X V ii bob. Porshenli va plu njerli nasoslar

r
haydash bosimi Я , = — nasosdagi va haydash trubasidagi gidravlik qarshiliklami 
Y
yengishga sarf boMgan bosimlar yigMndisi 
H„ +Hm
orqali quyidagicha aniqlanadi:
H = ^--^-+H, +Hm.
(17.4)
Г 
Г
H„
va 
Hm
lar ishqalanish va mahalliy qarshiliklami hisoblash formulalari yordamida 
aniqlanadi.

---

Nasosning foydali bosimi 
H
ga esa trubalardagi gidravlik qarshilik kirmaydi:
Ht =HX-HC + H„.
(17.5)
Vakuummetr va manometrlar ko‘rsatuvidan aniqlangan indikator bosim
Hu
(17.6)
У 
У
ga teng. Manometrik bosim 
Hx
= 
Hm
degan tushunchani kiritamiz. U holda nasos va 
nasos qurilmasidagi yo‘qotishlami gidravlik FIK
va qurilmaning FIK
orqali ifodalanadi.
Nasosning suyuqlikni ko‘tarish uchun sarflagan foydali quwatini
N,
= Й Л
ni topsak, u holda indikator FIKni quyidagicha ifodalash mumkin:
Nr 
% = — •
N„
Yuqorida keltirilgan (17.2), (17.7) tengliklardan va oxirgi formuladan ushbu munosabat 
kelib chiqadi:
N/
/17 o\
V.= —
= —
-
--= 
Or/in'
( I 7-8)
К
)Q
h
H
u
Indikator quwatning porshenga berilgan quwat 
Np
ga nisbati mexanik FIK dan iborat.
^ r = n„,
(17.9)
N
p
Bundan foydalanib nasosing toiiq foydali ish koeffisientini topish mumkin:
Nr Nf NH
71
= 
Ы
= 7 Г 7 Г = '7 A '
Nu N„
Bundan ko‘rinadiki, nasosning to iiq FIK i hajmiy, gidravlik va mexanik FIK laming 
ko'paytmasiga teng ekan:
г! = Пвг?ег}т-
(17.10)
Demak, nasos olgan to iiq quwat quyidagi formulalar bilan aniqlanadi:

---

N
- 
QuH„r
10277
N = Q ,H ’" yn.k 
Ibrt
N = g jL L kVt
ЮОО
77
Oxirgi formulada hisob SI sistemasida bajarilishi kerak. Nasos ishlab turganida dvi- 
gatelning sarflagan quwati nasos foydalangan quwat bilan quyidagicha bogMangan 
bo‘ladi:
N* = a ~
bu yerda 
tjish
boshqaruvchi zvenodagi ishqalanish kuchlarini belgilovchi FIK, 
a
= 
1,1+1.2 - quwatning zapas koeffisienti; dvigatel ko‘proq zo‘riqib ishlagan holni 
hisobga oladi.
Nasosning foydali ish koeffisientlarini: 
=
0,9+0,98; 
цт
= 0,95+0,98; r| = 
0,65+0,9 chegarada olinadi. Bu qiymatlar nasosning turiga va uning eskirganlik dara­
jasiga bog‘liq bo‘lgani uchun aniq ko‘rsatilmaydi.
2.31-§. So‘rish grafigi va uni tekislash usullari
Porshenning silindrdagi harakati uning yo‘li 
L
bo'yicha bir xil emas. Krivoship- 
shatunli mexanizmning aylanishiga bogMiq boMgani uchun porshenning yoM tenglamasi
x
= r(l -cosfitf)
ko‘rinishida ifodalanadi. Porshenning bu tenglamadan aniqlangan tezligi ushbu ko‘- 
rinishga ega:
dx
v = — = 
rasvncot 
dt
Shunday qilib, porshenning tezligi krivoship-shatunli mexanizmning radiusi 
r
burchak 
tezligi 
со
ga bogMiq boMib, shatunning krivoship mahkamlangan nuqtasidagi aylana 
tezlikning shtok yo'nalishidagi proyeksiyasiga teng. Agar bu aylana tezlikni 
и = rco
deb, 
aylanish burchagini 
a
= 
cot
deb belgilasak, oxirgi tenglikni ushbu ko'rinishda yozamiz 
(2.32-rasm):
v - 
u s m a

