TarġXĠ 1941-2002-ci illər yeddġ CĠlddə
§3. ƏDƏBĠYYAT VƏ ĠNCƏSƏNƏT
Yüklə 15,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §4. MĠLLĠ ĠDEOLOGĠYANIN FORMALAġMASI
|
§3. ƏDƏBĠYYAT VƏ ĠNCƏSƏNƏT
Azərbaycan Respublikası müstəqilliyinin təşəkkülündə ədəbiyyat və incəsənət önəmli rol oynadı. Azərbaycan ədəbiyyatı xəzinəsi yeni əsərlərlə zənginləşdi. Müstəqillik uğrunda mübarizə və sonrakı illərdə ədəbiyyatda Bəxtiyar 352
Vahabzadə, Xəlil Rza (Ulutürk) və Məmməd Araz zirvələri daha aydın görünürdü. Xəlil Rzanın "Davam edir 37" şeirlər toplusu, Bəxtiyar Vahabzadənin "Şəhidlər" poeması, "Göytürklər" pyesi böyük poetik və tərbiyəvi təsir gücünə malik idi. Qabil, Nəbi Xəzri, Fikrət Qoca, İsa İsmayılzadə, Söhrab Tahir, Cabir Novruz, Nəriman Həsənzadə, Vaqif Səmədoğlu, Ramiz Rövşən, Fikrət Sadığın şeirləri dərin məzmunu və lirizmi ilə fərqlənirdi. Gənc poeziya axtarış yollarında idi. Onun nümayəndələri "realist- publisistik", "mediativ", sufiliyə, dərvişliyə meyil edən "romantik", "urbanist", habelə "avanqardçı" poeziya nümunələri yaradırdılar. Ədəbiyyata müharibə, yeni iqtisadi münasibətlərə keçid, 90-cı illərin birinci yarısındakı siyasi qeyri-sabitlik, hakimiyyət uğrunda mübarizə şəraitində cəmiyyətdə, insanların mənəviyyatında baş verən dəyişiklikləri əks etdirən yeni mövzularda kitablar çıxmışdı. İsmayıl Şıxlının "Ölən dünyam", "Sapı özümüzdəndir", Anarın "Otel otağı", İlyas Əfəndiyevin "Hökmdar və qızı", Bəxtiyar Vahabzadənin "Hara gedir bu dünya", Elçinin "Ah, Paris, Paris!", İsa Hüseynovun "Cəhənnəm", Sabir Rüstəmxanlının "Ömür kitabı", Nəriman Həsənzadənin "Pompeyin Qafqaza hücumu", Vidadi Babanlının "Ana intiqamı", Afaq Məsudun, Vaqif Nəsibin və başqalarının əsərləri bu dövrün ədəbi hadisələri idi.
Detektiv roman ustası Çingiz Abdullayevin əsərləri bütün dünyada böyük maraqla qarşılanmışdı. Ənvər Məmmədxanlının, Əzizə Cəfərzadənin, Aqil Abbasın tarixi romanları xalqın qəhrəman, ibrətamiz keçmişini işıqlandırır, böyük tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edirdi. İsi Məlikzadənin "Qırmızı şeytan", Aqşin Babayevin "Dünyanın axırı", Arif Abdullazadənin "Qanlı yaddaş", Əli Əmirlinin "Meydan", Məmməd Orucun "Köçürmə" əsərləri xalqın yaxın tarixinin realist səhnələrini əks etdirirdi. Ədəbiyyatın, filologiyanın inkişafına diqqəti artırmaq üçün Prezident Heydər Əliyev 1996-cı ildə Füzuli adına Beynəlxalq mükafat təsis etdi. 1997-ci ilin noyabr ayında "Azərbaycan yazıçılarına dövlət qayğısını artırmaq haqqında" Fərman verdi. "Azərbaycan", "Qobustan", "Ulduz", "Literaturnı Azerbaydjan" jurnallarının, "Ədəbiyyat" qəzetinin nəşri dövlət hesabına həyata keçirilməyə başlandı. 1997-ci ilin noyabr ayında Azərbaycan yazıçılarının X qurultayı keçirildi. Qurultay ərəfəsində Prezident Heydər Əliyev qocaman və gənc yazıçılarla görüşlər keçirdi. Bu görüşlərdə ədəbiyyat qarşısında duran vəzifələr ətraflı müzakirə edildi.
109
1997-ci il noyabrın 10-da Prezident "Azərbaycan Respublikasında ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinə dövlət qayğısının artırılması haqqında" Fərman 353
imzaladı. Qocaman ədəbiyyat və incəsənət xadimləri, gənc istedadlı yazıçı və şairlər üçün fərdi təqaüdlər təyin edildi. 1998-ci il mayın 22-də "Azərbaycan Respublikasında fəxri adlar haqqında", 110 2002-ci il iyunun 11-də "Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdlərinin təsis edilməsi haqqında" fərmanlar verildi. 2002-ci ilin iyun ayında Prezident elm, mədəniyyət incəsənət, maarif və digər sahələrdə xidməti olmuş 150 nəfərə Prezident təqaüdü təyin etdi. 111
Respublikada "Bakı Bələdiyyə Teatrı", "Tənqid-Təbliğ Teatrı", "Milli Dastan Teatrı", "Dövlət Gənclər Teatrı", "Yuğ" teatrı, "Bakı Kamera Teatrı", "Pantomim Teatrı" kimi yeni teatrlar təşkil olunmuşdu. 2000-ci ildə 26 dövlət teatrı fəaliyyət göstərirdi. Təmir edildikdən sonra, 1996-cı ildə Azərbaycan Milli Dram Teatrı qapılarını yenidən tamaşaçıların üzünə açmışdı. 112 1995-2000-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının binasında əsaslı təmir işləri aparıldı. 2002-ci il noyabrın 29-da Azərbaycan Prezidenti bu binanı müasir konsert müəssisəsi tələblərinə uyğunlaşdırmaq məqsədilə əlavə tikinti işləri aparılması və onun lazımi avadanlıqlarla təmin edilməsi üçün xüsusi sərəncam verdi. 113
istedadlı rejissorlar Azərbaycan rejissorluq məktəbinin ən yaxşı ənənələrini davam və inkişaf etdirirdilər. Azərbaycan teatrları xalqın qəhrəmanlıq tarixindən, müasir həyatından bəhs edən onlarla əsərə səhnə həyatı verdilər. Opera və Balet Teatrında 1997-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun "Koroğlu" operası, "Arşın mal alan" operettası, Milli Dram Teatrında Səməd Vurğunun "Fərhad və Şirin" pyesi, 1998-ci ildə Musiqili Komediya Teatrında Üzeyir Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" operettası, habelə onlarla başqa klassik əsər yenidən səhnə həyatı yaşamağa başladı. 2002-ci ildə Azərbaycan Milli Dram Teatrı V.Şekspirin "Hamlet" faciəsini yeni quruluşda tamaşaya qoydu. Azərbaycanın "Bakılı oğlanlar" klubu 2000-ci ilin noyabr ayında Moskvada "Şən və Hazırcavablar" klublarının beynəlxalq yarışında XX əsrin ən yaxşı komandası adına və "XX əsr Çempionları Kuboku"na layiq görülmüşdü. 114
Azərbaycanın musiqi sənəti yeni əsərlərlə zənginləşirdi. 1991-ci ildə görkəmli bəstəkar Fikrət Əmirovun "Nizami" baletinin tamaşaya qoyulması respublikanın mədəni həyatında əlamətdar hadisə idi. 1996-cı ildə Süleyman Ələsgərovun "Solğun çiçəklər" operası tamaşaya qoyuldu. Dünya şöhrətli bəstəkar Arif Məlikov VII simfoniyasını yazdı. Bu simfoniyanın səslənməsi üçün Türkiyədə İhsan Doğramacı tərəfindən xüsusi konsert salonu inşa olunmuşdu. Bəstəkar Cövdət Hacıyevin dövrün dramatizmini, xalqın ümid və inamını musiqi dili ilə əks etdirən "Onu zaman seçib" adlı VIII simfoniyası, bəstəkar Sərdar Cəfərovun "Böyük vətəndaş haqqında" odası xalqının səadəti, müstəqilliyin əbədi olması uğrunda mübarizədə yorulmaz və dönməz şəxsiyyətə - Prezident Heydər Əliyevə
354
həsr olunmuşdu. 1997-ci ildə bəstəkar Vasif Adıgözəlov "Qarabağ" oratoriyası əsərini yazmışdı. Onun "Çanaqqala" oratoriyası respublikanın musiqi həyatında əlamətdar hadisə idi. 115
Ələsgərovun "Əsgər marşı", Ş.Musaoğlunun əsgər mahnıları xalqda qələbəyə inam hissi oyadırdı. Cavanşir Quliyevin "Əsgər marşı" dillər əzbəri olmuşdu. 116
olunmaqda idi. Muğam, xalq mahnıları və təsnif ifaçılarının ənənəvi müsabiqələri keçirilirdi. 1997-ci ilin noyabr ayında Bakıda vokalçıların Bülbül adına Birinci Beynəlxalq Müsabiqəsi keçirildi. Münsiflər heyətinə dünyanın adlı-sanlı musiqi xadimləri daxil olan bu nüfuzlu müsabiqədə Azərbaycanın və xarici ölkələrin gənc ifaçıları iştirak edirdilər. 117
İstedadlı gənc ifaçıların təqdim konsertləri təşkil olunurdu. 1992-ci ildə Azərbaycan Dövlət Uşaq Filarmoniyası yaradılmışdı. 118
Prezident Heydər Əliyev 1996-cı il iyunun 22-də "Azərbaycanda gənc istedadlara dövlət qayğısı haqqında", 1997-ci il sentyabrın 13-də "Gənc istedadlar üçün xüsusi təqaüdlər təsis edilməsi haqqında" fərmanlar verdi. 119
zirvələr fəth etmişdi. Respublikanın musiqi kollektivləri, ayrı-ayrı ifaçılar tez-tez xarici ölkələrə qastrola dəvət olunur, Azərbaycan musiqisini dünyada təbliğ edirdilər. Müğənnilər Zeynəb Xanlarovanın, Alim Qasımovun, Səkinə İsmayılovanın, caz vokal ustası və pianoçu Əzizə Mustafazadənin və onlarla başqa sənətçinin ABŞ, Kanada, Fransa, İngiltərə, Almaniya, İsveç, İtaliya, Rusiya, Türkiyə, İraq, İsrail, Çin və başqa ölkələrdə çıxışları böyük maraqla qarşılanırdı. 2000-ci ildə Alim Qasımov Avropada diskləri ən çox satılan 5 ifaçıdan biri idi. 120 Lütfiyar İmanov, Xuraman Qasımova kimi görkəmli vokal ustaları, onlarla başqa musiqiçi Türkiyə musiqi təhsili müəssisələrində dərs deməyə dəvət olunurdular.
Dövlət, maddi imkanları hələ məhdud olsa da, teatr, musiqi kollektivlərinin yaşamasına, inkişaf etməsinə qayğı göstərirdi. Prezident Heydər Əliyev 1997-ci il dekabrın 2-də "Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında", 1999-cu il dekabrın 6-da "Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının balet truppası işçilərinin sosial təminatının yaxşılaşdırılması haqqında", 2000-ci il iyunun 2-də "Azərbaycan Dövlət Xor Kapellasının sosial təminatını yaxşılaşdırmaq haqqında", 2001-ci il oktyabrın 15-də "Azərbaycan Dövlət Rəqs Ansamblı işçilərinin sosial təminatını yaxşılaşdırmaq haqqında" fərmanlar verdi. 121
355
2002-ci ilin yayında YUNESKO katibliyinin qeyri-maddi irsin öyrənilməsi şöbəsinin himayəsi ilə Alim Qasımov "Alim" Ümumdünya Muğam Mərkəzi yaratmağa başlamışdı. 122
idi. Müstəqil kinostudiyalar təşkil olunmuşdu. "Azərbaycanfilm" kinostudiyası 1994-cü ildən yenidən dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilməyə başlanmış, Azərbaycanda istehsal olunmuş filmlərin toplanması, bərpası və səmərəli istifadə olunması üçün Dövlət Kino Fondu təşkil edilmişdi. 123
Ayaz Salayev, Hüseyn Mehdiyev kimi istedadlı sənətkarlar daxil olmuşdu. Vaqif Mustafayev Avropa Televiziya və Kino Akademiyasının üzvü seçilmişdi. Azərbaycan kinematoqrafçıları "Əhli-kef", "Fransız", "Hər şey yaxşı olacaq" (rejissor V.Mustafayev), "Yarasa" (rejissor Ayaz Salayev), "Həm ziyarət, həm ticarət", "Yerlə göy arasında" (rejissor Rasim Ocaqov), "Uçurulmuş körpü", "Özgə vaxtı" (rejissor Hüseyn Mehdiyev) kimi bir sıra yüksək bədii dəyərli filmlər yaratmışdılar. Müharibə, erməni quldurlarının vəhşiliyi, qaçqınlıq həyatının dəhşətləri Azərbaycan kinosuna yeni mövzular gətirmişdi. "Ağ atlı oğlan" (rejissor Ə.Əbluc), "Fəryad" (rejissor C.Mirzəyev) kimi təsirli, realist kinolentlər yaradılmışdı. Azərbaycan sənədli kinosu da xeyli inkişaf etmişdi. Müstəqillik uğrunda mübarizə, Qarabağ müharibəsi, ölkədə siyasi sabitlik yaradılmasını, iqtisadi tərəqqini, demokratik prosesləri, dövlətin xarici aləmdə nüfuzunun yüksəlməsini əks etdirən yüzlərlə maraqlı, ibrətamiz kino-videolent çəkilmişdi. Müdafiə Nazirliyinin sənədli kinostudiyası da bu sahədə fəal iş görürdü. Heydər Əliyevin fenomen şəxsiyyəti və ömür yolu haqqında rejissor Vaqif Mustafayevin yaratdığı "General", "Birinci", "Moskva-Kreml", "Lider", "Tale", "Əsil məhəbbət haqqında" və "Bir həsədin tarixi" sənədli filmləri Azərbaycan kino tarixində əlamətdar hadisəyə çevrildi. Azərbaycan kinosu dünya ekranlarında geniş təmsil olunmağa başlamışdı. 1995-ci ilin noyabr ayında 10 Azərbaycan bədii filmi ilk dəfə Beynəlxalq Nant - "Üç qitə" kinofestivalında nümayiş etdirildi. 124 "Yarasa" bədii fılmi 1996-cı ildə Fransada keçirilən "Birinci plan" Beynəlxalq Kinofestivalında "Avropanın tammetrajlı ən yaxşı bədii filmi" adına, Misir Beynəlxalq Kinofestivalında ən yüksək mükafata layiq görüldü. 125
1997-ci
