Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Savol va topshiriqlar:
1. Xalq latifalarida Nasriddin afandi obrazi haqida ma’lumot
bering.
2. Latifalarda kulgi yaratish usullarini izohlang.
3. Mubolag‘a san’atining loflardagi o‘rniga baho bering.
4. Latifa va loflarning umumiy xususiyatlari haqida gapiring.
Adabiyotlar:
1. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek
xalq og‘zaki poetik ijodi. T., «O‘qituvchi». 1990. 223—227-betlar.
2. O‘zbek tilining izohli lug‘ati (ikki jildlik). Moskva, «Rus
tili» nashriyoti. 1981. Birinchi jild 437-bet.
3. Askiya (O‘zbek xalq ijodi turkumi). G‘. G‘ulom nomidagi
Adabiyot va san’at nashriyoti. T., 1970. 111—112-betlar.
63

---

ERTAKLAR
Biz yoshligimizdan ertaklar mamlakatida sayr qilishni
orzulaganmiz. Shoir Hamid Olimjon aytganidek:
«Bolalik kunlarimda,
Uyqusiz tunlarimda,
Ko‘p ertak eshitgandim.
So‘ylab berardi buvim.
Esimda o‘sha damlar,
O‘zi uchar gilamlar,
Tohir-Zuhra, Yoriltosh,
Oyni uyaltirgan qosh.
O‘t bog‘lagan qanotlar,
Beqanot uchgan otlar.
Baxtiyor bilan Oygul,
Qiz bo‘lib ochilgan gul,
So‘ylaguvchi devorlar,
Bola bo‘p qolgan chollar.
Buvimning har qissasi,
Har bir qilgan hissasi,
Fikrimni tortar edi,
Havasim ortar edi.
Haqiqatan, Tohir-Zuhra, Yoriltosh bizni hamisha
o‘ziga jalb qilgan, havasimizni o‘ziga tortgan. Ota-bobo-
larimiz ham tuyog‘idan gavhar sochgan kiyiklarni ko‘rish
umidida bo‘lganlar. Oxir pirovardida xayoldan o‘tkazilgan
mo‘’jiza voqealarni hayotiylashtirish maqsadi g‘olib kelib,
mif, afsona, rivoyatlar zaminida ertaklar yaratila bosh-
langan. Ertaklar dunyodagi boshqa xalqlar og‘zaki ijodida
keng tarqalganidek, o‘zbeklarda ham ommaviy janr sifatida
turli viloyatlarimizda yashaydigan yurtdoshlarimiz to 
-
monidan sevib aytib kelingan. Bu janr o‘zbek folklorining
epik turiga mansub. Ularda oddiy maishiy hayotda ro‘y
bergan ibratli voqea hikoya qilingan. Keyinchalik inson
fantaziyasi bu hodisalarga har xil to‘qima lavhalar qo‘shgan
va yangi-yangi ertaklar milliy ma’naviyat xazinasidan o‘rin
olgan. Bu orzu-havaslar natijasiz bo‘lmadi, albatta.
Masofalarni bir zumda bosib o‘tish, dunyoning turli bur-
chaklaridagi voqealardan xabardor bo‘lish niyatlari jam
bo‘lib, bugungi kunda raketa, samolyot, avtomobillarning,
televizor, masofadan boshqaruvchi texnikaning; qolaversa,
telefon-telegrafning kashf etilishiga olib keldi.
64

---

Mahmud Koshg‘ariy «Devonu lug‘otit turk» asarida
biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish ma’nosini
«etuk» so‘zi anglatishini yozadi. Olim bu so‘z aslida biror
narsani hikoya qilishdan olingani haqida xabar qiladi.
O‘zbeklar qadimgi paytlardagi voqealarni tafsilotlari bilan
aytib berishni «ertak» deb ataganlar. Atamaning qadimiyli -
gini qozoq, qirg‘iz, turkman xalqlarida ham bu so‘z aynan
shu ma’noda qo‘llanilishidan bilsa bo‘ladi. Ertak yurtimiz-
da shu qadar ko‘p va xilma-xil mavzularda tarqalganki,
ayrim hududlarda uni o‘zlaricha ataganlar. Xususan, ayrim
joylarda «shuk», «ushuk», «matal», «cho‘pchak», «cho‘r 
-
chak» deb ham yuritilgan. Bizning ertaklarimiz mavzusiga,
til vositalaridan foydalanish usuliga, voqealar tizimiga ko‘ra
shartli ravishda uch yirik turlarga bo‘linadi: