Ushbu kurs ishi " Alyuminiy gidroksidining olinishi va xossalari " mavzusida bo`lib, unda kimyoviy tushunchalar, mavzuga oid nazariyalar, fikrlar amaliy mashqlar qamrab olinggan

Qaytaruvchi agenti sifatida

• 
  Termitning tarkibiy qismi sifatida, alyumotermiya uchun aralashmalar.
  

• 
  Pirotexnikada.
  

• 
  Alyuminiy noyob metallarni oksidlaridan yoki galogenlardan qaytarishda ishlatiladi.
  

Qora metallurgiyada

• 
  Alyuminiy juda kuchli deoksidlovchi hisoblanadi, shuning uchun u po’latni ishlab chiqarishda ishlatiladi.
  

Alyuminiy boshqa qotishmalarga qo’shimcha sifatida
Alyuminiy ko’plab qotishmalarning muhim tarkibiy qismidir. Misol uchun, alyuminiy bronzalarda asosiy komponentlar mis va alyuminiydir. Magniy qotishmalarida alyuminiy ko’pincha qo’shimcha sifatida ishlatiladi. Elektr isitish qurilmalarida spirallarni ishlab chiqarish uchun fehral (Fe, Cr, Al) ishlatiladi (boshqa qotishmalar bilan birga). Po’latga ishlov berishga osonlashtirish uchun qo’shiladi. Zargarlik buyumlari: Alyuminiy juda qimmat bo’lgan vaqtda, undan turli xil zargarlik buyumlarini tayyorlangan. Shunday qilib, Napoleon III alyuminiy tugmachalarga buyurtma qilgan va 1889-yilda Mendeleyevga oltin va alyuminiy idishlar bilan tarozi berildi.
Yaponiyada alyuminiy an’anaviy zargarlik buyumlarini ishlab chiqarishda ishlatiladi, kumush o’rnini bosadi.
Shisha ishlab chiqarish: Shisha sanoatida alyuminiyning ftorid , fosfat va oksidlari ishlatiladi.
Oziq-ovqat sanoati: Alyuminiy oziq-ovqat qo’shimchasi sifatida ro’yxatdan o’tgan.
Harbiy sanoatda: Metallning arzonligi va yengiligi qo’lda ishlatiladigan qurollarni, xususan, avtomat va to’pponchalarni ishlab chiqarishda keng qo’llanilishiga olib keldi.
Raketada alyuminiy va uning birikmalari: Alyuminiy va uning birikmalari ikki komponentli raketa yoqilg’isida yuqori samarali raketa yoqilg’isi sifatida va qattiq raketa yonilg’isida yonuvchan komponent sifatida ishlatiladi. Quyidagi alyuminiy birikmalar raketa yoqilg’isi sifatida eng katta qiziqish uyg’otadi.
1.5 Alyuminiy gidroksid olinishi, xossalari va ishlatilishi
Alyuminiy gidroksid bu modda alyuminiyning yana bir muhim birikmalaridan bo`lib ranggi oq, amfoter modda.
Alyuminiy giroksid qiziqarli xususiyatlarga ega moddadir. U noorganik modda, alyuminiy gidroksidi tabiatda uchraydi, boksitlar tarkibiga kiradi.
Alyuminiy gidroksidi to`rtta kristalli modifikatsiyada va kalloid eritma shaklida yoki pushti rangga ega bo`lgan nozik kristalli bo`shashgan kukundir. Jelega o`xshash gidroksid ham oq rangga ega.
Qattiq shaklda u, oq yoki shaffof, bazida yenggil kulrang yoki pushti rangga ega bo`lgan nozik kristalli bo`shashgan kukundir. Reagent suvda deyarli erimaydi. Yonmaydi, portlamaydi, zaharli emas.
Qattiqa va jelega o`xshash modifikatsiyalarning kimyoviy xossalari har xil. Qattiq modda juda inert, kislotalar, ishqorlar va boshqa elementlar bilan reaksiyaga kirishmaydi, lekin qattiq ishqorlar yoki karbonatlar bilan birlashishi natijasida metaalyuminatlar hosil qilishi mumkin.