ildə Beynəlxalq Madrid Kinofestivalında "Özgə vaxt" filmi yüksək qiymətləndirildi, onun yaradıcıları H.Mehdiyev ən yaxşı rejissor, A.Mirqasımova isə ən yaxşı qadın rolu ifaçısı adına layiq gorüldülər. 126 Həmin il "Cavan qadın üçün kişi" filmi (rejissor Murad İbrahimbəyov) Kolumbiyanın paytaxtı Boqotada XIV Beynəlxalq Kinofestivalında Bürünc mükafat aldı. 127 2001-ci ildə Moskvada Avrasiya teleforumunda "Əsil 356
məhəbbət haqqında" sənədli film (rejissor V.Mustafayev) üç mükafata, 2002-ci ildə "Bir həsədin tarixi" filmi (rejissor V.Mustafayev) "Qran-Pri" mükafatına layiq görüldü. İkinci film 2002-ci ildə Rusiyada keçirilmiş XIII sənədli kinofestivalının "Dünyanın qüdrətli şəxsiyyətlərinin inandırıcı və parlaq portretinə görə" xüsusi mükafatını almışdı. 128
parklar "monumental kommunist təbliğatı"na xidmət edən heykəl və abidələrdən təmizlənirdi. Dağüstü parkda Şəhidlər Xiyabanı salındı. Prezident Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1998-ci ildə burada şəhidlərə 21 metr hündürlüyü olan möhtəşəm bir abidə və əbədi məşəl (müəllifləri - Ö.Eldarov, E.Qasımzadə, A.Abdullayev və N.Vəliyev) qoyuldu. Paytaxtda Hüseyn Cavidin (1994-cü il, heykəltəraş Ö.Eldarov), Şah İsmayıl Xətainin (1993-cü il, heykəltəraşlar İ.Zeynalov və Z.Mehdiyev), akademik Yusif Məmmədəliyevin (1998-ci il, heykəltəraş A.Ələsgərov), Xızıda Cəfər Cabbarlının (1999-cu il, heykəltəraş C.Qaryağdı) yüksək bədii dəyərli heykəlləri ucaldıldı. 1996-cı ildə Naxçıvanda möhtəşəm Hüseyn Cavid məqbərəsi (müəlliflər - Ö.Eldarov və R.Əliyev) tikildi. 1997-ci ilin baharında görkəmli heykəltəraş Ömər Eldarov akademik Zərifə Əliyevanın xatirəsinə həsr etdiyi məşhur "Elegiya" əsərini tamamladı. Azərbaycanın fırça ustaları da gözəl sənət əsərləri yaradırdılar. Azərbaycan rəssamlarının əsərləri dünyanın sərgi salonlarında böyük uğurla nümayiş olunurdu. 1995-ci ildə ABŞ-da, 1996-cı ildə Almaniyada Səttar Bəhlulzadənin əsərləri sərgisi təşkil olunmuşdu. 129 1996-cı ildə Parisdə dünya rəssamları sərgisində Toğrul Nərimanbəyovun, 1997-ci ildə Vaşinqton, Nyu-York və Çikaqoda Kamil Nəsibzadənin əsərləri nümayiş etdirilmişdi. 130
bədii sənətkarlıq nümunələri idi. K.Əliyevin Atatürkün, Heydər Əliyevin portretləri toxunmuş xalçalarında Azərbaycan xalçaçılıq sənətinin ən yaxşı ənənələri yaradıcılıqla inkişaf etdirilmişdi. 1996-cı ildə Brüsseldə E.Mikayılovun bənzərsiz gözəlliyə malik xalçaları böyük müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirilmişdi. 131
yüksək sənətkarlığı ilə diqqəti cəlb edirdi. 132
Respublikanın fırça və tişə ustaları bu illərdə müharibə, qəhrəmanlıq, vətənpərvərlik mövzularına tez-tez müraciət edirdilər, xalqı birliyə, düşmənə qarşı döyüşə, qələbəyə çağıran əsərlər yaranırdı. C.Qasımovun, F.Hüseynovun, K.Əlizadənin və başqalarının bu mövzularda plakatları xüsusən maraqlı və təsirli idi.
Müstəqillik illərində Azərbaycan incəsənətində formaca ənənəyə bağlılıq və müasirlik, məzmunca özəl milli və bəşəri dəyərlərin tərənnümü üstünlük təşkil edirdi.
357
Azərbaycan cəmiyyətinin mədəni, mənəvi həyatında mühüm dəyişikliklər baş verdi. Müharibəyə, erməni işğalçıları tərəfindən minlərlə sosial-mədəni obyektin məhv edilməsinə, postsovet respublikaları ilə mədəni əlaqələrin zəifləməsinə və bir çox sahələrdə tam qırılmasına, vəsait çatışmazlığına, təxribatçıların törətdiyi çətinliklərə baxmayaraq, bu dövrdə Azərbaycan mədəniyyəti mübarizliyi, mənəvi qüvvələrin öz kökünə və bəşəri dəyərlərə daha möhkəm bağlılığı ilə səciyyələnirdi.
Respublikanın dövlət müstəqilliyinin bərqərarlaşması, ölkədə siyasi və iqtisadi sabitlik, beynəlxalq əlaqələrin genişlənməsi, iqtidar tərəfindən ardıcıl həyata keçirilən əməli tədbirlər azərbaycançılıq məfkurəsinin-milli və bəşəri dəyərlərə əsaslanan suveren, dünyəvi dövlətçilik, mədəni və iqtisadi yüksəliş ideologiyasının formalaşması, inkişaf etməsi üçün zəmin yaratmışdı. Vətənpərvərlik, öz xalqı, dili, dini, zəngin mədəniyyəti, keçdiyi tarixi yol üçün milli qürur, humanizm kimi Azərbaycan xalqının ən səciyyəvi milli-mənəvi dəyərlərini inkişaf etdirmək, gənc nəsli bu dəyərlər ruhunda tərbiyə etmək ideoloji fəaliyyətin əsas meyarı idi. Prezident Heydər Əliyev qeyd edirdi: "Milli vətənpərvərlik, milli qürur hissi bizim dövlətçiliyimizin yaşaması üçün ən böyük amillərdən biridir". 133
inkişafı, təmizliyinin qorunması, dövlət dili statusunun tətbiqi sahəsində mühüm addımlar atıldı. Prezident Heydər Əliyev 2001-ci il iyunun 18-də "Dövlət dilinin tətbiqinin təkmilləşdirilməsi haqqında" Fərman verdi. Dövlət başçısı yanında "Dövlət Dil Komissiyası" yaradıldı. 134 2002-ci il sentyabrın 30-da "Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında" Qanun qəbul edildi. Bu Qanun Azərbaycan Prezidentinin 2003-cü il 2 yanvar tarixli Fərmanı ilə qüvvəyə mindi. 138a
olduğunu nəzərə alaraq, hələ 1991-ci il dekabrın 24-də latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpa olunması haqqında Qanun qəbul edilmişdi. 1992-ci ilin sentyabr ayından orta məktəblərin birinci sinfində dərslər bu qrafika üzrə keçirilməyə başlanmışdı, lakin texniki çətinliklərə görə qəzet və jurnallar hələlik kiril qrafikası ilə çap olunur, kargüzarlıq işləri əsasən bu qrafika ilə aparılırdı. Prezident Heydər Əliyevin 2001-ci il 18 iyun tarixli Fərmanına əsasən həmin il avqust ayının 1-dən latın qrafikalı əlifba qəti tətbiq edildi. Bu gün "Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü" elan olundu. 135
