundu. Bu komitə 1993-cü ilin sentyabrında Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi tərəfindən tanındı. 1997-ci il iyulun 31-də İlham Əliyev Milli Olimpiya Komitəsinə prezident seçildikdən sonra bu təşkilatın işi yenidən quruldu və daha da canlandı. 280
Burada 78 idman klubu və cəmiyyəti, 7908 idman qurğusu, 300-dən çox uşaq- gənclər idman, 36 şahmat məktəbi fəaliyyət göstərirdi. 281 Respublika stadionu təmir edilmiş, beynəlxalq yarışlar keçirilməsinə münasib imkanlar yaratmaq üçün yenidən qurulmağa başlanmışdı. 282 Suraxanıda "Neftçi" İdman-Sağlamlıq Mərkəzinin Olimpiya bazası açılmışdı. 2001-ci ilin oktyabr ayında Maştağada müasir yüksək standartlar əsasında inşa olunmuş "Olimpiya İdman Kompleksi" istifadəyə verilmişdi. 2002-ci ildə Naxçıvan, Gəncə, Şəki və Bərdə Olimpiya İdman Kompleksləri tikildi. Hər il idmanın müxtəlif növləri üzrə respublika çempionatları keçirilirdi. Azərbaycan idmançıları beynəlxalq idman yarışlarında uğurlar qazanırdılar. 1996-cı ildə Azərbaycan idmançıları XXVI Yay Olimpiya Oyunlarında ilk dəfə müstəqil respublikanı təmsil etdilər. Azərbaycan komandası olimpiya oyunlarında iştirak edən 197 komanda arasında 48-ci yerə çıxdı. Güləş ustası Natiq Abdullayev olimpiyanın gümüş medalını qazandı. Müxtəlif beynəlxalq yarışlarda N.Abdullayev (güləş), C.Məmmədov (sambo), Z.Hüseynova (sambo), M.Abdullayev (güləş), F.Musayev (karate-do), R.Tağıyev (kinq-boksinq), T.Zahidov (Yunan-Roma güləşi), İ.Qədimova (şahmat) və başqaları dəfələrlə dünya çempionu adına layiq görülmüşdülər. 283
1998-ci ildə Teymur Rəcəbli yeniyetmə şahmatçıların dünya çempionatında birinci yeri tutmuşdu. 284
O, dünyanın ən gənc qrossmeysteri idi. 15 yaşlı bu 333
şahmatçı 2002-ci ilin sentyabrında Moskvada dünya yığma komandası ilə Rusiya yığma komandası arasında keçirilmiş "Əsrin görüşü"ndə dəfələrlə dünya çempionu olmuş Anatoli Karpova qalib gəlmişdi. 285
başlanmışdı. Prezident Heydər Əliyev bu barədə xüsusi sərəncam vermişdi. Milli Olimpiya Komitəsi ən perspektivli 38 idmançı və onların məşqçiləri üçün xüsusi təqaüd təsis etmişdi. 286
İdmanın on növü üzrə gərgin yarışlarda ölkənin 31 idmançısı Olimpiya Oyunlarında iştirak etmək hüququ (lisenziya) qazandı. 2000-ci ilin sentyabr ayında Sidneydə keçirilən XXVII Yay Olimpiya Oyunlarında Zemfira Meftahətdinova (stend atıcılığı) və Natiq Abdullayev (güləş) qızıl, Vüqar Ələkbərov (boks) isə bürünc medal qazandılar. Respublikanın idman komandası 198 komanda arasında 34-cü yerə çıxdı. 287 Olimpiya çempionları üçün 2002-ci il oktyabrın 10-da Azərbaycan Prezidentinin xüsusi Olimpiya təqaüdü təsis edilmişdi. 288
çempionatları keçirilməyə başlandı. 2001-ci ilin oktyabr ayında boks üzrə yeniyetmələr arasında ilk dünya çempionatı Bakıda keçirildi. Azərbaycan komandası 27 komanda arasında Rusiyadan sonra ikinci yeri tutdu. Azərbaycanlı boksçular 2 qızıl, 4 gümüş medal qazandılar. 289
