Xalq ijodiyoti
Yüklə 246,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
18 1.2. Madaniyatning etnomilliy mohiyati va jahon sivlizatsiyasida tutgan o‘rni Madaniyatning etnomilliy moxiyati, Madaniyatning mavjudligi qabila, elat, millat, davlat, mintaqa bilan bog‘lansada, aksariyat hollarda u etnik (milliy) asosga ko‘ra farqlanadi. Masalan, muayyan millat madaniyati haqida gapirilganda eng avvalo har bir etnik birlikning boshqalardan farq qilo‘vchi, uning ko‘pchilik a'zolari tomonidan tan olinuvchi, o‘zaro bog‘liq va muayyan yaxlitlikni tashkil eto‘vchi qadriyatlar, normalar, an'ana va urf-odatlar tizimi tushuniladi. Etnik birlikning yagona sotsial organizm sifatida mavjud bo‘lishi madaniyatning bir butun xodisa sifatida rivojlanishining zaruriy sharti hisoblanadi. Zero, faqat muayyan birlik, hamjamiyat doirasidagina madaniyatdagi umumiylik va uning boshqa madaniyatlarning shunga o‘xshash namunalaridan farqi shakllanadi, mustahkamlanadi, saqlanib qoladi va rivoj topadi. Demak, har bir millat boshqalardan farq qilo‘vchi, o‘ziga xos, u yoki bu tarzda ajralib turuvchi o‘z madaniyatiga ega. Ayrim hollarda bu o‘ziga xoslik shunchalik kuchliki, u tezda ko‘zga tashlanadi. Masalan, o‘zbek va arab, yapon va franso‘z madaniyatlarining o‘zaro farqli jihatlarini bir qaraganda ilg‘ash mumkin. Bir-biriga geografik joylashuvi, xo‘jalik yuritish usuli, tili, diniga ko‘ra yaqin bo‘lgan madaniyatida esa bunday farqlarni kuzatish nisbatan qiyii. Xususan, o‘zbeklar va tojiklar, qirg‘izlar va qozoqlar, ruslar va beloruslar madaniyatidagi bunday farqlarni topish jiddiy kuzatishlarni, katta sinchkovlikni talab etadi. Har Holda bunday farqlar birdaniga ko‘zga tashlanmasa-da, ular mavjud va bunday tafovutlarni ajratish mumkin. Har qanday madaniyatning o‘ziga xosligi milliy urf-odatlar, an'analar, marosimlar va axloqiy normalarda, shuningdek, moddiy madaniyatning kiyim-bosh, uy jixozlari kabi elementlarida ayniqsa, yaqqol ko‘rinadi. Buni milliy bayramlar misolida ham kuzatish mumkin. Chunonchi, o‘z ildizlari bilan zardushtiylikning Bahor va Quyosh bayramiga borib taqaladigan yangi yil bayrami Navro‘zni ko‘pgina xalqlar bayram qiladilar va u har bir xalqda o‘ziga xoslik kasb egadi. Xususan, asrlar davomida 19 chorvachilik bilan shug‘ullangan, ko‘chmanchilikka asoslangan turmush tarzi xukmron bo‘lgan qirg‘iz, turkman xalqlarida va dexqonchilik bilan shug‘ullanib, o‘troq turmush tarziga ega bo‘lgan o‘zbek va tojik xalqlarida bu bayramni nishonlash bir-biridan ozmi ko‘pmi farqlanadi. Shunday bo‘lsada, madaniyatdagi milliylikni bir madaniyatni boshqasidan farqlovchi milliy o‘ziga xoslik bilan bog‘lash metodologik jihatdan noto‘g‘ridir. Har bir madaniyatda qadrdon va yaqin bo‘lib qolgan boshqacha aytganda, milliy ham hisoblanadigan elementlarning muayyan qismi aslida nisbatan keng doirada tarqalgan bo‘lishi qatiy haqikatdir. Masalan, o‘zbek madaniyatida boshqa xalqlar bilan umumiy bo‘lgan elementlar ham anchagina o‘rinni egallaydi. Ular doirasiga mintaqa, turk, umuman Sharq yoki islom diniga e'tiqod qilo‘vchi xalqlarga xos bo‘lgan xususiyaglarni kiritish mumkin. Har qanday madaniyat rivojlanishida etnik, milliy o‘ziga xoslikning ustuvorligi madaniyatlarning o‘z doirasi bilan cheklanib qolishini, ularning max mahkumligini bildirmaydi. Ayrim orollar va tropik o‘rmonlardagi qabilalarii inobatga olmaganda hozirgi davrda bu amaliy jihatdan umuman mumkin emas. Madaniyatlardagi o‘ziga xosliklar, madaniyatlar shakllanishining tarixiy shart-sharoitlari, millat bosib o‘tgan yo‘lning spetsifikasi bilan ham uzviy bog‘liq. Zero, har bir xalq bosib o‘tgan yo‘l uning tili, adabiyoti, san'ati, me'morchiligi, umuman madaniyatning barcha sohalarida o‘zining ifodasini topmay qolmaydi. Shu ma'noda millag madaniyati uning tarixining ko‘zgusi hisoblanadi. Madaniyatlardagi o‘ziga xosliklarning kamol topishida ular shakllangan jug‘rofiy muhitning ta'siri ham katta. Bu ta'sirning rolini mutloqlashtirmagan holda uning turli shakllarda ro‘y berishini ta'kidlash zarur. Tarixda ana shu o‘ziga xosliklarni mutloqlashtirishga urinishlar ko‘plab bo‘lgan. Bunday yondashuvlar hozir ham mavjud. Ularning mohamiyati mavjud uchiga xosliklarni o‘zgartirmay saqlab qolishga intilishda hamda xalqning o‘zligi, yagonaligi, betakrorligi bir butunligini ta'minlashning kafolati sifatida namoyon bo‘ladi. Bu milliy-madaniy o‘ziga xosliklarni mutloqlashtirishga urinishlarning bir ko‘rinishi, xolos. Chunki jamiyat rivoji davomida u yoki bu millat 20 madaniyatining o‘ziga xosliklaridan kelib chiqib, uning boshqa xalqlar madaniyatiga nisbatan ustunligini asoslashga harakat qilo‘vchi oqimlar, qarashlar ham yuzaga kelganini ta'kidlash zarur 1 . "Negrityud", "arabizm", "panslavizm" kabi oqimlar ana shu ikkinchi yo‘nalishdagi mutloqlashtirishning o‘ziga xos ko‘rinishlaridir. Bir madaniyatning ikkinchisiga nisbatan ustunligini ilgari suruvchi yuqoridagi kabi qarashlar milliy-madaniy yoki