demokratik xarakterini daha da dərinləşdirirdi. 358
Prezident Heydər Əliyev islam dininin insan mənəviyyatını saflaşdırıcı xüsusiyyətlərindən və mənəvi emosional təsir gücündən milli birlik və barışıq vasitəsi kimi səmərəli istifadə edilməsini Azərbaycançılıq məfkurəsinin fundamental prinsiplərindən biri kimi qiymətləndirdi. 136
İslam dini icmaları, müqəddəs ocaqlar bərpa olunur, yeniləri yaradılırdı. 1992-ci il iyulun 21-də "Dini etiqad azadlığı haqqında" Qanun qəbul edildi. 137
1991-2001-ci illərdə respublikada məscidlərin sayı 19-dan 1236-ya çatmışdı. Şəhər və kəndlərdə 160-a qədər, o cümlədən Bakının Şəhidlər Xiyabanında, Yeni Yasamal, Qaraçuxur qəsəbələrində, Novxanı, Hökməli, Nardaran kəndlərində, "Mir Möhsün ağa", "Əliayağı" pirləri üzərində məscidlər tikilmişdi. 138
1999-cu ilin noyabr ayında Naxçıvanda yeni tikilmiş "Həzrəti Zəhra (s.) məscidi" açılmışdı. "İmamzadə" məscidi və türbələr, "Əshabü-kəf" ziyarətgahı təmir edilib abadlaşdırılmışdı. Şərur rayonunun Aralıq, Babək rayonunun Çeşməbazar kəndlərində "Heydər məscidləri" tikilmişdi. 139
bərpa olunmağa başlanmışdı. Bayıl qəsəbəsində "Bibiheybət piri" bərpa edilmiş, İmam Rzanın bacısı Hökümə xanımın müqəddəs qəbri üzərindəki 1935-ci ildə yerlə - yeksan edilmiş "Bibiheybət məscidi" yerində ikiminarəli, irigünbəzli əzəmətli məscid binası tikilmişdi. Hər il Həcc mərasimi günlərində yüzlərlə dindarın müqəddəs Kəbəni, habelə islamın başqa müqəddəs ocaqlarını ziyarət etməsi üçün lazımi tədbirlər görülürdü. "Qurani-Kərim"in yeni tərcümə-təfsirləri hazırlanmış (biri Ziya Bünyadov və Vasim Məmmədəliyev, digəri isə N.Qasımoğlu tərəfindən) və çap olunmuşdu. "İslamın səsi", "İslam dünyası", "İslam" qəzetləri nəşr edilirdi. 1989-1990-cı illərdə fəaliyyət göstərmiş "Bakı Mədrəsəsi" 1991-ci ildə "Bakı İslam İnstitutu"na, 1994-cü ildə isə bu institut "Qafqaz İslam Universiteti"nə, 1997-ci ildə isə "Bakı İslam Universiteti"nə çevrilmişdi. Bir çox şəhərlərdə mədrəsələr fəaliyyət göstərirdi. 140
müstəqillik və dövlətçiliyin dayağı olan vətəndaş həmrəyliyi, xalq birliyi yaradılmasında böyük imkanlarını düzgün qiymətləndirirdi. Dövlət müstəqilliyi şəraitində xalqın ənənəvi mədəniyyətinə ehtiram və qayğı ilə yanaşılmağa başlanmışdı. Milli Məclisin 1992-ci il oktyabrın 27-də qəbul etdiyi "Azərbaycan Respublikasının bayramları haqqında" Qanuna əsasən "Novruz", "Mövlud", "Qurban" və "Ramazan" (Orucluq) bayramları hər il rəsmi qeyd olunurdu. 141 Prezident Heydər Əliyev dinə və dindarlara ehtiramla yanaşırdı. O, islam dini mərkəzlərini, müqəddəs Kəbəni ziyarətə getmişdi. Tez-tez dindarlarla görüşürdü. 1997-ci ilin payızında Prezident Bibiheybət pirini ziyarət edərkən burada başlanmış məscid tikintisini öz himayəsinə götürmüş, bu məqsədlə 3 milyard
359
manat vəsait ayırmışdı. 142 Heydər Əliyev milli-əxlaqi mentalitetdə islam əxlaqı normalarının əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirir, onların inkişaf etdirilməsinə, yayılmasına səsləyirdi. Eyni zamanda qeyd edirdi ki, fundamentalizmə və fanatizmə yol verilməməlidir. 143
İslam dini Azərbaycan xalqını birləşdirici amil olduğundan əhalinin mənəvi birliyini parçalamağa çalışan qüvvələr sünni və şiələr arasında nifaq salmağa cəhd göstərirdilər. Xüsusi xidmət zabitləri Şərq və Qərb dini missionerləri libasında geniş pozucu təbliğat işləri aparır, informasiya mərkəzləri açır, pulsuz dini kitablar, qəzet və jurnallar yayırdılar. 144 Bu sahədə xüsusən İrandan gələn "missionerlər" daha fəal idilər. Lakin islam dini bayrağı altında məkrli siyasi məqsədlər, qara niyyətlər güdən qüvvələr layiqli cavablarını alırdılar. Respublikada pravoslav, yəhudi dini konfessiyalarının azad inkişafı üçün şərait vardı. 1999-cu ilin əvvəllərində Rus kilsəsinin Bakı-Xəzəryanı Yeparxiyası təşkil olundu (bu yeparxiya əvvəllər -1934-cü ilədək də mövcud olmuşdu). Buraya Azərbaycan, Dağıstan və Çeçenistandakı pravoslav kilsələri daxil idi. 145
Aleksi Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin rəhbəri Allahşükür Paşazadəyə məktubunda qeyd edirdi ki, Azərbaycanda qeyri millətlərə mənsub insanlar özlərini "ikinci növ adam" kimi hiss etmirlər, sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşayırlar. Burada dinlərarası əlaqə səviyyəsi müsəlmanlarla xristianlar arasında qarşılıqlı əməkdaşlığın etalonu ola bilər. 146
2001-ci il sentyabrın ortalarında Azərbaycanda olmuş Avropa Şurası Parlament Assambleyasının sədri Lord Rassel Conston bildirmişdi ki, burada "bütün dini konfessiyaların qarşılıqlı dözüm şəraitində fəaliyyət göstərməsi dünyada nadir hadisələrdəndir". 147 2002-ci il may ayının 22-də Bakıya rəsmi səfərə gəlmiş Vatikan dövlətinin başçısı, dünya katoliklərinin dini rəhbəri olan Roma Papası II İohan Pavel Azərbaycanı "dini dözümlülüyü hər bir həqiqi sivilizasiyanın ilkin dəyəri kimi dərk və qəbul edən... ölkə" adlandırmışdı, O, dövlət başçısı, din, mədəniyyət, incəsənət və siyasət xadimləri ilə görüşündə qeyd etmişdi ki, "...ürək açıqlığına, qonaqpərvərliyə görə, digər dinlərə etiqad bəsləyənləri öz qardaşlarınız kimi qəbul etdiyinizə görə Azərbaycandakı islam övladlarına eşq olsun... Qoy üç böyük din (islam, xristian və yəhudi - red) tərəfindən izhar edilmiş bu məhəbbət şahidliyinə görə Allaha həmd olsun!" 148 .