Avropa "Top-komanda" kuboku uğrunda yarışlarda parlaq qələbə qazandı. 2002-ci ilin dekabrında bu klub Avropanın ən güclü idman kollektivlərindən olan İtaliyanın "Volley" klubuna qalib gəldi. 290
2002-ci il may ayının 2-4-də Bakıda sərbəst güləş üzrə 45-ci Avropa çempionatı keçirildi. Qitənin ən güclü pəhləvanları buraya gəldilər. Yarışlarda Azərbaycan pəhləvanları Nazim Əlicanov qızıl, Elman Əsgərov gümüş, Arif Abdullayev bürünc medal qazanaraq Avropa çempionu oldular. 291
Həmin il mayın 7-12-də Avropa Həndbol Federasiyasının "Çağırış kuboku" uğrunda Avropa turniri Bakıda təşkil olundu. Azərbaycan komandası ən yüksək göstəriciyə nail oldu. 292
İyul ayında Bakıda 20 yaşınadək şahmatçıların Avropa çempionatı keçirildi. Burada 16 ölkədən 64 şahmatçı iştirak edirdi. Azərbaycan idmançısı Zeynəb Məmmədyarova Avropa çempionu adını qazandı. Vüqar Həsənov gümüş, Şəhriyar Məmmədyarov bürünc medallara sahib oldular. 293
Azərbaycan idmançıları Elçin Arzumanov, Şahin İsmayılov və Aynurə Əhmədova ən yüksək göstəricilər əldə etdilər. 294 Həmin ilin dekabr ayında ağırlıqqaldırma üzrə Varşavada keçirilən dünya çempionatında Nizami Paşayev qızıl medal qazandı.
295 Ümumiyyətlə, 1997-2002-ci illərdə Azərbaycan idmançıları müxtəlif yarışlardan Vətənə 800-dən çox, o cümlədən 300-dən çox qızıl medalla qayıtmışdılar. Uğurlar əsasən fərdi idman növlərində - Yunan-Roma güləşi, sərbəst 334
güləş, cüdo, boks, ağır atletika, qılıncoynatma və karatedə qazanılmışdı. İdmançılar voleybol, otüstü xokkey, həndbol və şahmat kimi komanda yarışlarında daha çox fərqlənirdilər. 296
ildə Ümumdünya Turist Təşkilatına üzv oldu. "2002-2005-ci illərdə Azərbaycanda turizmin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı" qəbul edilmişdi. Buna müvafiq olaraq turizmə investisiya layihələri hazırlanmağa başlanmışdı. Azərbaycan Beynəlxalq və Avropa Turist Birliklərinə inteqrasiya edirdi. 2002-ci ilin noyabr ayında respublika ilk dəfə ənənəvi Ümumdünya Turizm Yarmarkasının (Londonda) iştirakçısı oldu və bu sahədəki geniş imkanlarını nümayiş etdirdi. Keçid dövrünün çətinliklərinə, müharibədə itkilərə, qaçqınlıq və köçkünlük həyatının ağırlıqlarına baxmayaraq, respublikada əhalinin sayı getdikcə artırdı. 2001-ci ilin əvvəllərində Azərbaycanda əhalinin sayı 8 milyon 81 min nəfərə çatmışdı. Əhalinin 1999-cu ildə aparılmış siyahıya alınmasına əsasən burada 7,2 milyondan çox azərbaycanlı, 178 min ləzgi, 142 minə qədər rus, 120,7 minə qədər erməni, 76,8 min talış, 51 minə qədər avar, 30 min tatar, 29 min ukraynalı, 16 minə qədər saxur, 15 min gürcü, 13 min kürd, 10 min tat, 9 min yəhudi, 4 mindən çox udin və digər millətlərdən olan insan yaşayırdı. 297
Onun 49,1 faizini kişilər, 50,9 faizini qadınlar təşkil edirdi. Əhalinin 50,7 faizə qədəri şəhərlərdə yaşayırdı. İnsanların 59 faizi əmək qabiliyyətli yaşda idi. İqtisadi fəal əhalinin sayı 3,7 milyon nəfəri ötürdü. 298
|