Xalq ijodiyoti

II. 
BOB. O‘ZBEK ETNOMADANIYATI VA JAHON 
SIVLIZATSIYASINING AMALIY AHAMIYATLARI 
 
2.1. Etnik madaniyatning funksiyalari va o‘ziga xos xususiyatlari 
Etnosning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotda muxim o‘rin olishi bilan etnomadaniy
belgilar kengroq ko‘zga tashlanadigan va etnosning xususiyatlarini to‘laroq 
ifodalaydigan bo‘ladi. Xo‘sh, o‘zbek xalqi etnik madaniyatidagi ushbu o‘ziga xos
xususiyatlar nimalardan iborat? Etnik madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlarini
moddiy va ma'naviy, ijtimoiy, badiiy-estetik, axloq, xulq-atvor, imo-ishora, 
maishiy xayot, kabi ko‘rinishlarga ajratib o‘rganish mumkin. 
O‘zbek xalqi etnik madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlariga U.X.Qoraboyev
xalq donishmandligi, xalq e'tiqodi, xalq pedagogikasi, xalq odatlari, xalq ijodi,
xalq o‘yinlari, dam olish madaniyati, xalq pazandaligi, milliy liboslar, xalq 
me'morchiligi, xalq amaliy san'ati, xalq tabobati, xalq turmush-madaniyati kabi
ko‘plab soxalarni kiritadi. Etnik madaniyatni maxsus tadqiq etgan S.A.Arutyunov
esa uni insonning ma'naviy va moddiy madaniyatlar sistemasiga ajratib qarashni 
taklif etadi. Shu bilan birga u ushbu ikki sistemani uyg‘unlashtirib, dialektik 
bog‘lab keluvchi jismoniy yoki insoniy «vujudiy xatti-harakatlari madaniyati»
ham bor deb ko‘rsatadi. Ushbu sistemalar borliqni o‘zlashtirish va o‘zgartirish, 
insonni o‘zini anglash va shakllantirish, iste'mol qilish (oziq-ovqatdan tortib
badiiy estetik asarlardan huzur olishgacha), kishilararo aloqalarni va
jamiyatdagi yerarxik bog‘liqlikni ta'minlovchi muloqot (kommunikatsiya) -
normativ fo‘nksiyalarni bajaradi. Albatta, etnik madaniyatni bunday 
podsistemalarga va fo‘nksiyalarga klassifikatsiya qilishda ma'lum bir ilmiy-
nazariy konsepsiya, maqsadlardan kelib chiqiladi. Bizning fikrimizcha, etnik
madaniyatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ibtidoiy davrlarda yuzaga kelgan
madaniy belgilar bilan cheklash mumkin emas. Har bir ijtimoiy-tarixiy 
rivojlanish bosqichlari etnik madaniyatlarning podsistemalariga ham, 
fo‘nksiyalariga ham ta'sir ko‘rsatib, ularda umumiy (umuminsoniy) va