dünyada dinlərarası, mədəniyyətlərarası əlaqələrin genişlənməsi və
möhkəmlənməsi işinə öz layiqli töhfəsini verir. 1998-ci ildə Bakıda keçirilmiş "İslam sivilizasiyası Qafqazda" mövzusunda geniş tərkibli beynəlxalq simpozium, 2002-ci ilin oktyabrında "Demokratik cəmiyyətdə dinin və əqidənin rolu: terrorizm və ekstremizmə qarşı mübarizə yollarının araşdırılması" mövzusunda ATƏT-in Bakı konfransı bu baxımdan mühüm hadisələr idi. 149
360
Vicdan azadlığı, başqa dinlərə hörmət hissləri hakim olduğu respublikada 37 xristian təşkilatı qeydə alınmışdı. Lakin çoxları da qeydiyyatsız, xeyriyyə cəmiyyətləri adı altında fəaliyyət göstərirdi. Xristian missionerlərinin "Bakı Bibliya İnstitutu", "Löninq sentə" və digər tədris müəssisələri, "Həyat sözü", "Həyatverici lütf", "Yeni Apostol", "Yevangelçi xristian baptistləri", "Yeddinci günün şahidləri" və başqa icmalar təşkil edilmişdi. Bakıda "Krişna şüuru"nu yayan icma fəaliyyət göstərirdi. Yüz minlərlə nüsxə, o cümlədən Azərbaycan dilində, pulsuz dini ədəbiyyat yayılırdı. 150
Missionerlər çox vaxt Azərbaycan Konstitusiyasını pozur, zorakı tədbirlərə əl atır, fırıldaqçılıq edir, orduda, qaçqın və köçkünlərin məskunlaşdığı yerlərdə, xüsusən çadır şəhərciklərində, azsaylı xalqlar arasında təbliğat işi aparır, islam ənənələrini təhqir edir, fatalist fikirlər yayırdılar. 151
Qeyri-islam dini icmaların zorakı, təhqiredici əməlləri islam təəssübkeşləri arasında əks reaksiya doğururdu. 1990-cı illərin ortalarında "Ceyşüllah" (Allah Ordusu təşkilatı) aşkar edilib zərərsizləşdirilmişdi. 152 Prezident Heydər Əliyevin 1997-ci il 8 yanvar tarixli xüsusi sərəncamı ilə Azərbaycanda xarici dini missionerlərin pozuculuq fəaliyyəti qadağan edildi. 153
Ruhani İdarəsi əhalinin mənəvi birliyi, müxtəlif dünyagörüşlərinə, dinlərə mənsub insanlar arasında qarşılıqlı tolerant yaranması işində, dindarlar tərəfindən dövlətçiliyin və müstəqilliyin müdafiə olunmasında fəal mövqe tuturdular. 1995-ci ildə "Avrasiya İslam Şurası" təşkil edilmişdi. 1997-ci ildə təbliğat vasitələri ilə islam dəyərlərini qoruyub saxlamaq, missionerlərin pozucu fəaliyyətinə qarşı mübarizə aparmaq məqsədilə Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsində tanınmış din və elm xadimlərinin "Elmi-Dini Məsləhət Şurası" yaradılmışdı. 154
2001-ci il iyunun 21-də "Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi" təsis edilmişdi. 155
mədəniyyətinin ən yüksək dəyərləri ilə yanaşı, xalqın mənəviyyatına, milli psixologiyasına, dininə yad olan cəhətlər də təsir göstərirdi. Çoxlu kazino, gecə barı, oyun totalizatoru peyda olmuşdu. Bəzi gecə klublarında səhərə qədər müxtəlif oyunlar, əyləncələr təşkil edilir, çox vaxt bu əyləncələr ifrat dərəcəyə çataraq, xalqın mənəviyyatına zidd forma alır, gənclərin əxlaqını pozurdu. "Sarı mətbuat", "bulvar ədəbiyyatı" insanlar arasında mənəvi pozuculuq işləri aparırdı. 156 Prezident Heydər Əliyev 1998-ci ilin yanvarında xalqın mentalitetinə zidd müəssisələrin ləğv edilməsi haqqında sərəncam verdi. Prezident 2001-ci il avqustun 13-də verdiyi bəyanatda "əxlaqsızlıq biznesi"nə, "harınlamış zənginlər"in alçaq hərəkətlərinə qarşı qanun çərçivəsində mübarizəni gücləndirmək üçün xalqın bütün sağlam mənəvi qüvvələrini səfərbər olmağa çağırdı. 157
361
Xalqda öz tarixi və mədəniyyəti üçün qürur hissinin inkişaf etdirilməsi milli ideologiyanın mühüm qaynaqlarından idi. Prezident Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, "Müstəqil dövlətimiz üçün taleyüklü məsələlərin həyata keçirilməsi tariximizin bir çox qaranlıq səhifələrini açmaqla kimliyimizi tam müəyyən etməyi, milli kökləri ilə bağlı yeni təfəkkürlü gənc nəsil yetişdirilməsini zəruri edir". 158 Bu sahədə respublikanın tarixçi alimləri, yazıçıları çox faydalı işlər görürdü. Xalqı özünə və başqalarına daha yaxşı tanıtmaq üçün görkəmli tarixi hadisələrin, siyasət, elm və mədəniyyət xadimlərinin yubileyləri geniş qeyd edilirdi. 1996-cı ilin payızında Füzulinin 500 illik yubileyi təntənə ilə qeyd olundu. Bakıya xarici ölkələrdən ədəbiyyatşünas, dilşünas alimlər, yazıçılar gəlmişdi. 1998-ci ildə Azərbaycan teatrının, 2000-ci ildə Azərbaycan mətbuatının 125 illiyi, 2001-ci ildə dünya şöhrətli alim və mütəfəkkir Nəsirəddin Tusinin yubileyi, 2002- ci ildə Bakı Bələdiyyə Teatrının 10 illiyi geniş qeyd olundu. Görkəmli dövlət xadimlərinin, alim və yazıçıların, musiqiçilərin və aktyorların yubileylərinin qeyd olunması ənənəyə çevrilmişdi. Şairlər Bəxtiyar Vahabzadənin, Xəlil Rza (Ulutürk), Məmməd Araz, Mirvarid Dilbazi yazıçı Əkrəm Əylisli, rəssam Mikayıl Abdullayev, heykəltəraş Ömər Eldarov, alim Azad Mirzəcanzadə, xalq artistləri Lütfiyar İmanov Əminə Dilbazi, bəstəkar Tofiq Quliyev ölkənin ən yüksək mükafatı -İstiqlal ordeni ilə təltif edildilər. Onlarla görkəmli alim, yazıçı, artist Şöhrət ordeni ilə təltif olundu. ABŞ-da yaşayan dünya şöhrətli alim Lütfi Zadə, Rusiyada yaşayan, uzun illər SSRİ-də pilotlu kosmik uçuşlara rəhbərlik edən Dövlət Komissiyasının sədri olmuş general, AMEA-nın fəxri akademiki Kərim Kərimov kimi görkəmli azərbaycanlıların xalqa tanıdılması üçün təbliğat işləri aparılırdı. 2002-ci ilin oktyabrında İran rəssamı, azərbaycanlı Vədud Müəzzinin Bakıda düzənlənmiş fərdi sərgisi ictimaiyyətin böyük marağına səbəb olmuşdu. 159
Azərbaycan xalqı dünya şöhrətli alim Landaunun, musiqiçi Rostropoviçin, təyyarəçi-kosmonavt Musa Manarovun bakılı olması ilə fəxr edirdilər. Paytaxtda 600-dən çox küçəyə Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin - siyasi xadimlərin, milli qəhrəmanların, alim və yazıçıların, mədəniyyət xadimlərinin adı verilmişdi. 160
Azərbaycanın, Bakının, xüsusən onun neftinin həlledici rol oynadığı qələbənin 50 illik yubileyi geniş qeyd edildi. 161
Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illiyi yüksək səviyyədə keçirildi. Hər il 28 May - Respublika Günü (1992-ci ildən), 15 İyun -Qurtuluş Günü (1997-ci ildən), 26 İyun - Silahlı Qüvvələr Günü (1997-ci ildən), 18 Oktyabr - Dövlət Müstəqilliyi Günü (1992-ci ildən), 12 Noyabr - Konstitusiya Günü (1996-cı 362
ildən), 17 Noyabr-Milli Dirçəliş Günü (1992-ci ildən), 31 Dekabr-Dünya Azərbaycanlıları Günü (1990-cı ildən) bayram kimi qeyd olunurdu. 162
20 Yanvar -
Matəm Günü Bakıdakı və başqa şəhərlərdəki Şəhidlər xiyabanlarını yüz minlərlə insan ziyarət edirdi. 1997-ci ildən Xocalıda azərbaycanlıların soyqırımı qurbanları xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq fevralın 26-da saat 17-də Sükut dəqiqəsi elan olunmuşdu. 163