mintaqaviy mumtozlik shaklida o‘z ahamiyatiga ko‘ra g‘ayriilmiy bo‘lib, biror bir ham hayotiy asosga ega emas. Zero, milliy o‘ziga xoslik bilan cheklanib qolish milliy-madaniy taraqqiyotga emas, aksincha milliy mahdudlikka, oxir-oqibatda esa shu madaniyatning xalokatiga olib keladi. Madaniyatda milliylik va umuminsoniylnk madaniyatlarning o‘zaro ta'siri va boyishi tabiiy jarayon bo‘lsa-da, ilmiy adabiyotlarda hech qanday o‘zaro madaniy ta'sirlashuv yo‘q, har bir madaniyat o‘zicha paydo bo‘lib mustakil rivojlanish yo‘lini bosib o‘tadi, uzga madaniyatlar rivojida hech qanday iz qoldirmay xalokatga yuz tutadi, degan qarashlar ham mavjudligi ma'lum. Bunday qarashlar madaniyatlar rivojining o‘ziga xos talqini sifatida yashash xuquqiga ega bo‘lsa-da, u tarixiy asosga ega emasligini qayd etish lozim. Zero, tarix madaniyatlarning doimiy ravishda bir-biriga ta'sir ko‘rsatganidan, bir qadriyatlarning boshqa madaniyatlar zaminida ildiz otib, gurkirab rivojlanganidan dalolat beradi. Madaniyatlarning o‘zaro ta'sirlashuvi va boyishi haqida gap ketar ekan, bu jarayonga etnosentrizm, ya'ni o‘z madaniyatini yuksak madaniyat namunasi, deb bilish, o‘z milliy qadriyatlarinigina etalon sifatida talqin etish, o‘zga madaniyatlarga past nazar bilan qarash, ularni g‘ayrimadaniy xodisa sifatida baxolash jiddiy zarar yitkazishini ta'kidlash zarur. "Taraqqiy qilgan va qaloq madaniyatlar", "rivojlangan va primitiv madaniyatlar" degan ta'riflar ana shunday yondashuv yashiringan. Tabiiyki, o‘zgacha milliy-madaniy qadriyatlar muayyan madaniy mezonlar nuqtai nazaridan talqin qilinadigan, faxrlanadigan 1 O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. Ikki jildlik. 1-jild.-T.: O‘qituvchi, 1995. -23-6 21 bo‘lsa o‘zaro ta'sir va boyishga umid bog‘lash nihoyatda mushkul. Vaholanki, boshqa madaniyatga millat bosib o‘tgan tarixiy yo‘l, u yashayotgan muxit, ishlab chiqarish va turmush tarziga xos xususiyatlardan kelib chiqib yondashish zarur. Shundagina uning mohiyatini, unda ifodalayotgan umuminsoniy mazmunni anglash, madaniyatlar tizimidagi betakror o‘rnini to‘g‘ri baxolash mumkin bo‘ladi. Demak, o‘z madaniyati, uning qadriyatlar olamidan, unga mansublikdan g‘ururlanish boshqa madaniyaglarga hurmat va e'tibor bilan qarashi ham taqoza etadi. Ana shundagina o‘zaro hamkorlik uchun yo‘l ochiladi. Shuning uchun ham, insoniyat madaniyagining buyuk namoyandalari o‘zga xalqlar, madaniyatlarga o‘zlarining chuqur hurmatlarini namoyon etganlar. Chunonchi, ulug‘ ajdodlarimiz milliy madaniyatimiz yutuqlari bilan xaqli ravishda faxrlangan xolda o‘zga madaniyatlarga katta hurmat bilan qarab, ularni har tomonlama bilish, o‘rganish va tushunishga harakat qilganlari ham fikrimizning isboti bo‘la oladi. O‘zaro ta'sir jarayonida hamma vaqt bir milliy madaniyatga o‘zga madaniyat elementlari kirib keladi. Bunday o‘zaro boyish, ulardagi umumiy tomonlarning yuzaga kelish jarayoniga baynalmilallashuv (internatsionallashuv) deyiladi. Tarix bunday o‘zaro ta'sir va boyish jamiyat rivojlanishiga hamoxang ravishda tezlashib borishini ko‘rsatadi. Madaniyatdagi internatsional elementlarning yuzaga kelishida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy aloqalar bilan bir qatorda geografik muhitning ham o‘ziga xos o‘rni va ta'siri bor. Shunday bo‘lsa-da, baynalmilallikni faqat muayyan mintaqa xalq umri madaniyatidagi umumiy tomonlar deb tushunish, yani uni mintaqaviylikka olib borib tashlash noto‘g‘ri bular. Masalan, Markaziy Osiyo bilan arab mamlakatlari o‘rtasida geografik yaqinlik yo‘q. Ammo yagona dinga mansublik ular madaniyatidagi muayyan umumiylikning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Bu baynalmilallik bir qator milliy madaniyatlarga xos bo‘lgan umumiy tomonni ifodalashini ko‘rsatadi. Bunda u yoki bu xodisani baynalmilal, deb baholayotganda qanday mezon olinayotgani ham muxim 22 ahamiyatga ega. Chunki millat madaniyatining ba'zi elementlari bir, ayrimlari esa boshqa mintaqa xalqlari madaniyati bilan umumiy bo‘lishi mumkin. Shu o‘rinda madaniyatdagi mintaqaviy umumiylikni bir tomonlama talqin qilish ham o‘rinsiz ekanini ta'kidlash zarur. Xususan, "yevropamarkazchilik", "osiyomarkazchilik" yoki "afrikamarkazchilik" kabi o‘ta zararli qarashlar ana shunday bir yoqlamalikka - mintaqaviy o‘ziga xosliklarni mutloqlashtirish, o‘z madaniyati mezonlaridan kelib chiqib, o‘zga mintaqalar madaniyatini baxolashga intilishning xosilasi hisoblanadi. Bunday qarashlar siyosatning g‘oyaviy asosini tashkil qilganda esa madaniyatlar rivojida salbiy, ba'zan fojiali xolatlarni keltirib chiqargan. Sho‘ro tuzumi davrida madaniyatimiz rivojlanishida sodir bo‘lgan ayrim salbiy xodisa, jarayonlar ham fikrimizning isboti bo‘la oladi. Mintaqaviy o‘ziga xosliklarni mutloqlashtirish haqida gap ketar ekan, uni global talqin qilish shakli, Sharq va Fapb madaniyatlarini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish Xolati ham mavjudligini ta'kidlash zarur. Yangi