---

Shunga asosan, vaqt birligida porshen silindrdan haydab chiqarayotgan suyuqlik miq­
dori nasosning so‘rishi deb ataladi va quyidagicha aniqlanadi:
P = vS = «S[sina] 
(17.12)
Bu formula asosida tuzilgan 
grafik porshenning so‘rish grafigi deb 
^
ataladi. 
Keltirilgan 
formuladan
if 
Щ
дг 
м
4* a
ko‘rinadiki, 
sina
ning 
musbat
I
2.32 - rasm. Porshenli nasosda so'rishning qiymatlarida 
nasosning 
so‘rishi 
notekisligini ко' rsatuvchi sxema 
sinusoida bo‘yicha o‘zgarib borib, 
haydash davriga to‘g‘ri keladi. S
in a
ning manfiy qiymatlarida nolga teng boMib, so‘rish 
davriga to‘g‘ri keladi. Oddiy bir harakatli nasosning so‘rish grafigi 2.32- rasmda 
tasvirlangan. Bundan ko‘rinib turibdiki, porshenning borib-kelishida haydash davriga 
to‘g‘ri kelgan so‘rish (sarf) grafikda tasvirlangan sinusoida bilan abstsissa o‘qi orasidagi 
yuzaga teng bo‘lib, so‘rilish davriga to‘g‘ri kelgan so‘rish nolga teng. So‘rishning 
bunday notekisligi, ko‘p hollarda bir tekis so‘rish zarur bo'lganligi sababli, ishlab 
chiqarish talabiga javob bermaydi. Bundan tashqari, trubadagi notekis tezlik inersiya 
kuchini engishga anchagina energiyaning sarf bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Ikki harakatli 
nasoslaming so‘rish grafigi 2.33-rasm, 
a
da keltirilgan. Rasmdan ko‘rinadiki, bunday
nasoslarda so‘rish faqat haydash 
Ij ^ — \ / — *v 
JT
4
S '
-- ч
yoki so‘rish boshlanishidagina
nolga teng bo‘ladi. Abstsissa 
o‘qining 
boshqa 
nuqtalarida 
so‘rish nol bo‘lmaydi. Shunday 
qilib, ikki harakatli nasoslarda 
so‘rish bir amaliy nasoslarga 
nisbatan to‘g‘riroq bo'ladi. Ush
? W W W 7 x
2.33 - rasm. Iklvi va uch haraktli 
porshenli nasoslarda so'rislining tekisroq bo'lishi
harakatli nasoslarda esa so‘rish yana ham to‘g‘riroq bo‘ladi (2.33-rasm, b). Bu 
nasoslaming so‘rish grafigidan ko‘rinadaki, abstsissa o‘qining hech qaysi nuqtasida 
so‘rish nol bo‘lmaydi, boshqasha aytganda so‘rish to‘g‘ri shiziqga juda yaqin bo‘ladi.
Porshenli nasoslarda so‘rishning notekisligini maksimal tezlikning o‘rtacha 
tezlikka nisbati bilan ifodalanadi. Bunda o‘rtacha tezlik deb quyidagi miqdomi nazarda 
tutamiz:

---

j«[sma}rf0
v =-2-----------
In
Boshqacha aytganda, o ‘rtacha tezlik porshenning to ‘liq borib kelishiga to ‘g ‘ri kelgan 
oraliqda so'rish grafigi bilan abstsissa o‘qi orasidagi yuzaning shu yuzaga teng va 
uzunligi 2л - bo‘lgan -to‘g ‘ri to‘rtburchak balandligiga teng.
Oddiy bir harakatli nasoslar uchun notekislik
^=
sl
= 3,14
ga teng, ikki harakatli nasoslar uchun esa