Xalqın mənəvi gücünün artmasına erməni-azərbaycanlı münaqişəsi haqqında həqiqətlərin öyrənilməsi mühüm təsir göstərirdi. Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək üçün azərbaycanlılara qarşı apardıqları siyasətin mahiyyətinin açılmasına, tarixi yaddaşın möhkəmlənməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Prezident Heydər Əliyev qeyd edirdi: "Xalqımız... daim bilməlidir ki, bizim tarixi torpaqlarımız hansılar olubdur. Hansılar, nə vaxt əlimizdən gedibdir, niyə görə əlimizdən gedibdir və şübhəsiz ki, bunlar qayıtmalıdır. Biz də qaytara bilməsək, gələcək nəsillər bunları qaytaracaqlar". 164
Onun "1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindən, tarixi etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında" 1997-ci il 17 dekabr, 165
"Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" 1998-ci il 26 mart 166 tarixli fərmanlarında son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilən etnik təmizləmə, soyqırımı siyasəti ifşa olunmuşdu. Bu tarixi cinayətlərə ilk dəfə hüquqi- siyasi qiymət verilmişdi. Onların xalqa, beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması üçün konkret tədbirlər görülməyə başlanmışdı. Prezident Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi 1994-cü il martın 29-da 1990-cı il 20 Yanvar hadisəsinə obyektiv hüquqi- siyasi qiymət verdi, onun səbəbləri, mahiyyəti təhlil olundu və xalqa çatdırıldı. Dövlətçilik rəmzlərinin, 1993-cü ildən sonra iqtidarın çoxcəhətli siyasəti sayəsində bütün sahələrdə əldə olunan uğurların geniş təbliğ edilməsi xalqda özünə inam, nikbinlik, qürur hissi doğururdu. Prezident 1998-ci il aprelin 13-də "Azərbaycan Respublikası dövlət atributlarının təbliği işini gücləndirmək haqqında" Fərman verdi. 167
mənəvi, mədəni birliyinin daha da inkişaf etməsinə imkanlar açırdı. Dünyada 50 milyona yaxın azərbaycanlı yaşayırdı. Onların 35 milyonu Azərbaycan Respublikasında və İranda, 3 milyonu Türkiyədə, 1 milyondan çoxu Rusiyada, 0,5 milyonu Almaniyada, 1,5 milyonu İraqda, 600 mini ABŞ-da, 32 mini Böyük Britaniyada, 200 mini Səudiyyə Ərəbistanında, 600 mini İndoneziyada, 700 mini Gürcüstanda, 400 mini Qazaxıstanda, 250 mini Özbəkistanda, 170 mini Fransada, 15 mini Yaponiyada məskunlaşmışdı. 168
Dünya azərbaycanlılarının təşkilatlanma prosesi Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1990-cı ildən başlanmışdı. 169
Onların 1990 və 1997-ci illərdə İstanbulda, 1997- 363
ci ildə Los-Ancelesdə və 1998-ci ildə Vaşinqtonda konqresləri keçirilmişdi. 170
Dünyanın 30-dan çox ölkəsində azərbaycanlıların birləşdiyi 100-dən çox ictimai, milli-mədəni cəmiyyət, təşkilat-mərkəz, dərnək, ocaq, əncüman vardı. 171
Azərbaycanlıların Rusiyada 40-dan çox, Avropa ölkələrində 50-yə yaxın təşkilatı mövcud idi. 172
Yer üzərində yaşayan azərbaycanlıların koordinasiya mərkəzi Azərbaycan Prezidenti İcra Aparatı İctimai-Siyasi Şöbəsinin "Xaricdə Yaşayan Azərbaycanlılarla İş" strukturu idi. 173
Azərbaycanlıların xaricdəki cəmiyyətləri Azərbaycandakı "Vətən" cəmiyyəti, "Azərbaycan Dünyası" Beynəlxalq Mərkəzi, "Soydaş Assosiasiyası", "Dünya Azərbaycanlılarının Mədəniyyəti Mərkəzi" və başqa ictimai-siyasi təşkilatlarla əlaqə saxlayırdılar. 174 Onlar Azərbaycan mədəniyyətinin xarici ölkələrdə tanınmasında mühüm rol oynayırdılar. Xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların təşkil etdikləri onlarla təşkilat, o cümlədən Madriddə "Azərbaycan Dostları", Londonda "Azərbaycan Dayaqçıları" cəmiyyətləri, Stokholmda "Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi", Malmödə "Azərbaycan Mədəniyyət Əncümanı", Kölndə "Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi", Torontoda "Azərbaycan Mərkəzi", habelə İngiltərədə "Aydınlıq", "Odlar ölkəsi", Belçikada "Azərbaycan", "Qürbət", İsveçdə "Azərbaycan", Almaniyada "Ana dili", "Savalan", "Qaynarca", Türkiyədə "Xəzər", "Azərbaycan türkləri", İspaniyada "Dədə Qorqud", İraqda "Yurd", ABŞ-da "Azərbaycan" qəzetləri, İsveçdə "Araz" jurnalı, "Azərbaycanın səsi" kimi müxtəlif teleradio proqramları bu sahədə xüsusən fərqlənirdilər. 175
Lakin xaricdə yaşayan azərbaycanlılar vətəndaşı olduqları ölkələrdə Azərbaycanın maraqlarını daha təsirli müdafiə etmək üçün birləşib diaspor, lobbi təşkil edə bilmirdilər. Prezident Heydər Əliyevin 2001-ci il mayın 23-də Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayının keçirilməsi haqqında mühüm sərəncamının həyata keçirilməsi üzrə ciddi təşkilatçılıq işlərinə başlanıldı. 2001-ci il noyabr ayının 9-10-da Bakıda Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayı keçirildi. Qurultayda 37 ölkədən nümayəndələr iştirak edirdi. Xarici ölkələrdən 560-dan çox nümayəndə və qonaq gəlmişdi. Nümayəndələrin təşkil etdikləri "İnsan hüquqları və beynəlxalq əlaqələr", "Ermənistanın Azərbaycana təcavüzünün aradan qaldırılması", "Mədəniyyət", "Elm və təhsil", "Ana dili və Azərbaycanşünaslıq", "İqtisadi əlaqələr", "Gənclər və idman məsələləri", "Kütləvi informasiya vasitələri və informasiya mübadiləsi" komissiyaları tərəfindən hazırlanmış sənədlər əsasında qurultayda qətnamə, Bütün Dünya
Azərbaycanlılarına Müraciət, Ermənistan və Azərbaycan Dağlıq Qarabağ problemi ilə əlaqədar dünya ictimaiyyətinə, beynəlxalq təşkilatlara, xarici ölkələrin hökumət rəhbərlərinə və parlamentlərinə, Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab Heydər Əliyevə, habelə 2001-ci il sentyabrın 11-də ABŞ-da törədilmiş qanlı terror hadisəsi ilə bağlı Amerika xalqına müraciətlər qəbul edildi. Qurultayda "Dünya
364
Azərbaycanlılarının Əlaqələndirmə Şurası" və onun idarə heyəti (sədri AMEA-nın prezidenti, akademik Mahmud Kərimov) seçildi. 176
Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayının böyük tarixi əhəmiyyəti oldu. O, dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan azərbaycanlıların Vətənin mənafeyi naminə qüvvələri səfərbər etmək vasitələrini müəyyənləşdirdi, əlaqələrin möhkəmlənməsi və səmərəli olması üçün imkanlar yaratdı. Əlaqələndirmə Şurasının köməyi ilə 150 ölkədə nümayəndəlik yaradıldı. 177
təşkil edildi. Xalqa aşılanırdı ki, o, böyük türk mədəniyyətinin, Nizami, Xaqani, İbn Sina, Qurbani, Xətai, Yunis İmrə, Nəsimi, Füzuli, Nəvai, Tusi, Bəhmənyar, Vaqif, Sabir, Şəhriyar və başqalarının varisidir. Türk dövlət və toplumlarının dostluq və iş birliyinə, xüsusən mədəni əlaqələrin inkişafına həsr olunmuş toplantılar keçirilirdi. Türkdilli xalqların mənəvi birliyini möhkəmləndirmək, mədəniyyətini qarşılıqlı şəkildə inkişaf etdirmək, zənginləşdirmək və təbliğ etmək məqsədilə 1992-ci ilin ortalarında "Türkdilli Ölkələrin Mədəniyyət Nazirləri Daimi Konseyni", 1993-cü ilin əvvəllərində isə onun icra qurumu olan TÜRKSOY (Türk Kültür və Sanatları Ortak Yönətimi) fəaliyyətə başladı. 178 1996-cı ildə aralarında bağlanan müqaviləyə əsasən YUNESKO TÜRKSOY-u tanıdı və dəstəkləməyə başladı.