---

37 
xususiy, (milliy, etnik) belgilarni yuzaga keltirganki, ularni hisobga olmay,
ma'lum bir xalq madaniyati haqida so‘z yuritib bo‘lmaydi. 
Etnik madaniyatga sistemali-fo‘nksional yondashish maqsadga muvofnqdir.
U ijodiy faoliyat fo‘nksiyasi, an'anaviylik (saqlash) fo‘nksiyasi, kommunnkativ
(muloqot) fo‘nksiyasi, integrativ fo‘nksiyasi, rekreativ (dam olish, xordiq
chiqarish) fo‘nksiyasi, ommaviylashuv fo‘nksiyasi, ijtimoiy guruhlanish
(differensiyalashish) fo‘nksiyalariga bo‘linadi. Ijodiy faoliyat fo‘nksiyasi etnik
madaniyatni xalq, millat ijodiy mexnat, izlanishlar va tajriba almashishlar 
jarayonida yaratadi, degan fo‘ndamental ahamiyatga ega yondashuvga tayanadi.
Ijodiy faoliyat, umuman faoliyat - insonning mavjudlik usulidir.
«Inson xayot tarzining madaniyat tushunchasidagi belgisi uning
faoliyatidir.» (Karmin A.S.) To‘g‘ri, barcha faoliyatlar ham madaniyatni 
yaratavermaydi, balki, ma'lum bir maqsadga yo‘naltirilgan, ongli, sun'iy tarzda 
yaratilgan narsa, xodisa (artefakt)lar madaniyatdir. Demak, artefaktlar 
madaniyatlarning asosiy belgisidir.O‘zbek xalqi etnik madaniyatida bu
fo‘nksiya mavjud ijtimoiy-madaniy boyliklarni o‘zlashtirishdan tortib, to yangi
bir ijod namunasini yaratishgacha bo‘lgan izlanishlarda namoyon bo‘ladi.
Masalan, o‘zbek xalqi etnik madaniyatiga xos ilk naqsh asarlari eramizdan
avvalgi I-ming yillarga oid arxeologik topilmalardayoq uchraydi. Biroq, bu
o‘ta sodda chizmalarga, har bir avlod o‘z ulushini qo‘shib, uni tarixiy diniy
tasavvurlar bilan boyitib, hozirgi murakkab san'at darajasiga ko‘targan. Shu
tarifa ijodiy faoliyat ta'sirida xalq amaliy san'ati oddiy ko‘rinishdan yiriq
murakkab janrga o‘sib chiqgan. ba'zan, ijodiy faoliyatda izlanishlar to‘xtaganini 
kuzatamiz. Masalan, arablar istilosi va mug‘ul-tatarlar bosqini avj olgan
davrlarda turg‘unlik, ba'zan esa orqaga qaytish hollari kuzatiladi. O‘lkada
tinchlik qaror topishi bilan xalqimiz madaniy boyliklarni yaratishda davom etadi. 
Ijod, qo‘shiq san'ati kabi janrlarda esa hatto chet elliklar bosqini paytida ham
xalqimiz ijodiy izlanishlardan to‘xtamagan. Demak, o‘zbek xalqi etnik 
madaniyatiga xos bosh xususiyat uning ijodiy faoliyat va izlanishlardan hech
qachon to‘xtamaganida, xalqimizni madaniy boyliklar yaratishga uzluksiz intilib 

---

38 
kelganidadir. An'anaviylik fo‘nksiyasi ajdodlarimiz yaratgan madaniy boyliklarni
asrash, ularni yot elementlarning buzg‘unchi ta'siridan, ijtimoiy-tarixiy 
jarayonlarning yimirishidan ximoya qilishga qaratilgan. Uni L.G.Ionin «muzey» 
fo‘nksiyasi sifatida qaraydi
1
. 
An'anaviylik insonga xos filogenetik va ontogenetik xodisadir. U ajdodlar 
yaratgan boyliklarni, muxim xulq-atvor, axloq normalarini, turmush tarzini
avlodlardan avlodlarga uzatish orqali etnik madaniyatni asrash vazifasini
bajaradi. Ba'zan, an'analarga qoloqlik belgisi, taraqqiyotga, to‘siq sifatida
qarash ham uchraydi. Shunday munosabat sovet totalitar tuzumi davrida
o‘zbek xalqi etnik madaniyatiga nisbatan olib borilgan. Masalan, uch marta 
yozuv o‘zgartirildi, diniy qadriyatlarga qarshi «urush» e'lon qilindi. Biroq 
sovetlar davrida xalqimiz madaniy-ijodiy faoliyatdan, ma'naviy boyliklar
yaratishdan to‘xtamadi, o‘z etnik madaniyatini asrab-avayladi. An'anaviylik
etnik madaniyatni iloji boricha buzmay, ijtimoiy-tarixiy bosqichga xos 
ko‘rinishda saqlashni taqozo etadi. Kommunikativ (muloqot) fo‘nksiyasi etnik 
madaniyatning insonlararo muloqot vositasiga aylanishini ifoda etadi. Etnik
madaniyatning ayrim ko‘rinishlari (masalan, amaliy san'at, dostonchilik, va
b.)ni aloxida olingan shaxs yaratishi mumkin, lekin ularning tarqalishi, xalq 
ijodiga aylanishi muxitga, ko‘pchilikka bog‘liqdir.
Shuning uchun kommunikatsiya (muloqot) etnik madaniyatning asosiy 
belgilaridan biridir. Madaniyatni yaratish jarayonida kishilar o‘zaro muloqotga 
kirishishadi, muloqot esa kishilarning ma'naviy-ruxiy olamini, intellektual 
sifatlarini bilishga yordam beradi. Muloqot o‘z moxiyatiga va negiziga ko‘ra
kishining informatsiya almashish, u yoki bu yangiliklarni eshitish, o‘z yuragida
yig‘ilgan xis-tuyg‘ulari bilan o‘rtoqlashishga qaratilgan ichki ma'naviy 
extiyojining ifodasi hisoblanadi. Unda kishi yo ijod predmetiga, yoki ijod
jarayonining boshqa sub'yektlari bilan muloqotda bo‘ladi. U.X,.Qoraboyev 
muloqotning askiya xalq og‘zaki ijodidagi o‘rnini tadqiq etib quyidagilarni
yozadi: «Askiya bir necha kishilar o‘rtasida o‘tkaziladigan og‘zaki xazil-
1
http://www.lawbook.ru