Jelega o`xshash modda amfoter xususiyatga ega, ya`ni kislotalar va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi. Kislotalar bilan reaksiyaga kirishganda tegishli kislotaning alyuminiy tuzlari, aluminatlar hosil bo`ladi. Ammiak eritmasi bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Qizdirilganda gidroksid oksid va suvga parchalanadi.
Ehtiyot choralari: Reagent to`rtinchi xavf sifiga kiradi, yong`ingga chidamli va odamlar va atrof – muhit uchun amalda xavfsiz hisoblanadi. Faqat havodagi aerazol zarralari bilan ehtiyot bo`lish kerak: chang nafas olish tizimiga, teriga va shilliq pardalarga tirnash xususiyati beruvchi ta`sir ko`rsatadi.
Shuning uchun alyuminiy gidroksidi ko`p miqdorda chang hosil bo`lishi mumkin bo`lgan ish joylarida xodimlar nafas olish, ko`z va terini himoya qilishlari kerak. GOST tomonidan tasdiqlanggan metodologiya muvofiq ish joyining havosidagi zararli moddalarning tarkibi ustidan nazoratni o`rnatish kerak.
Xona ta`minot va egzoz ventilyatsiyasi bilan jihozlanggan bo`lishi kerak, agar kerak bo`lsa, mahalliy aspiratsiya assimlatsiyasi bilan jihozlanggan bo`lishi kerak.
Alyuminiy gidroksid barcha amfoter moddalar kabi ishqorlar va kislotalar bilan reaksiyaga krishadi.
Sanoatda reagent sof alyuminiy va alyuminiy hosilalari, masalan, alyuminiy oksidi, alyuminiy sulfat va ftorid olish uchun ishlatiladi.
Alyuminiy gidroksiddan olinggan alyuminiy oksidi lazer texnalogiyasi ehtiyojlari uchun sun`iy yoqut olish uchun, korund – havoda qurutish, mineral moylarni tozalash, zumrad ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Tibbiyotda u odamning oshqozon- ichak traktining kislota-ishqor muvozanatini normallashtirish, oshqozon va o`n ikki barmoqli ichak yarasi, oshqozon –qizilo`nggach reflyuksi va boshqa bazi kasalliklarni davolash uchun qoplovchi vosita va uzoq ta`sir qiluvchi antacid sifatida ishlatiladi.
Farmakologiyada u kiritilgan infeeksiya ta`siriga tananing immunitetini kuchaytirish uchun vaktsinalarning bir qismidir.
Suvni tozalashda – suvdan turli ifloslantiruvchi moddalarni olib tashlashga yordam beradigan adsorbent sifatida. Gidroksid olib tashlanadigan moddalar bilan faol reaksiyaga kirishib, erimaydigan birikmalar hosil qiladi.
Alyuminiy gidroksidi kimyo sanoatida polimerlar, silikonlar, kauchuklar, bo`yoqlar va laklar uchun ekologik toza olovga chidamli vosita sifatida – ularning yonuvchanligini, alanggalanuvchanligini yomonlashtirish, tutun va zaharli gazlarni chiqarishni bostirish uchun ishlatiladi. Yana alyuminiy gidroksidni tish pastasi, mineral o`g`itlar, qog`oz, bo`yoqlar, kriolit ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Alyumniy gidroksid o`g`itlar sifatida, tibbiyot farmaseftika mahsulotlari, turli ishlab chiqarishlarda qo`llaniladi. Kiymoviy ishlab chiqarishda alyuminiy ftorid va oltingugurt ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Qog`ozlar, plastmassa, bo`yoqlar va boshqa ko`plab ishlab chiqarishda zarur bo`lgan modda hisoblanadi.
Alyuminiy gidroksidi alyuminiy tuzlari eritmasiga ishqor ta`sir ettirilganda Al(OH)<sub>3</sub> cho`kmasi hosl bo`ladi.