179
1996-cı ilin oktyabrında "Türkiyə-Azərbaycan Dostluq Vəqfi" təsis edildi. 180
2001-ci ilin mart ayında Prezident Heydər Əliyevin Fərmanı ilə "Azərbaycan Atatürk Mərkəzi" yaradıldı. 181
Azərbaycan xalqına, onun silahlı qüvvələrinə yadelli işğalçılara qarşı mübarizədə misilsiz köməyi, siyasi, iqtisadi və mədəni əməkdaşlıq faktları geniş təbliğ olunurdu. Türk tarixi, mədəniyyəti ədəbiyyatı sahəsində birgə araşdırmalar aparılırdı. Azərbaycan xalqı onun yolunda sinəsini sipər etmiş türk əsgərini böyük minnətdarlıq hissi ilə xatırlayırdı. Türk əsgərlərinin məzarları abadlaşdırılmış, ziyarətgaha çevrilmişdi. 2000-ci ilin aprel ayında Bakıda türk əsgəri şərəfinə ucaldılmış möhtəşəm abidə açılmışdı. 182
meydanında Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin "Türk Ulduzları" eskadrilyasının (dünyada 10 belə eskadrilya vardır) yüksək pilotaj nümunələrini böyük sevinclə qarşıladı. 183
90-cı illərin ortalarında Asiya Mədəniyyət və İnkişaf İnstitutunun Azərbaycan filialı təşkil olundu. Onun Altay xalqları ilə əlaqə mərkəzi təsis edildi.
184
365
1996-cı ilin noyabr ayında Bakıda Türk dünyası yazıçılarının III qurultayı keçirildi. 185
Türkdilli xalqlar birlikdə "Manas dastanı"nın min illiyini, böyük qazax şairi və filosofu Abayın 150 illiyini, Özbəkistanın böyük dövlət xadimi Əmir Teymurun 660 illiyini, Füzulinin 500 illiyini, Şeyx Şamilin 200 illiyini geniş qeyd etdilər. 1997-ci ilin aprel ayında Prezident Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının milli tarix və mədəniyyət qaynaqlarından biri olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının 1300 illiyinin geniş qeyd edilməsi haqqında Fərman verdi. 186
Yubiley Türk dünyasında böyük təntənə ilə qeyd edildi. Müstəqillik dövründə respublikada yaşayan azsaylı xalqların mədəni tərəqqisinə diqqət daha da artırıldı. 1992-ci il sentyabrın 16-da "Azərbaycan Respublikasında yaşayan milli azlıq, azsaylı və etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin inkişafı üçün dövlət yardımı haqqında" Fərman verildi. Milli Azlıqlarla İş üzrə Şura təşkil olundu. Azərbaycan Mədəniyyət Fondu yanında azsaylı xalqların mədəniyyətinin qorunması və inkişafı üzrə Elmi Şura yaradıldı. Ləzgi, talış, kürd, udin, saxur, slavyan, yəhudi və başqa xalqların mədəniyyət mərkəzləri, cəmiyyətləri fəaliyyətini xeyli genişləndirdi. Ümumtəhsil məktəblərində aşağı siniflərdə bu xalqların dili tədris olunmağa başladı. 1993-cü ildə Qusarda Dövlət Ləzgi Teatrı təşkil olundu. "Azərnəşr"də azsaylı xalqlar redaksiyası yaradıldı. "Udin dili", "Ləzgi dili" və başqa dərsliklər, əlifbalar çap olundu. "Talışı-sado" (Talışın səsi), "Samur", "Vestnik" və başqa qəzetlər çap olunmağa başlandı. 188
Dünya mədəniyyətinin ən gözəl incilərini xalqa tanıtmaq sahəsində də səmərəli işlər görülmüşdü. Hələ 1989-cu ilin baharında Azərbaycan Yazıçılar Birliyi yanında təşkil edilmiş Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzi dünya ədəbiyyatı xəzinəsindən ən gözəl nümunələrin Azərbaycan dilinə orijinaldan tərcümə edilməsində mühüm rol oynayırdı. O.Süleymenov, Ç.Aytmatov, M.Svetayeva, F.Kafka, R.Rilke, T.Vulf, V.Şukşin, K.Doyl, Q.Markes, U.Folkner, B.Yıldız və digər dünya şöhrətli ədiblərin əsərləri Azərbaycan dilində nəşr olunmuşdu. Bu sahədə "Xəzər" jurnalı və "Yol" qəzeti xüsusən mühüm rol oynamışdı. Azərbaycan ədəbiyyatından ingilis, alman, rus, fransız, ərəb, fars dillərinə çoxlu tərcümə edilmişdi. 1996-cı ildən "Dünya Ədəbiyyatı Korifeyləri" seriyası çap olunmağa başlanmışdı. 189
Kinematoqrafçılar İttifaqı MDB və Baltikyanı ölkələrin kinematoqrafçıları konfederasiyalarının dəstəyi ilə ənənəvi Bakı "Şərq-Qərb" kinofestivalını təşkil edirdilər. 2002-ci ilin oktyabr ayında V "Şərq-Qərb" kinofestivalında Çin, Rusiya, Türkiyə, Belarus, Estoniya, Latviya, Almaniya, Çexiya, Moldova, Fransa, 366
Özbəkistan, Qırğızıstan, Azərbaycan və b. ölkələrdə istehsal edilmiş filmlər nümayiş etdirildi. 190
1991-ci ilin oktyabr ayında Moskvada Nizami Gəncəvinin abidəsi açılmışdı. Moskva və Sankt-Peterburqda Nizaminin 850 illiyi təntənə ilə qeyd edilmişdi. 1994-cü ildə Moskvada, İttifaqlar Evinin Sütunlu salonunda Füzulinin 500 illiyinə həsr olunmuş təntənəli gecə, Polad Bülbüloğlunun 50 illik yubileyi münasibətilə böyük konsert təşkil olunmuşdu. 191 2002-ci ilin iyun ayında Sankt-Peterburqda Nizaminin heykəli qoyuldu. 1996, 1999-cu illərin aprel, 2000-ci ilin mart və 2001, 2002-ci illərin aprel aylarında Rusiya Federasiyasında Azərbaycan mədəniyyəti günləri keçirilirdi. 1999-cu ilin may ayında Moskvada Azərbaycan kinosu günləri təşkil olundu. 1997-ci ildə Moskvada Rəşid Behbudovun, Bülbülün, Müslüm Maqomayevin (nəvə), 1999-cu ildə Rüstəm İbrahimbəyovun və başqalarının yubiley gecələri keçirilirdi. 2002-ci il dekabrın 11-də Moskvada, İttifaqlar Evinin Sütunlu salonunda Azərbaycan və Rusiya incəsənət ustalarının iştirakı ilə Fikrət Əmirovun 80, Niyazinin 90 illiyinə həsr olunmuş böyük konsert oldu. 192