davrda (XVI-XVII asrlar) Yevropada paydo bo‘lgan bunday qarashlar xristian (lotin tilli) va islom (arab tili) madaniyatlarini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish, Sharqning qoloqligi, taraqqiyotga layoqati yo‘qligini asoslashga urinishning natijasi edi. Keyinroq bu qarashlar Barbning butun Sharqqa nisbatan sivilizatorlik roli haqidagi qarashlar bilan to‘ldirildi. Bunday qarashlar mutloqo asossiz ekanini, Sharq jahon madaniyati taraqqiyotiga ulkan, ham hissa qo‘shganini isbotlash uchun uzoqqa borish shart emas. Chunonchi, Xorazmiy, Farg‘oniy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino kabi buyuk ajdodlarimiz asarlarisiz jahon ilmiy tafakko‘rining bugungi rivojini tasavvur qilish mumkin emas. Antik Yunoniston falsafasi Yevropaga o‘rta asrlarning oxiri va Uyg‘onish davrida aynan Sharq faylasuflari asarlari orqali ma'lum bo‘lgani va falsafa ilmi rivojlanishining yangi bosqichini belgilab bergani ham tarixiy faktdir 1 . Jahon madaniyati rivojiga ulkan hissa bo‘lib qo‘shilgan yutuqlar har bir milliy madaniyatda mavjud. Sharq va Fapb madaniyati doimo o‘zaro ta'sirda bo‘lib, bir-birining boyishiga xizmat qilganini ko‘rsatuvchi misollarni ham 1 Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot: Ilmiy ishlar to‘plami /Muharrir A.Umarov.-T.: O‘zbekiston, 1997.-199 b. 23 istagancha topish mumkin. Ammo bir narsa aniq Sharqning qoloqligi, G‘arbning ilg‘orligi haqidagi qarashlar Sharq tarixi va madaniyatini umuman bilmaslik, uni gayriilmiy talqin qilish oqibatidir. Sharqning hozirgi zamon tarixi ham bunday qarashlarning o‘rinsizligidan dalolat beradi. Chunonchi, XX asrning ikkinchi yarmida qotib qolgan, o‘zgarishlarga moyil bo‘lmagan, deb qaralgan Sharq jadal ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanish bosqichiga kirdi. Yaponiya mo‘'jizasi, "Osiyo yo‘lbarslari" (Janubiy Koreya, Filippin, Tailand)ning keskin taraqqiyoti, Malayziya, Indoneziya kabi islom dini ustuvor bo‘lgan mamlakatlarning jiddiy yuksalish yo‘liga kirishi bu g‘oyalarni chippakka chiqardi, Sharq va ijtimoiy taraqqiyot bir-biriga zid tushunchalardir, degan qarashlarning asossizligini yana bir marta ko‘rsatib berdi. Respublikamizning mustaqillikka erishib, barqaror rivojlanish yo‘lidan dadil odimlab borayotgani ham yuqoridagi fikrlarning mantiqsizligini ko‘rsatadi. Madaniyatlarning o‘zaro ta'sirlashuvi, ularda baynalmilal jihatlarning shakllanishi va rivojlanishi haqidagi fikrlarni davom ettirgan holda bir xususiyatni-baynalmilal elementlar barcha madaniyatlarda bir paytda va birdaniga yuzaga kelmaslsh imi alohida qayd etish lozim. Avvalo, bunday elementlar bir madaniyat doirasida yuzaga kelib, keyin boshqa madaniyat ichiga kirib boradi, o‘ziga xos milliy bo‘yoq va mazmun kasb egallaydi. Masalan, xorijda paydo bo‘lgan opera, balet, kino kabi madaniyat xodisalari ta'sirida o‘zimizning betakror va o‘ziga xos milliy opera, balet, kino san'atimiz shakllandi. Ayni paytda, bu soxalarda erishgan yutuqlarimiz, betakror san'at asarlarimiz va yituk ijodkorlarimiz faoliyati qo‘shni xalqlarda ushbu sohalar rivojiga u yoki bu tarzda ta'sir ko‘rsatayotgani ham hech kimga sir emas. Demak, bir madaniyat doirasida shakllangan xodisalar boshqa madaniyatlarga singishi, milliy ro‘x bilan sug‘orilgan holda o‘z doirasidan chiqishi, ya'ni yangidan internatsional mazmun kasb etishi mumkin. Milliy madaniyatlar tarkibidagi ayrim xodisalar, masalan, fan o‘z moxiyatiga ko‘ra internatsionaldir. Zero, ijodkorlari qaysi millatga mansub bo‘lishidan, ilmiy haqikat turli tillarda ifodalanishidan qat'i nazar, fan xulosalari, teoremalari, 24 aksiomalari, formulalari ob'yektiv harakterga ega bo‘lgani uchun ham barchaga birdek tushunarlidir. Madaniyatdagi milliy, baynalmilal, umuminsoniy elementlar haqida gap ketganda metodologik ahamiyatga ega bo‘lgan bir masalaga dikkatni karatish lozim. "Milliylik", "baynalmillalik" va "umuminsoniylik" kategoriyalari bir-biri bilan "yakkalik", "xususiylik" va "umumiylik" kategoriyalari kabi dialektik birlikni tashkil etadi. Xususiylik va umumiylik kategoriyalari bir-biri bilan umumiylik darajasiga ko‘ra farqlanganidek baynalmilallik va umuminsoniylik kategoriyalari ham o‘zaro shunday farqlanadi. Qanday madaniyat o‘z moxiyatiga ko‘ra milliydir. Chunki uning yaratuvchisi o‘z tarixi va turmush tarziga ega bo‘lgan muayyan xalqdir. Shuning uchun ham, har qanday madaniyat, uning yaratuvchisi ko‘p yoki kam sonli bo‘lishidan qat'i nazar, o‘z tabiatiga ko‘ra noyob va betakrordir. Ammo har qanday madaniyat hech qachon "sof" milliy bo‘lolmaydi. Zero, har qanday millat madaniyati ham milliy, ham baynalmilal, ham umuminsoniy elementlarga ega bo‘ladi. Biz odatda milliy deb qabul qiladigan xodisalarimiz ham o‘z moxiyatiga ko‘ra chuqur umuminsoniy harakterga ega. Masalan, Sharq xalqlariga xos kattalarga hurmat, mexmondo‘stlik, bolalarga muhabbat, sabr-toqatlilik kabi xodisalar umuminsoniy qadriyatlarning milliyligida namoyon bo‘lishidir. Bunday jihatlar har qanday madaniyatni o‘zga xalqlar, butun insoniyat madaniyati bilan uzviy bog‘liq xolda hisoblanadi. Umuman olganda, insoniyat madaniyati o‘zini baynalmilal va umuminsoniy belgilar orqali namoyon qiladigan milliy madaniyatlar birligidir. Madaniyatlar rivojida milliylik, baynalmilallik va umuminsoniylikning birligi esa yaxlit va serqirra jarayon sifatida universal ijtimoiy qonunlar zamirida rivojlanadi va turli xalqlar tarixiy- madaniy faoliyatining natijasi sifatida chiqadi. Madaniyat g‘oyat murakkab, ko‘p qirrali ijtimoiy, ma'naviy, moddiy qadriyatdir, U tor va keng ma'nolarga ega: tor ma'noda ma'naviy madaniyat tarzida talqin etiladi. Bunda kishilar, xalqlarnipg madaniyat darajasi, ijtimoiy ong shakllarining qanchalik rivojlanganligi, ularga bog‘lik bo‘lgan madaniy-ma'rifiy muassasalar faoliyagi, odamlar va ular uyushmalari o‘rtasidagi munosabatlarning 25 insoniylik xususiyatlari nazarda tutiladi. Masalan, falsafiy madaniyat, muomala madaniyati, axloqiy madaniyat, savdo-sotiq madaniyati ovqatlanish madaniyati, uy-ro‘zg‘or tutish madaniyati, xulq-odob madaniyati va hokazo, keng ma'noda zsa madaniyat xalq ommasi yaratgan, tarixan tarkib topgan milliy va ma'naviy boyliklar yig‘indisini ifoda qiluvchi falsafiy kategoriyadir. Bunda odamzod ijtimoiy-iqtisodiy, manaviy kamoloti, tabiat va jamiyat kuchlariga ta'siri o‘z ifodasini topadi. Demak madaniyat kategoriyasi odamzod tajribasi, bilimlari, texnika vositasi bilan yaratilgan barcha moddiy va ma'naviy boyliklarni mujassamlashtiradi. Bundan moddiy va ma'naviy madaniyat mavjud, degan xulosa chiqadi. Ma'naviy madaniyat kabi moddiy madaniyat kategoriyasi ham juda murakkab va ko‘p qirralidir. Masalan, ishlab chiqarish va texnika madaniyati, dexqonchilik madaniyati, mehnatni tashkil qilish madaniyati, qurilish madaniyati, turmush madaniyati, injenerlik madaniyati, pazandalik madaniyati xokazolar moddiy madaniyatga kiradi. O‘z navbatida moddiy madaniyatning konkret shakllari ham juda murakkab. Misol uchun turmush tarzini olib ko‘raylik. U ham moddiy, ham ma'naviy xodisalarni qamrab oladi. U uy-joy kiyim-kechak, uy jixozlari, ozodalikq pazandalik mexmonnavozlik oila va jamiyat, maishiy xizmat, dam olish kabi jihatlarni qamrab oladi 1 . Ma'naviy madaniyat fan, falsafa, san'at, adabiyot, axloq din, xuquq siyosat, maorif, ma'rifat va xokazolar yig‘indisidan tashkil topadigan insonning ichki ma'naviy ruhiy olami, insoniyat jamiyatining muayyan holatidir. Respublikamizda xalqaro miqyosda e'tirof qilingan chinakkam xalqchil, umumbashariy ahamiyatga moillik madaniyat qaror topganligini aytish o‘rinlidir. Madaniyatimiz qudratli ta'sirining manba'lari, birinchidan, xayrli an'analarning tarixiy ildizlari chuqurlashida, ikkinchidan, hayot haqiqatiga sodiqligida, uchinchidan, insonparvarligi va optimizmida, to‘rtinchidan, xalqimizning ma'naviy-axloqiy kamoloti yuksakligidadir. Davlatimiz mehnat axlining ma'naviy va moddiy madaniyat boyliklarini to‘laroq chuqurroq o‘zlashtirishga, ularni badiy 1 http://www.lawbook.ru 26 ijodkorlikka faol jalb etishga katta ahamiyat berayotir. Yana u xalqimizni, yoshlarni jahon madaniyatining eng yaxshi namunalari asosida estetik tarbiyalash to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilib kelmoqda. Xolis aytganda, qo‘yilgan maqsad o‘z olijanobligi, insoniyligi bilan tavsiflanardi. «Madaniy inqilob»ni amalga oshirish jarayonida qisqa muddatda O‘zbekiston aholisi yalpi savodxon bo‘lib qoldi, jahon madaniyati durdonalaridan foydalanib, ilm-fan salohiyati rivojlangan mamlakatlar darajasiga yetdi. Ishlab chiqarish hozirgi zamoy texnikasi va texnologiyasi bilan qurollandi. Qishloq xo‘jaligida ilm- fan yo‘tuqlari jadal qo‘llanildi. Texnika va texnologiya, hozirgi zamon informatikasi bilan ishlay oladigan kadrlar ilmiy texnika inqilobi ishib chiqdi. Ijtimoiy, iqtisodiy hayotda, umuman madaniy turmushda ilgari mavjud bo‘lmagan qulayliklar vujudga keldi. Biroq «Madaniy inqilob»da ham partiyaviylik, sinfiylik tamoyillariga amal qilish milliy madaniyatning o‘ziga xosligini amalda inkor etishga, uning ovrupolashtirishga, dag‘allashtirishga, noinsoniy ma'naviy qiyofaning shakllanishiga, olg‘irlik psixologiyasiga yo‘l ochib qo‘ydi. Toshbag‘irlik odamlar, butun-butun xalqlar taqdiriga befarq qarash, loqaydlik andishasizlik, surbetlik, boqimandalik tashqi bezaklarga maxliyo bo‘lib ichki insoniy xulq-odob xis- tuyg‘ularidan maxrum bo‘lish, sharm-xayosizlik mehr-oqibatsizlik kabi holatlar «madaniy inqilob» tufayli an'anaviy (insoniy) turmush tarzini muayyan darajada izdan chiqarishga olib keldi. Ma'naviyatdan maxrum bo‘lish o‘g‘irlik, yulgichilik, poraxo‘rlik, qotillik, foxishalik, imon-e'tiqodsizlik avj olish, uchun bir sharoit yaratdi. Shuning uchun ham O‘zbekistan Rsspublikasi Prezidenti I.A.Karimov ma'naviyat biz uchun suv bilan xavodek kerak deb yana quyidagilarga e'tiborni qaratmoqda: «Milliy madaniyatning o‘ziga xosligini tiklashga aloxida e'tibor berilishi kerak. Shu bilan birga milliy o‘z-o‘zini anglashning tiklanishi jahon insonparvarlik madaniyati umumbashariy qadriyatlari ideallaridan, bizning ko‘p millatli jamiyatimiz an'analaridan ajralib qolishi mumkin emas» 1 . 