Sopol (keramika) moddalar bilan Al₂O₃ ning aralashmalari – kermetlar yuza qatlami metallar yoki metallsimon moddalar ( masalan , Ti₆O , Ti₃O va boshqalar) bilan qoplash natijasida xosil bo`lgan kompozitlar ko`pincha ularni tashkil etgan boshlang`ich moddalarning xossalaridan ijobiy tomondan kata farq qilishi texnalogik jarayonlarda axamiyati kata.

Alyuminiy gidroksidi shuningdek, magniy gidroksidi va gipertermiya aralashmalari bilan polimer ilovalar uchun yong`inga chidamli plomba sifatida foydalaniladi. Bu jarayonda kata miqdorda issiqlik chiqib 180°C (356 F) darajasida parchalanadi .

Alyuminiy gidroksidi zichligi 3.97 g/ sm³ bo`lib, suvda deyarli erimaydi.

NaAlO₂ – natriy metaalyuminat deb yuritiladi. Eritmadan cho`kadigan alyuminiy gidroksidning xolati eritmadagi pH qiymatiga va tempraturaga bog`liq. Past tempraturada cho`kkan gidroksid gel xossalariga ega , u asta – sekin qisman kristall shaklga o`tadi. Yuqori tempraturada (150°C larda ) kislotali eritmadan AlO(OH) tarkibli cho`kma xosil bo`ladi.

Yana ham yuqori tempraturada alyuminiy gidroksid Al(OH)₃ ga aylanadi, 1000°C dan yuqorida a-Al₂O₃ xosil bo`ladi.

Alyuminiy gidroksidning kristall shakl o`zgarishi tabiatda diaspar nomli mineral xolida uchraydi. Diaspar 420°C gacha qizdirilganda a- Al₂O₃ ga aylanadi.

Al³⁺ ioni kichik radiusli va kata zaryadli bo`lgani uchun , kuchli qutblovchi ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli alyuminiy tuzlari eritmalarda suv molekulalari bilan birga kristallanadi, masalan: Al₂(SO₄)₃ ·18H₂O ; Al(NO₃)₃ ·9H₂O; AlCl₃ ·6H₂O.

Alyuminiy tuzlari rangsiz, suvda yaxshi eriydi (fosfat va silikatlari erimaydi). Ularning bazilari chunonchi Al₂S₃, Al(CH₃COO)₃, to`liq gidrolizlanadi. Kuchli kislotalarning alyuminiy tuzlari ( alyuminiy sulfat va alyuminiy nitrat) xam suvda gidrolizlanadi, ular kislotali reaksiya namoyon qiladi, masalan:

Al₂(SO₄)₃ + 2H₂O → H₂SO₄ + 2Al(OH)SO₄

Alyuminiy gidroksidi bir kristalli yoki amorf ishtirokida tafovutlar bor bo'lsa-da, qoida tariqasida, u oq modda, jelatin turlari hisoblanadi.
Korund kimyoviy reagentlar ta`siriga nixoyatda chidamli modda. Xira korundan jilvir, tigel pechlarning astarlari va boshqa o`tga chidamli buyumlar tayyorlanadi. Jilvir uchun kerakli korund, boksitlarni lektr pechda qizdirish yo`li bilan olinadi. Tiniq korund (yoqut ko`rinishida) kuchli nur chiqaruvchi lazerlarning tarkibiy qismlari uchun ishlatiladi. Kuchli lazerdan chiqqan ignasimon yorug`lik dastasi bir necha million kpa ga teng yorug`lik bosimini yaratadi. Bular yordamida qattiq tog` jismlarini teshish kabi ishlarni bajarish mumkin. Xozirgi vaqtda yoqut ham suniy usulda olinadi (buning uchun kukun xolidagi Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> bilan xrom oksid aralashmasi qizdirilib suyuqlantiriladi).
Ulardan tashqari, erkin xolda malum bo`lmagan mataalyuminat kislota (HAlO₂) ning Mg va Zn ionlari bilan xosil qilgan Al₂O₄^2- tutgan birikmalari – shpinellar kub panjara xosil qiladilar, ulardagi kislarod atomlari tetraedr va oktaedr bo`shliqlar xosil qiladi. Teatraedrik bo`shliqlarda oksidlanish darajasi +2 bo`lgan metall ionlari ( masalan magniy shpinelida magniy, rux shpinelida esa rux ionlari ) oktaedrik bo`shliqlarda esa alyuminiy atomlari joylashadi.
Alyuminiy (I) oksid Al₂O uchuvchan modda bo`lib, alyuminiy bilan Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> aralashmasi yuqori tempraturada qizdirilganida hosil bo`ladi.
Vodorod xlorid alyuminiyga kuchliroq taʼsir etadi, ortofosfat kislota taʼsir etmaydi. Alyuminiyning koʻpgina tuzlari suvda yaxshi eriydi va gidrolizlanib, kislotali reaksiya roʻy beradi. U ishqorlarda ham yaxshi eriydi, bunda alyuminatlar hosil boʻladi.
Alyuminiy gidroksid alyuminiy oksidining suv bilan birikmasi bo`lgan kimyoviy moddadir. U suyuq va qattiq holatda bo`lishi mumkin. Suyuq gidroksid suvda juda yomon eriydigan jelega o`xshash shaffof moddadir.
Qattir gidroksid – passiv kimyoviy xususiyatlarga ega bo`lgan va deyarli hech qanday boshqa element yoki birikma bilan reaksiyaga kirishmaydigan oq kristall modda. Sanoatda gidroksiddan foydalanish sof alyuminiy ishlab chiqarish bilan bog`liq. Texnalogik jarayon alyuminiy oksidi bo`lgan rudani qayta ishlashdan boshlanadi, jarayon tugagandan so`ng gidroksidga aylanadi. Ushbu reaksiyadagi mahsulotlarning rentabelligi yetarlicha yuqori bo`lib, tugagandan so`ng deyarli yalang`och tosh qoladi.
Keyinchalik alyuminiy gidroksidning parchalanish operatsiyasi amalga oshiriladi. Jarayon maxsus shartlarni talab qilmaydi, chunki modda 180°C darajadan yuqori haroratgacha qizdirilganda yaxshi parchalanadi. Ushbu qadam aluminani izolatsiya qilish imkonini beradi. Ushbu birikma ko`p miqdordagi sanoat va maishiy mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun asosiy yoki yordamchi materialdir.
Agar sof alyuminiy olish zarur bo`lsa, eritmaga natriy kriolit qo`shilishi bilan elektroliz jarayoni qo`llaniladi. Katalizator oksiddan kislarod oladi va alyuminiy katodga yotqiziladi.

Alyuminiy gidroksid Al(OH)₃ polimer tuzulishdagi modda. Tabiiy holdagi gidroksid (gidrargillit minerali ) qatlamsimon tuzulishni hosil qiladi. Ion – almashinish reaksiyalari natijasida olinggan Al(OH)₃ iviqsimon oq chokma. Odatda olib boriladigan reaksiya quyidagi yarim –ion tenglama bilan ifodalanadi:

Al³⁺ + 3OH^- → Al(OH)↓

Cho`kmaning uzoq vaqt turishi natijasida suv yo`qotib kristall holdagi Al(OH)₃ ga aylanadi. Kristall holatdagi Al(OH)₃ alyuminatlarning ishqoriy muhitdagi eritmalaridan CO₂ o`tkazib olinadi:

Na[Al(OH)₄] + CO₂ → Al(OH)₃↓ +NaHCO₃

Al₂O₃ · nH₂O ni kuydirish natijasida suv yo`qotib avval AlOOH (bemit) so`ngra Al₂O₃ hosil bo`ladi. Suvzislantirilgan Al(OH)₃ – alumogel dan silikogel singgari adsorbent sifatida foydalaniladi.