Xalqın Rusiya mədəniyyəti ilə daha yaxından tanış olmasına şərait yaradılırdı. 1997-ci il martın 31-dən aprelin 7-dək Azərbaycanda Rusiya Federasiyası mədəniyyəti günləri keçirilirdi. Böyük Teatr, Vaxtanqov adına Teatr, Obraztsov adına Kukla Teatrı, "Vivaldi orkestr", Rusiyanın məşhur artistləri öz yaradıcılıq uğurlarını nümayiş etdirirdilər. Rusiya Dövlət Tretyakov Qalereyasından görkəmli rus rəssamları Repin, Surikov, Vereşşagin, Serov, Şişkin və başqalarının 35 məşhur rəngkarlıq əsəri ilk dəfə olaraq Azərbaycanda (İncəsənət Muzeyində) nümayiş etdirildi. 193 Həmin vaxt Bakıda Moskva günləri keçirildi. 2000-ci ilin iyun ayında Azərbaycanda Rusiya Federasiyası və Moskva şəhəri mədəniyyəti günləri, 2002-ci ilin aprel ayında Rusiya Federasiyası mədəniyyəti günləri təşkil olundu. 2002-ci ilin aprelində İncəsənət Muzeyində açılmış vernisajda "XVIII-XX əsr Rusiya incəsənəti" mövzusunda Rusiya muzey və qalereyalarının 3000-dək nadir eksponatı nümayiş etdirilmişdi. 194
1997-ci ilin sentyabr ayında Bakıda Finlandiya mədəniyyəti günləri təşkil edildi. 1999-cu ilin mart ayında Bakıda Dağıstan mədəniyyəti günləri keçirildi. 195
2001-ci ilin oktyabr ayında Bakının ən gözəl guşələrindən birində böyük rus şairi A.S.Puşkinin möhtəşəm abidəsi (heykəltəraş Yuri Orexov) açıldı. 196
Həmin il Bakı Slavyan Universitetində "Ukrayna Mədəniyyət Mərkəzi" təşkil edildi, "Rusiya Mədəniyyət Mərkəzi" yaradılmağa başlandı. 197
Kiyevdə Beynəlxalq Kadr Akademiyasının Regionlararası İşçi Heyətinin İdarəetmə Akademiyası çərçivəsində Heydər Əliyev adına "Ukrayna-Azərbaycan Beynəlxalq Münasibətlər və Sosial Elmlər İnstitutu" uğurla fəaliyyət göstərirdi. 198
367
Azərbaycanın başqa ölkələrlə də mədəni əlaqələri inkişaf edirdi. 1992-ci ilin yayında "Azərbaycan-Almaniya Cəmiyyəti" təsis edilmiş, iki ölkə arasında mədəni əlaqələrin inkişafı üçün münasib imkanlar açılmışdı. 199 1995-ci ilin baharında Almaniyada Azərbaycan, Azərbaycanda isə Almaniya fırça ustalarının əsərlərindən ibarət sərgilər təşkil olunmuşdu. 200 1996-cı ilin sonlarında Azərbaycan-İran mədəni əməkdaşlığı haqqında müqavilə imzalandı. 201
Həmin il Azərbaycan-İsveç Dostluq Cəmiyyəti yaradıldı. 202 1998-ci ilin fevral ayında Azərbaycan-Dağıstan Dostluq Cəmiyyəti təsis edildi. 2001-ci ilin may ayında Belçika-Azərbaycan Dostluq Cəmiyyəti yaradıldı. 204 2002-ci ilin aprel ayında Azərbaycan-Avstriya Mədəniyyət Mərkəzi tərəfindən Avstriyada təşkil edilmiş Azərbaycan mədəniyyəti günləri yüksək səviyyədə keçirilmişdi. Avstriya və Azərbaycan kitabxanaları arasında əməkdaşlıq haqqında müqavilə imzalanmışdı. 2002-ci ilin yayında Avstriya və Azərbaycanın mədəniyyət xadimləri birgə layihə əsasında ("Uşaq səsləri" Beynəlxalq festivalı çərçivəsində) Avstriya bəstəkarı Ulf-Diter Soykanın Azərbaycan nağılının motivləri əsasında yazdığı "Leylanın arzusu və ya narazı şahzadə xanım" uşaq operası Vyanada Azərbaycan və alman dillərində tamaşaya qoyuldu. 2002-ci ilin sentyabr ayında Bakıda Avstriya mədəniyyəti günləri keçirildi. 205
Həmin ilin noyabr ayında Tehranda İran və Azərbaycan Respublikası alimləri və bəstəkarlarının iştirakı ilə Birinci Beynəlxalq Azərbaycan Musiqisi seminarı keçirildi. 206
2002-ci il oktyabrın 1-5-də Bakıda Azərbaycan, Skandinaviya və Cənubi Amerika ölkələri musiqiçilərinin iştirak etdiyi I Beynəlxalq Milli Musiqi Festivalı keçirildi. 207
dilinə tərcümə edilib Buxarestdə çap olundu (professor Y.Nezvət tərcümə edib). 208
2002-ci ilin aprelində "Azərbaycan-Yaponiya Cəmiyyəti"nin təşəbbüsü ilə "Azərbaycanda Yaponiya baharı" mövzusunda sərgi düzənlənmişdir. 209
Bakı Təbriz və Paris şəhərləri ilə qardaşlaşmışdı. Sumqayıt şəhəri ilə Almaniyanın Lüdviqshafen şəhəri arasında hələ 70-ci illərin ortalarından başlanmış dostluq və əməkdaşlıq əlaqələri bərpa olunmuşdu. 210 1997-ci ildə Lüdviqshafenin mərkəzi küçələrindən birinə "Sumqayıt" adı verilmişdi. Sumqayıtda qardaş şəhərin şərəfinə park açılmışdı. 211 2002-ci ildə bu əlaqələrin yaranmasının 25 illiyi qeyd edilmişdi. 212
ABŞ-Azərbaycan partnyorluq münasibətlərinin yaranması hələ 1972-ci ildə qardaşlaşmış Bakı və Hyuston şəhərləri arasında əlaqələrin genişlənməsinə səbəb olmuşdu. Beləliklə, Azərbaycan dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması və möhkəmləndirilməsi, milli ideologiyanın xalqın mədəni, mütərəqqi dini ənənələri və ümumbəşəri dəyərlər əsasında formalaşmasına qayğı göstərilməsi, bu ənənə və
368
dəyərlərə zidd hallara qarşı mübarizə aparılması insanların mənəvi aləmini zənginləşdirir, xalqın intellektual mədəni tərəqqisinə xidmət edirdi.
|