---

39 
mutoyibaga ko‘rilgan xalq o‘yinidir. Uni «so‘z o‘yini», «kulgi chiqarish san'ati»,
«badiiy suz baxei» deb ham atashadi. Askiyadagi asosiy usul so‘z tagida 
so‘z-ya'ni «kosa, kosani ostida nimkosa» tarzida xazil qilishdir. U odatda
yuqori so‘z san'ati hisoblanib, ko‘zlangan maqsad auditoriyada kulgi uyg‘otadi.
Askiyachining san'ati badiiy so‘z va ifoda usullaridan, xazul-xuzul, masxara
va pichinglardan unumli foydalanishida, shu tariqa boshqa askiyabozlar va 
auditoriya bilan bevosita muloqot o‘rnatishuvda namoyon bo‘ladi. Shuning
uchun askiya xalq og‘zaki ijodining an'anaviy ko‘rinishi sifatida jonli muloqot
orqali yashab keladi».
1
Agar, ilgari askiya oilaviy-maishiy davralarda yashab 
kelgan bo‘lsa, hozir u xalq etnik madaniyatining ta'sirchan turi sifatida madaniyat
o‘choqlari uyushtiradigan ommaviy-badiiy tadbirlarga aylangan. Muloqotda
insonning o‘z ruxiyatida yig‘ilgan «salbiy ma'lumotlar»dan xalos bo‘lishga
intilishi ham aks etadi. Erkin, tashqi tazyiqsiz, ichki ma'naviy extiyoji bilan
amalga oshiriladigan xalq ijodi turlari kishini ana shunday salbiy xususiyatga 
ega ta'sirdan xalos bo‘lishiga yordam beradi. «Men» o‘zining ijodiy xislatlarini
boshqa «men» yoki sub'yektlar bilan birgalikda namoyon qiladi, ushbu
muloqot jarayonida o‘zida zarur ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantiradi. Etnik
madaniyat kishilar va xalqlarni, ijtimoiy institutlar va ijod qilishga moyil
kuchlarni birlashtiradi. Bu uning integrativ fo‘nksiyasidir. O‘zbek xalqi etnik
madaniyatida integrativ belgilar mudom mavjud bo‘lgan. Ular o‘zbek
xalqining O‘rta Osiyo xalqlari bilan bir jug‘rofiy xududda yashagani, xo‘jalik-
madaniy tiplarining va ijtimoiy-tarixiy xayotining aynanligi, bir yirik etnos-
turk qavmiga mansubligi, diniy-e'tiqodlarining birligi kabilar bilan
bog‘lovchidir. 
Bundan tashqari, O‘rta Osiyoda turli xalqlar (fors, arab, mo‘g‘ul, ro‘s, 
grek-makedoniyaliklar) ijtimoiy-madaniy qadriyatlarining sintezlashib kelishini
ham unutib bo‘lmaydi. Ushbu belgilar nafaqat o‘zbeklarni, shu bilan birga
O‘rta Osiyodagi barcha xalqlarni o‘z atrofida birlashtirib kelgan. Ushbu 
madaniyatdagi Sharq (Xitoy, Mongoliya, Hindiston, Old Osiyo, Turkiya, arab
1
Musurmonova O. Ma'naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi.-T.: O‘qituvchi, 1996.-192 b.