1 I.A.Karimov ‘‘Yuksak ma’naviyat yingilmas kuch’’ “Ma’naviyat”2008. 27 Ma'naviy madaniyat o‘z shakli jihatidan ikki xil - milliy va baynalmilal (internatsional) bo‘ladi. Uning milliy shakli muayyan millat, elatning tarixan tarkib topgan madaniyatidir. U bularga xos turmush tarzi, ruxiy holat, munosabatlarni, xususiyatlarini inkor ettiradi. O‘zbek milliy madaniyatida umumbashariy jihatlar ko‘p. Uning mazmuni inson hayoti, uning munosabatlarining barcha yo‘nalishlarida ijodiylik faollik yaratuvchi mehnat qilishni ifodalaydi. U g‘ayriilmiy, zararli oqimlarga, madaniyatsizlik sharm-hayosizlik toshbag‘irlik jaholat va xurofotga tubdan yotdir. Madaniyat ijtimoiy amaliyot jarayonida butun insoniyat yaratgan hamda muayyan jamiyat taraqqiyotida tarixan erishilgan bosqichni anglatadigan moddiy va ma'naviy qadriyatlar yig‘indisi sifatida ham namoyon bo‘ladi. Madaniyat taraqqiyogi muayyan ob'yektiv qonunlarga bo‘ysunadi. Ular quyidagilardan iborat: 1. Madaniyatning vujudga kelishi, bir tipdan ikkinchisiga o‘tishi, ishlab chiqarish munosabatlari tasnifi (harakteri), ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga ham bog‘liq. 2. Madaniyat taraqqiyotida vorislik muxim o‘rin egallaydi. Jamiyatda ilgari xosil etilgan, to‘plangan moddiy, ma'naviy boyliklarni o‘zlashtirish, ijodiy rivojlantirish orqali madaniyat takomillashib boradi; inkorni inkor qonuni tufayli taraqqiyotning oldingi bosqichidagi tajribalarni tanqidiy o‘zlashtirish okibatida yuksaladi. 3. Madaniyat taraqqiyparvar yoki unga zid, eskirgan yoki yangi g‘oya, mafko‘ra, oqim, mayllar kurashida ham namoyon bo‘ladi. Unda har doim ziddiyatlar paydo bo‘lib, xal etib boriladi. Ayrim jamiyatshunoslar madaniyatni moddiy negizidan, ijtimoiy-iqtisodiy hayotdan ajratadilar bu xato. Chunki jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichidagi moddiy iyegiz va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardan ajralgan va ulardan yuqori turadigan qandaydir alohida madaniyat yo‘q bo‘lishi ham mumkin emas. Madaniyat jamiyat taraqqiyoti bilan birgalikda muttasil rivojlnib turadi. Uning tip(tur)lari ijtimoiy taraqqiyotning muayyan bosqichlarida erishilgan moddiy boyliklar xajmi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar takomili darajasiga asosan muvofiq keladi. 28 Chunonchi, iqtisodiy rivojlanish G‘arb mamlakatlariga ko‘r-ko‘rona ergashish yo‘lidan, texnologik sig‘inish xislarini rivojlantirish asosida an'anaviy milliy madaniyatdan endilikda boshqa shaklda judo bo‘lishga olib kelib qo‘yish xavfi paydo bo‘lmoqda. O‘zbekistonda iqtisodiy isloxotlar, texnika taraqqiyoti tarixan ezgu milliy madaniyatning qaror topishi, shu asnoda tobora ketayotgan hozirgi zamon sivilizatsiyasini xalokatdan saqlab qolishga ta'sir o‘tkazish yo‘lidan borsa, maqsadga muvofiq bo‘lur edi. Bunday milliy va insonparvarlikka xizmat qilish imkonini beradigan diniy qadriyatlardan oqilona foydalanish malakasiga ega bo‘lish o‘zbek ziyolilari zimmasiga aloxida yuksak mas'uliyat yuklamoqda. Respublika hukumati kishilarimiz ma'naviy qobiliyatini yanada kengiroq yuzaga chiqarish niyatida ular hayotiy ma'naviy jihatdan boy, ko‘p qirrali qilish uchun birmuncha tadbirlarni belgilamoqda. Ma'naviy merosimizni, tarixiy obidalarni avaylab, ardoqlab, e'zozlab rivojlantirishga qaratilgan jamoatchilik tashabbuslarini, bu tadbirlar uchun berilayotgan mablag‘larni mamnuniyat bilan qabul qilib olib, ularning egalarini rag‘batlantirmoqda.Chet ellar bilan ma'naviy qadriyatlar, jumladan, madaniy kadriyatlarli keng ko‘lamda, erkin ravishda almashib turishga katta e'tibor berilmoqda. Bizning xalqimizning doimiy fazilati bo‘lgan, haqiqatni bilish yo‘lidagi sabotni fan, texnika, texnologiya, va informatikada erishilgan jahon yutuqlarini o‘zlashtirishga yunaltirish kerik bo‘ladi. Faqat ana o‘shandagina O‘zbekistan o‘zining barcha boyliklarining chinakkam egasi va xaqiqiy madaniy davlat bo‘lishi mumkin. Xalqimizning madaniy merosiga extiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish, zamonaviy madaniy boyliklarni ko‘paytirish, xalqning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‘lmish o‘zbek tilini rivojlantirish, bu tilning davlat makomini izchil va tuo‘liq ro‘yobga chiqarish, respublika hududida yashovchi xalqlarning milliy madaniyatini va tillariga o‘zaro xurmat bilan munosabatda bo‘lish zarurligi nazariy va amaliy dasturlar talablariga butunlay tegishlidir. O‘zbek milliy madaniyati o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bular asosan quyidagilardan iborat: 29 Tinch-totuv, do‘stona, axil ijtimoiy guruhlardai iborat bo‘lgan jamiyatimizning madaniyati umumxalq xususiyatiga ega. Madaniyat jamiyatimizni yangilayotgan