X V ii bob. Porshenli va plu njerli nasoslar

---

guruhlash sxemasiga joylashtirish mumkin emas. Shuning uchun quyida faqat eng ko‘p 
tarqalgan nasoslar ustida to‘xtalib o‘tamiz.
X V II bob. PORSHENLI VA PLU NJERLI NASOSLAR
2.28- §. Porshenli va plunjerli nasoslaming tuzilishi hamda ishlatilish sohaiari
Porshenli nasos qurilmasining eng sodda 
sxemasi 2.30-rasmda keltirilgan.
Bu nasoslarda suyuqlikning so‘rilishi va 
haydaJishi porshen yoki plunjeming (2.30- 
rasm) silindrda ilgarilama-qaytma harakatiga 
asoslangan. Bunda porshen 
3
(2.30-rasm) yoki 
plunjer 
3
(2.30- rasm, a) tarkibida shtok 
2 
boMgan 
krivoship-shatunli 
mexanizm 
1 
yordamida harakat qiladi. Porshen (plunjer) 
silindr ichida 
qaytma 
(orqaga) harakat 
qilganida uning oldidagi ish boMmasining 
hajmi ortib siyraklanish hosil bo‘ladi. Bu 
siyraklanish ma’lum bir chegaraga yetganida 
ish boMmasidagi bosim bilan tirgak klapan 7 
ostidagi xrapovikda boMgan bosim orasidagi farq so‘rish klapani 
4
ni oshadi va suyuqlik 
so‘rish trubasi 
6
orqali ish boMmasiga kiradi. So'rish jarayoni porshen (plunjer) o‘zining 
eng chekka so‘rish chegarasiga etgunsha davom etadi. Bunda so‘rish trubasidagi 
siyraklanish so‘rish klapani oldiga joylashtirilgan vakuummetr yordamida oMchanadi. 
Ta’minlovshi idishdagi suyuqlik sathidan nasos silindrining eng yuqori sathigacha 
boMgan balandlik so‘rish balandligi 
(Hs)
deyiladi. So'rish balandligi chegaraviy so'rish 
balandligi 
Hr
dan katta boMmasligi kerak.
Porshen (plunjer) ilgarilama (oldinga) harakat qilganda esa ish boMmasidagi 
bosim ortib, so‘rish klapani yopiladi. BoMmadagi bosim ortishida davom etib haydashga 
etarli bosim 
px
ga etganida haydash klapani ochilib, suyuqlik haydash trubasi 
9
ga o‘ta 
boshlaydi. Suyuqlikni haydash porshen eng chekka haydash chegarasiga yetguncha 
davom etadi.
2.30 - rasm. Bir harakatli porshenli 
(plunjerli) nasosning ishlash sxemasi

---

Nasosni ishga tushirganimizda u awal so‘rish trubasidagi havoni tortadi va su­
yuqlik so‘rish trubasiga ko‘tariladi. Nasos biroz vaqt ishlagandan so‘ng so‘rish trubasi 
va silindrdagi havo haydab chiqarilib, suyuqlik silindrni to‘ldiradi. Shundan so'ng nasos 
moslangan tartibda ishlay boshlaydi. Natijada ta’minlovchi idishdagi suyuqlik qabul 
qiluvchi idishga o‘taoshlaydi.
Silindrdagi yuqori sath bilan suyuqlik ko‘tarilgan eng yuqori sathlaming farqi 
haydash balandligi 
(Hx)
deyiladi.
So‘rish balandligi bilan haydash balandligining yig‘ indisi #„ = Я, + 
Hx
nasosning 
tortish balandligi yoki to‘liq statik bosimdan iboratdir.
Yuqorida aytganimizdek porshenli nasoslar yuqori bosim kerak bo‘lgandagina 
ishlatiladi. Amalda, ko‘p hollarda, porshenli nasoslar markazdan qoshma nasoslami 
siqib chiqaradi. Hajmiy gidrouzatmalar tarkibida ishlayotgan nasoslar asosan porshenli 
nasoslar turiga kiradi. Bu aytilganlardan tashqari porshenli nasoslarning yana bir 
ustunligi foydali ish koeffiiientining yuqoriligidir.
Porshenli nasoslarning markazdan qoshma nasoslardan yana bir farqi shundaki, 
uning so‘rishini haydash trubasiga o‘matilgan berkitkish yordamida o'zgartirib 
boimaydi. Lekin haydash trubasining kesimi kichrayib borishi bilan tezlik ortib boradi 
va berkitkich oldida bosim ortib boradi. Agar berkitkish butunlay beqitib qo‘yilsa, 
bosim juda kattalashib ketishi natijasida yo nasos buziladi, yoki truba yoriladi, yo 
boimasa zo'riqishning ortib ketishi, natijasida dvigatel to‘xtab qoladi. Shuning uchun 
porshenli nasoslardan yuqori bosimda o‘zgarmas so‘rish zarur boigan hollarda 
foydalaniladi.
Porshenli nasoslarning markazdan qoshma nasoslarga taqqoslangandagi asosiy 
kamshiligi ulaming kattaligi, qimmatga tushishi, ishlatishning murakkabligidir. Bu 
nasoslarga markazdan qoshma nasoslarga qaraganda ko‘proq qarab turish va diqqat 
talab qilinadi. Chunki porshenli nasoslarning klapanlari tez-tez ifloslanab turadi. 
Ifloslanish nasosning boshqa qismlarida ham boiadi.
2.29-§. Indikator diagramma
Porshenli nasosning silindridagi absolyut bosimning porshenning yurishiga yoki 
ish boimasi hajmining o ‘zgarishiga bogiiqligini ko'rsatuvchi yopiq shiziqdan iborat 
grafik indikator diagramma deyiladi. U ishlab turgan nasos silindriga o‘matilgan va

---

indikator deb ataluvchi maxsuS asbob yordamida chizib olinadi. 2.31-rasmda oddiy bir
harakatli 
porshenning 
taxminiy 
indikator
diagrammasi keltirilgan. Diagrammada