---

40 
davlatlari, Kavkaz) xalqlari madaniyatiga yaqin belgilarning mavjudligi bizni
ushbu xalqlar tarixi, madaniyati, milliy urf-odatlarini to‘gri tushunishga, 
etnogenez nuqtai nazaridan esa bir xalq, qavm ekanimizni anglashga undaydi.
Bu esa ushbu xalqlarni etnomadaniy qadriyatlar atrofida integratsiyaga kirishib
yashashga da'vat etadi. 
Etnik madaniyat rekreativ fo‘nksiyani ham bajaradi. Dam olish va xordiq
chiqarishda xar bir etnik guruhlarning, millatning o‘z vaqtini o‘tkazishga,
psixofiziologik xolatini tiklashga qaratilgan an'analari aks etadi. Dam olish va
xordiq chiqarish shaxsning o‘z ixtiyoridagi ishi bo‘lsada, u jamiyatdan,
ijtimoiy munosabatlarda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlardan tashqarida kechmaydi.
Dam olish va xordiq chiqarish shaxs va ijtimoiy taraqqiyot manfaatlari bilan 
dialektik bog‘liqdir. Shuning uchun uni maqsadli tashkil etish uchun jamiyat va
davlat maxsus ijtimoiy-madaniy texnologiya (vositalar, usullar, tashkiliy
mexanizmlar majmuasi) yaratgan. Bozor munosabatlari sharoitida esa bunday 
texnologiya vazifasini ijara, xo‘jalik hisobi kabi iqtisodiy boshqarish usullari
bajaradi. Aynan bozor munosabatlari etnik madaniyatni xalq, kishilarning
ijtimoiy-madaniy va milliy taraqqiyot nuqtai nazaridan erkin, tashqi tazyiqsiz 
rivojlanishiga imkon beradi. Ommaviylashuv fo‘nksiyasi etnik madaniyatning
tashki tashkiliy belgisi sifatida keladi, biroq u etnik madaniyatning milliy
xususiyatlari va ma'naviy qiziqishlari yaqin kishilarning ruxiy birligi, bir-
biriga yaqinlashishi tufayli paydo bo‘ladi. Ommaviylik etnik madaniyatning
ochiq sistemaligi, ko‘pchilikka tushunarli ekanligi, egallash usullarining
osonligi bilan xarakterlanadi. Ushbu belgisi yo‘q madaniyat xalq, omma orasida 
tarqalmaydi. 
Ijtimoiy guruhlanish fo‘nksiyasi deganda biz jamiyatdagi sotsial
guruhlarning o‘ziga xos etnik madaniyat yaratishini tushunamiz. Masalan, u
bilan sanokqli kishilar, ayrim guruhlargina shug‘ullanadi. O‘zining etnik
madaniyatiga dexqonlar, ziyolilar, bolalar, shu jumladan, erkaklar va ayollar ham 
ega. O‘zbek xalqi etnik madaniyatidagi umuminsoniylik va milliylik bir-biriga
dialektik bog‘liq va uzoq ijtimoiy- tarixiy rivojlanish jarayonida shakllangan