mehnat axlini halol-poklik insof-diyonatga yo‘naltiradi. U xalqchillik va baynalmilalchilik ruhi bilan sug‘orilgan. Ilgarilari butun insoniyatning aql-idroki, uning butun daxosi faqat bir narsa: texnika va madaniyat boyliklarini ba'zi kishilargagina berish, boshqalarni esa eng zarur bo‘lgan maorif va taraqqiyotdan mahrum etish uchun ijod qilinardn. Endilikda esa texnikaning barcha mo‘'jizalari, madaniyat sohasida erishilgan hamma yutuqlari bilimdon insonlar qo‘lida bo‘ladi va insoniyat aql-idroki va dahosi bundan buyon hech qachon zo‘rlik vositasiga aylanmaydi. Madaniyatimiz eng ilg‘or, g‘oyat ilmiy, izchil dunyoqarash - ilmiy falsafa bilan chambarchas bog‘langani ma'qul. Bu dunyoqarash o‘zbek xalqining ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini bilish bilan qurollantiradi, fan va madaniyatning ravnaqiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, metodologik asos rolini o‘ynaydi. Bu madapiyat ijtimoiy hayot bilan bevosita bog‘langan. Hayotning o‘zgarishi bilan madaniyat ham unga mutanosib ravishda o‘zgaradi; turg‘unlik va chekinishdan o‘zini saqlaydi. Ushbu madaniyat turli millat, elat madaniyatlarining o‘zaro yaqinlashuvidan, shaklan ham, mazmunan ham yagona baynalmilal, umuminsoniy madaniyatga aylanishidan hosil bo‘ladi 1 . Sivilizatsiya tushunchasi o‘zining ko‘p mazmunliligi tufayli unga extiyotkorona munosabatni yuzaga chiqardi. Chindan ham bu tushuncha madaniyat tushunchasining sinonimi tarzida ham, unga qarshi turadigan bir yo‘nalish sifatida ham talqin etiladi. Masalan, O.Shpengler sivilizatsiya madaniyatning keksayishi, yuz-tuban ketishi, deb hisoblaydi. A.Toynbi esa fazo va vaqt bilan bog‘lanmaydigan ijtimoiy madaniy tuzilma sifatida konkret jamiyatni tavsiflash uchun sivilizatsiya tushunchasidan foydalanadi. Hozirgi paytda yer va kosmik sivilizatsiyalari, ularning bir-biriga yaqinlashuvi tufayli sodir bo‘lishi nazarda tutilgan holatlar, xaloqatlar haqida ham gan boryapti. 1 Qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot: Ilmiy ishlar to‘plami /Muharrir A.Umarov.-T.: O‘zbekiston, 1997.-199 b. 30 Bunday talqinlarda muayyan haqiqat bor, ammo ular sivilizlsiya tushunchasiga biryoqlama yondashish natijasidir. Sivilizatsiya tiplarini belgilashda ham xilma-xilliklar mavjud. Masalan, Sharq va Farb madaniyati, musulmon xristian madaniyati, texnogen madaniyat, aloxida bir xalqning madaniyatini ideallashtirish tufayli o‘sha xalq milliy nomi bilan ataladigan madaniyat va boshqa tushunchalar orqali sivilizatsiya yaxlit falsafiy kategoriyalik xususiyatidan maxrum bo‘lib qoladi. Ijtimoiy mehnat taqsimotiiing paydo bo‘lishi, shahar bilan qishloq aqliy mehnat bilan jismoniy mehnat tafovutlarning paydo bo‘lishi, pul-tovar munosabatlari takomillashishi natijasida yaxlit jahon bozoriniing vujudga kelishi va boshqalar xalqlar turmush tarziii jiddiy ravishda o‘zgartirishga olib keladi. Bu holat oila, nikox munosabatlari o‘rtasida shakllanib kelgan an'anaviy turmush tarziga jiddiy ta'sir ko‘rsatdi. Davlat qurilishi tizimi, xuquqiy, siyosiy institutlar, mulkiy munosabatlar, millatlararo aloqalarda yangi bir bosqichni yuzaga keltirdi. Natijada sivilizatsiya tushunchasining o‘ziga ham, uiing mazmuni va moxiyatiga ham turlicha yondashuvlar sodir bo‘lmoqda. Madaniyat bilan sivilizatsiya o‘rtasida umumiylik ya'ni birlik mushtaraklik bor. Ular orasida yana tafovutlar (farq)lar ham mavjud. Umumiylik shundaki, ikkisi ham tarixiy taraqqiyot jarayonida xalq ommasi yaratgan, tarixan tarkib topgan, moddiy va ma'naviy boyliklar, qadriyatlar yig‘indisi negizida rivojlanadi. Madaniyat bilan sivilizatsiya orasidagi tafovut shundaki, sivilizatsiya inson bilan insoniyat jamiyatining madaniy o‘zgartiruvchilik moddiy va ma'naviy madaniyatni yaratuvchilik faoliyatining bir bosqichi, darajasidir. «Sivilizatsiya» lotincha «Sivis» so‘zidan olingan bo‘lib, grajdanlik ma'nosini anglatadi 1 . Yoki aholining tarbiyalanganlik sayqal topganlik ma'nolari ham bor. Odamzod tomonidan tarixan tabiat va jamiyatni o‘ziga monand tarzda qayta ko‘rish, takomillashtirish, unga sayqal berish, parvarishlash hamda shunga imkon beradigan mehnat qurollari yaratish shu jarayonda odamzod o‘z tabiati va moxiyatini ham o‘zgartirib borishi, bilimi, malakasini oshirish o‘zi yashayotgan 1 Ibrohim Karimov. Ma’naviyat, falsafa va hayot. –T.: “Fan” nashriyoti. 2007 yil. –B. 91. 