---

41 
subetnik-etnik-superetnik sistemalarning o‘zaro aloqalari va fo‘nksional 
belgilarida namoyon bo‘ladi. 
Subetnik madaniyatga jamiyat ichidagi elatlar, xududiy milliy guruhlar,
o‘zining milliy-madaniy extiyojlarini qondirish maqsadida tashkil etilgan
uyushmalarga (jamiyat podsistemalari) taalluqli qadriyatlar, urf-odatlar, moddiy 
va ma'naviy boyliklar kabilar kiradi. Subetnik madaniyat cheklangan doiradagi 
etnik uyushmalarning moddiy va ma'naviy extiyojlarini ifodalab kelgani uchun
ular etnik madaniyatni rang-baranglashtirib, ma'lum bir ichki qonunlarga
muvofiq davr talablariga moslashtirib turadi. Masalan, o‘zbek etnik madaniyati
ichidagi submadaniyatga Xorazmliklarning o‘ziga xos til va muomala madaniyati, 
Namanganliklarning sertakallufligi va mexmondo‘stligi, Toshkentliklardagi 
pragmatizm va savdogarlikka moyilliklar misol bo‘lishi mumkin. Xuddi
shuningdek, submadaniyatga ayrim guruhlar (yoshlar), kasb egalari (yozuvchilar,
musavvirlar va b.), aholi qatlamlari (keksa kishilar, ayollar va b.),
tadbirkorlar va ishbilarmonlar, sportchilarning o‘ziga xos xulq atvori, fikrlashi,
turmush tarzi, qiziqishlari ham kiradi. Albatta, submadaniyat etnik madaniyatga 
qarshi turmaydi, balki o‘ziga xos xususiyatlari bilan etnik madaniyatda ma'lum
bir podsistema ko‘rinishida keladi. 
Submadaniyat respublikamizda yashayotgan turli millatlarga ham xosdir.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda 1 million 237 ming Tojik, 977 ming Qozoq,
227 ming Qirg‘iz va 152 ming Turkman millati vakillari yashaydi. Ular titul 
millat - o‘zbeklar etnik madaniyatiga nisbatan submadaniyat sub'yektlari
hisoblanadi. Xuddi shuningdek, ushbu millatlar etnik madaniyati ichida ham
submadaniyatlar bo‘lishi tabiiy holdir
1
. Ammo, ularning barchasini o‘zbek
xalqi etnik madaniyati o‘z atrofida birlashtirib, umum ijtimoiy manfaatlarini
ifoda etuvchi O‘zbekistan Respublikasi xalqlari madaniyatini shakllantirishga 
yo‘naltirib turadi. Shu tariqa submadaniyatlar bilan titul millatning etnik 
madaniyati uyg‘unlashib umuminsoniy harakter kasb etadi. 
1
http://www.lawbook.ru

---

42 
Milliylik va umuminsoniylik «milliy differensiatsiya va integratsiya»,
madaniy-informatsion va iqtisodiy aloqalar, xalqaro qadriyatlar va xuquq
normalari, fan va texnika taraqqiyoti, global muammolar ta'sirida ham etnik 
madaniyatning barqaror xususiyatlariga aylanadi. Masalan, milliy 
differensiatsiya «etnik o‘z-o‘zini anglashning o‘sishi, milliy xayotning
uyg‘onishi» natijasi bo‘lsa, integratsiya esa ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy
taraqqiyot sharti sifatida regional va umumplanetar ahamiyat kasb etmoqda. Etnik
madaniyatda umuminsoniy belgilarning shakllanishi va qaror topishiga
supermadaniyat ta'sir ko‘rsatadi. Supermadaniyat deganda zamonaviy
sivilizatsiya yaratayotgan aeroportlar, temir yo‘llar, yuqori qavatli binolar, 
so‘n'iy o‘gitlar va so‘n'iy yaratilayotgan narsalar, jonivorlar, xalqaro
universitetlar, jahon tillari, fazoviy aloqalar sistemasi, xullas, umumplanetar 
voqelikka da'vogar boyliklar nazarda tutiladi. Supermadaniyat mintaqalar va
xalqlar o‘rtasidagi madaniy-informatsion hamda integratsion aloqalarning 
yoyilishini u yoki bu boyliklarning umuminsoniy qadriyatlarga aylanishini
tezlashtiradi. Aynan supermadaniyat ta'sirida bir tomondan, etnik 
madaniyatlarning o‘zaro aloqalari kengayayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, 
xalq madaniyatida yot elementlarning paydo bo‘layotgani, natijada kishilardagi
ijodiy xislatlarni o‘stirish o‘rniga boqimandalik, konformizm kayfiyatlarining
shakllanayotgani ko‘zga tashlanadi. Ammo, o‘zbek xalqi etnik madaniyatida 
o‘zining tarixiy-madaniy paradigmalarini saqlashga intilish kuchli. Bizning
fikrimizcha, xalqimiz madaniyatidagi ushbu etnik xususiyatlarni yanada
mustaxkamlash, yosh avlod qalbiga ularni singdirish haqida mudom
qayg‘urish zarur. Ushbu tadqiqot ham mazkur vazifani bajarishga qaratilgandir.