31 maskanda qaror topgan madaniyat boyliklaridan baxramand bo‘lib, unga asoslanib yashashga o‘rganish, mavjud ijtimoiy borliq undagi munosabatlarning (insoniylik darajasi va boshqalar) sivilizatsiya tushunchasi bilan ifodalanadi. Sivilizatsiya ijtimoiy-madaniy birikma sifatida madaniyatning ijtimoiy borligini ham anglatadi. Shu ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong doirasida odam o‘z tanasi va ruxiy olamini parvarishlash, insoniylashtirish uchun kurashish jarayonida sivilizatsiyani rivojlantirishga xissa qo‘shadi. Agar keng ma'noda olsak sivilizatsiya xalq va xalqlar ijodiy faoliyati, muayyan soxalardagi muvaffaqiyati, o‘ziga xos turmush tarzining namoyon bo‘lishi hamdir. Sivilizatsiya tushunchasi tarixan turli ma'nolarni anglatib kelgan. Hozirgi zamonda ko‘pincha texnika, texnologiya muvaffaqiyatlari majmuasi va u bilan bog‘liq xolda yuzaga kelgan qulaylik (komfort) sivilizatsiya deb tushuniladi. Shu tariqa sivilizatsiya tushunchasi o‘ziiing ichki, insoniy mazmunidan maxrum bo‘lib qoladi. Sivilizatsiyani turkumlashda xilma-xilliklar ko‘p. Chunonchi, ijtimoiy, sinfiy, etnik diniy, davriy tamoyillar asosida turkumlashlar mavjud. Odamzod faoliyatining aniq bir (konkret) jarayoniga nisbatan ham sivilizatsiyaga yondashuvlar bor, Masalan, hozirgi zamon sivilizatsiyasi yozuv paydo bo‘lgan davridan boshlab belgilanadi. Yoki texnikani qo‘llash bilan bog‘liq faoliyat asosida sivilizatsiyaga yondashiladi 1 . Sivilizatsiya tushunchasini ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya yoki tarixiy davr tushunchalari bilan aynanlashtirish yoki ularga qarama-qarshi qo‘yish yaramaydi. Formatsiyalar to‘g‘risidagi ta'limot tarixiy jarayonlarni bir qolipga solib, jamiyat taraqqiyotiga, madaniyatga ilmiy yondashuvni cheklab qo‘ydi. Tarixiy davr esa insoniyat jamiyati taraqqiyotining muayyan boskichini, ishlab chiqarish usulini, ijtimoiy progress darajasini anglatadi. Sivilizatsiya esa har qanday formatsiyaga, tarixiy davrga qaraganda kengroq tushuncha bo‘lib, unda umuminsoniy, umumbashariy jihatlar yitakchidir. 1 Ashirov A.O‘zbek xalqining qadimiy e'tiqod va marosimlari.-T.: Alisher Navoiy nom. O‘zbekiston Milliy k-nasi nashriyoti, 2007.-275 b. 32 Hozirgi zamon sivilizatsiyasi qudratli ijtimoiy ishlab chiqarish, taraqqiy etgan ijtimoiy munosabatlar, zamonaviy transport va kommunikatsiya vositalariga tayangan keng salmoqli aloqalar, moddiy va ma'naviy boyliklar, xuquqiy xo‘jalik va ishlab chiqarishni boshqarishning takomillash uslublari asosida shakllandi. Ilmiy-texiika inqilobi bilan bog‘lanib ketgan hozirgi zamon sivilizatsiyasi xayot kechirish qulayliklarini yaratish ma'nosida ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. Ammo shu bilan birga u xaddan ziyod falokatlarni ham keltirib chiqardi. Bu sivilizatsiya oldida, birinchidan, energetik ikkinchidan, xomashyo, uchinchidan, oziq-ovqat va chuchuk suv to‘rtinchidan, ekologiya, beshinchidan, demografik, oltinchidan, termoyadro urushi xavfi, rak va SPID muammolari turibdi. Juda og‘ir g‘oyat murakkab, o‘ta xavfli muammolar bo‘lib, ularni xal qilishda har qanday paysalga solish insonit boshiga yangi katta kulfatlar keltirishi mumkii. Madaniyat odam va odamzod faoliyati bilan uzviy ravishda bog‘liq ekanligi yuqorida aytilgan fikrlardan ma'lum bo‘ldi. Odamzod jamiyat bo‘lib yashashga u inson (jamiyatlashgan individ) faoliyatining sub'yektiv xususiy tomonlarini, ijtimoiy tuzilma usuli va maromi, hayotiy faoliyat jarayonlarini tartibga solishning zarur omili bo‘lib qoldi. Madaniyat inson faoliyatining moddiylashgan va ma'naviy olgan bilimlari, tajribalarini to‘plash, ularni avloddan-avlodga uzatish kabi nihoyatda muxim ijtimoiy vazifani bajaradi. Shu ma'noda madaniyatsiz jamiyat yo‘q. bo‘lishi ham mumkin emas. Masalan. ijtimoiy-siyosiy g‘oyalar, nuqtai nazar (konsepsiya)lar, ta'limotlarsiz hozirgi jamiyatlarni maromli boshqarish, rivojlantirish, takomillashtirish mumkin emas kashfiyot, ixtirochiliksiz, ijodkorliksiz, hozirgi ilmiy-texnika va texnologik taraqqiyotga erishishning iloji yo‘q. Aql-idrok qudrati tufayli yuzaga keladigan hamma soxalardagi bilim, tajriba, kashfiyot inson kamolotiga va jamiyat taraqqiyoti. undagi barcha munosabatlar insoniy tus olishiga xizmat qilishi kerak edi. Ammo ba'zan inson faoliyatining natijalari uning o‘ziga qarshi turibdi. Chunonchi, pichoq oshpaz qo‘lida taom tayyorlash vositasi, ma'naviy tuban odam ixtiyorida u qotillik vositasiga aylanadi. 33 Zahar bemorni davolashi yoki odamni o‘ldirishga xizmat qilishi mumkin. Atom parchalanishining ixtiro qilinishi natijasida texnika va texnologiyada, ishlab chiqarish va jamiyatni boshqarishda misli ko‘rilmagan yangi imkoniyatlar vujudga keldi. Ayni chog‘da olimlar ixtirosi bo‘lgan atom energiyasi siyosatchilar va harbiylar ixtiyoriga o‘tib ketgach, odamzodning o‘zini tur sifatida saqlanib qolish xavfi tug‘dirdi. YOki ko‘mir, neft resusrlari tugab borayotganligi natijasida paydo bo‘layotgan atom elektr stansiyalari ma'lum darajada bartaraf etyapti. Ammo mas'uliyatsiz konstruktorlar, injenerlarning faoliyati oqibatida bu stansiyalar, atom qurilmalari katta xavfni keltirib chiqarmoqda 1 . Sivilizatsiya so‘zining lug‘aviy ma'nosiga nisbat berib, unga munosabat belgilagan ma'kul bulsa kerak. Ya'ni grajdanlik yoki tarbiya kurganlik madaniyatlilik ma'nosida sivilizatsiya madaniyatga, insoniyatning madaniy taraqqiyotiga aslo qarama-qarshi turmaydi, aksincha, uning tarkibiy qismi sifatida katta ijtimoiy ahamiyatga molik bo‘ladi. Ilmiy texnika inqilobi yordamida va u tufayli insoniyat madaniy taraqqiyotning yangi eng yuqori bosqichiga ko‘tarilish imkoniyati bor. Agar madaniyat umuman narsani parvarishlash, unga sayqal berish ma'nosida odamning o‘zini-o‘zi va jamiyat orqali tarbiyalab borishini ham nazarda tutsa, sivilizatsiya inson ruxiy olamini, ma'naviy-axloqiy qiyofasini tarbiyalashdan iborat fo‘nksiyani bajargani ma'qul, deb o‘ylaymiz. Agar Ilmiy texnika inqilobi hozirgidek ma'naviyatdan ajralgan holda davom etsa, chindan ham sivilizatsiya barham topib ketadi. Agar Ilmiy texnika inqilobini inson qalbini munavvar etish, barcha odamda (o‘g‘ri, poraxo‘r, qotil, foxishada ham) potensial ravishda mavjud bo‘lgan ezgulikka intilish ruxidan foydalanib, bu ruxni insoniylashtirish uchun zarur bo‘lgan barcha moddiy va ma'naviy saloxiyotdan foydalanilsa, shu asosda jamiyatdagi hamma munosabatlar oqilona izga solib yuborilsa, unda odamzod o‘z tarixining yangi, ulug‘ bosqichiga qadam qo‘yishi shubxasiz. Demak inson qalbi, ruxini poklash orkali har bir jamiyatda ma'naviy-axloqiy muxitni sog‘lomlashtirish insoniyat boshida paydo bo‘lgan va tobora quyuqlashib borayotgan «qora bulutlar»ni xaydab yuborishga imkon beradi. 1 http://www.troek.net/zakaz.htm.ru 34 Ilmiy texnika inqilobi tufayli paydo bo‘lgan katta imkoniyat insoniyat aql- zakovati, butun faoliyati sivilizatsiyani qaror toptirishga xizmat qilishi uchun ma'naviy-axloqiy tarbiyaga biriichi darajali ahamiyat berilishi darkor. Bu maqsadga erishish uchun ilm, madaniyat, ma'rifat axli bilan din axli kuchlarini birlashtirish favqulodda ahamiyatga ega bo‘ladi. O‘z taqdirini o‘zi belgilash, ijtimoiy tanlovda adashmasligi uning har tomonlama komil inson sifatlarini namoyon eta olishida sivilizatsiyaning roli benixoyadir. Inson o‘z-o‘zini anglashida, milliy maqsadlarini to‘g‘ri belgilab olishida sivilizatsiya yordamga keladi. 1 Bilim va tadbirkorlik har bir odamga zarur bo‘lsa, sivilizatsiya tug‘dirgan imkoniyatlardan foydalanib, insoniy fazilatlarga ega bo‘lish ham shu darajada zarur. Ana shu ikkisi birlashsa, odamzod ma'naviy boy, axloqiy pok ravon yo‘liga kirib oladi. Ma’naviyat yo‘liga kirib, hayotini unga bag‘ishlagan odam albatta imonli bo‘ladi. Imonli odam esa so‘zi bilan ishi bir, xalq Vatan ishqida fidoyi, mard, olijanob, insof-diyonatli bo‘ladi. Ma'naviy boylik tashki guzallik bilai uygunlashib, odam uzi ulug va mutabar zot ekanini hamma xatti-harakatlari, faoliyatida namoyon etib turadi. Bunday kishilardan el-yurt rozi bo‘lgan, xalq ota- onangga, g‘arbiya bergan murabbiylaringga rahmat, deydi. Yoshlar ana shunday komil insonlar bo‘lish imkoniyatiga ega. Faqat bu imkoniyatni voqelikka aylantirish uchun ichki bir qudratga ega bo‘lish lozim. Bu qudrat o‘zbek milliy madaiiyatida ham juda yaxshi namoyon bo‘ladi. Agar Fapb madaniyati odamga keragidan ortiq erk berib, jamiyat, oila oldidagi burchini uning soyasida qoldirsa, sharq jumladan o‘zbek madaniyati insonlarning jamiyat, oila, farzandlar oldidagi katta burchini anglatish doirasida erk beradi. Mana shu madaniyat sarchashmalaridan baxramand bo‘lgan insonlarda halollik kamtarinlik rostgo‘ylik saxovatpeshalik insonparvarlik samimiyat, mexmondo‘stlik mehnatsevarlik ko‘proq yorqinroq gavdalanadi. Bunday odamlar o‘z ona tili boyliklarini mukammal egallagan, ayni chog‘da yana 3- 4 xorijiy 1 Ashirov A. O‘zbek xalqining qadimiy e'tiqod va marosimlari.-T.: Alisher Navoiy nom. O‘zbekiston Milliy k-nasi nashriyoti, 2007.-275 b 35 tillarni ham bilgan, o‘zga millat, elatlar madaniyati, urf-odatini xurmat qila oladigan ulug‘ shaxslardir sifatida namoyon bo‘ladilar. Madaniyatli inson, ayniqsa bo‘lg‘o‘si mutaxassis boshqalar bilan muloqotda g‘oyat xushmuomala, shirinsuxan, gapga chechan, tashqi qiyofasidan nur-ziyo yog‘ilib turadigan dilkash bo‘lishi kerak. Bu, hozirgi sivilizatsiya talabidir. Dilozor, qo‘pol so‘zli, dag‘al, tush kalondimog‘, maqktanchoq odamlardan hamma qochadi, ulardan nafratlanadi. Chunki bunday odamlar madaniyatsiz, axloqsizdir. Jamiyatimizda demokratiyaga, fikrlar xilma-xilligiga yo‘l qo‘yilayotgani uchun madaniy saviyasi past ba'zi odamlar ham mulozara, baxslarda ishtirok etmoqdalar. Natijada ular jamiyatdagp nuqul nuqson, illatlarga jiddiy e'tiborni qaratib, milliy mustaqillik tufayli qaror topib borayotgan ma'naviyat qadr- qimmatini tushirmoqchi bo‘ladilar. Ular kamchiliklarni ochayotganda, tanqid qilayotganda odamlarning izzat-nafslariga tegadilar, muayyan dunyoqarash asosida shakllangan imon-e'tiqodlarini taxqirlaydilar. Konstitusiyada belgilagan xuquq va burchlarni nazar-pisand qilmaydilar. Har bir ziyoli xuquqiy demokratik davlat, grajdanlik jamiyatini barpo etishning oldingi safida boradigan ma'naviy olami boy bo‘lishi uchun hozirgi zamon madaniyatining barcha sarchashmalaridan baxramand bo‘lmog‘i, chin sivilizatsiyalashgan inson timsoliga aylanmogi darkor. 1 1 Ibrohim Karimov. Ma'naviyat, falsafa va hayot -T.: “Fan”, 2007-yil. 95-100-b |