Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Savol va topshiriqlar:
1. Ergash Jumanbulbul o‘g‘li qanday dostonlarni kuylagan?
2. Baxshining qaysi fazilati sizga yoqdi?
3. Maqolada keltirilgan she’riy parchalarni yodlang.
130

---

Adabiyotlar:
1. Zarifov H. Ulkan xalq san’atkori. Ergash shoir va uning
dostonchilikdagi o‘rni (Maqolalar to‘plami). T., «Fan», 1971, 8—
42-betlar.
2. Husainova Z. Ergash Jumanbulbul o‘g‘li (bibliografiya).
O‘sha joyda, 180—196-betlar.
FOZIL YO‘LDOSH O‘G‘LI
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan 30 dan ortiq dos-
ton taqdir taqozosi bilan yo‘qolsa-yu, faqat «Alpomish»
dostoni saqlanib qolsa, zamonlar o‘tib u inson el orasida
buyuk baxshi nomi bilan tilga olinadi. O‘g‘uz, Qipchoq,
Oltoy, Qo‘ng‘irot versiyalariga ega bo‘lgan bu dostonning
1928 yilda Mahmud Zarifov tomonidan Hodi Zarif rah-
barligida Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib olingan nusxasi
butun turkiy xalqlar orasida qahramonlik eposi hisoblangan
«Alpomish»ning eng mukammal va badiiy jihatdan yetugi
hisoblanadi. 1952-yilda mustabid sovet tuzumi siyosatiga
mos emaslikda ayblangan, 1999-yilda esa mustaqilligimiz
sharofati bilan ming yilligi nishonlangan «Alpomish»ga ham
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li aytgan nusxa asos bo‘ldi.
Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li 1872-yilda Samarqand viloyati,
Bulung‘ur tumaniga qarashli Bo‘dana hududidagi Loyqa
qishlog‘ida tug‘ildi. Uning oilasi asosan dehqonchilik, qis-
man chorvachilik bilan shug‘ullanardi.
Taqdir yosh shoirni juda erta sinovdan o‘tkaza boshla-
di. 1877-yilda 5 yoshli Foziljon otasidan yetim qoldi.
Onasining qo‘liga qaram bo‘lib qolgan oilaning tashvishi
kundan-kunga ortardi. Shuning uchun u to‘qqiz yoshga
to‘lar to‘lmas yollanib podachilik qilishga majbur bo‘ldi. Bu
haqda baxshi keyinchalik «Kunlarim» termasida shunday
deydi:
Olti yoshda qo‘msab-qo‘msab otamni,
Og‘ir mehnat ezdi sho‘rli enamni,
Ena-bola topolmadik bir nonni,
Parcha non deb o‘tgan kunlarim.
Yetti yoshda ortdi mening kulfatim,
Sakkiz yoshda og‘ir mehnat ulfatim,
Mehnat uchun sinab ko‘rdim quvvatim,
To‘qqiz yoshga yig‘lab yetgan kunlarim.
To‘qqizimda bel bog‘ladim mehnatga,
Cho‘pon bo‘ldim, tushdim yana g‘urbatga,
131

---

Ishlab yedim, lekin qoldim minnatga,
Parcha non deb minnat chekkan kunlarim.
Do‘mbiram kuyladi mening holimni,
Men jo‘r bo‘lib so‘kdim boyni-zolimni,
Topdim do‘stlar, shunda dardkashlarimni,
Haq-nohaqni kuylab chertgan kunlarim.
Baxshidan yozib olingan bu termalar uning hayoti
haqida ma’lum bir tasavvur hosil qilish imkonini bera-
di. Xususan, ular vositasida biz Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li 
-
ning baxshilar davrasiga o‘z-o‘zidan qo‘shilib qolma-
ganini bilib olamiz. Baxshi uchun hayotni bilish, tur-
mushning achchiq-chuchugini tatib ko‘rish ham o‘ziga
xos tajriba maktabi bo‘lgan. Bu maktabdan Fozil
shoirning tuzukkina ta’lim olgani uning keyingi paytlar-
da kuylagan terma va dostonlaridan ma’lum bo‘ladi.
Hatto, olimlarning ma’lumot berishlaricha, Fozil
Yo‘ldosh yigit bo‘lib ulg‘aygani sari chorvachilik,
dehqonchilik sirlarini egallab borar ekan, hamyurtlari
orasida Loyqa qishlog‘ining eng epchil o‘roqchisi nomi-
ni olishga muyassar bo‘ladi. Ammo vaqt o‘tgani sari
yoshligida chertishni o‘rgangan do‘mbira unga tinchlik
bermadi. Qayta-qayta baxshilar davrasida ishtirok etish
esa ko‘p o‘tmay o‘z davrining eng mashhur ustoz
baxshilaridan Yo‘ldoshbulbulning e’tiborini o‘ziga tortdi.
U mohir san’atkordan doston aytish sirlarini egalladi.
Albatta, havaskor doston ijrochisidan yetuk baxshi
nomiga yetishishi undan katta mehnatni, ijodda o‘tadi-
gan uyqusiz tunlarni talab qilardi. Fozil baxshidagi iroda
bu talablarga javob berish uchun yetarli quvvatga ega
bo‘ldi. Yosh ijrochi o‘z ustozi va hamyurtlaridan qirq-
dan ortiq dostonni o‘rgandi, ijod etdi. Oxir oqibatda
Yo‘ldoshbulbul o‘z shogirdi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lini bax 
-
shilikning katta sinovidan o‘tkazdi. Fozildagi o‘ta kuch-
li xotira quvvati, mehnatni sevish, o‘ziga talabchanlik
bu sinovdan muvaffaqiyatli o‘tish imkonini berdi.
Xalq baxshisi hamisha o‘z elining dardini, alamini,
tashvishlarini o‘z ijodida aks ettirgan. Tinglovchi omma
juda og‘ir va musibatli zamonlarda aynan baxshi termalari-
dan tasalli topgan, kelajakka umid bilan qaragan. Fozil
Yo‘ldosh o‘g‘li ham ana shunday baxshilardan edi. U atrof
qishloqlarda mehnat qilib, 19 yoshida o‘z ona qishlog‘iga
qaytgach, baxshi bo‘lib nom qozondi va elining dardini ter-
malarda bayon etdi.
132

---

1898—1908 yillarda yurtimiz tarixida tabiiy ofat ro‘y
bergan edi. Ekin maydonlarining hammasini chigirtka
bosdi. Bu fojiadan azobga tushgan baxshi hamyurtlari
boshiga tushgan qiyinchiliklarni «Chigirtka» termasida
bayon etdi. Qashshoqlik avjiga chiqqani sari baxshining
nolasi ham chegara bilmadi:
Kambag‘alning aqli shoshib,
O‘g‘il qiziman kengashib,
Kecha-kunduz zor yig‘lashib
Do‘stlar, qaddi kamon bo‘ldi.
Aksiga olib, chor hokimiyatining zulmi ham oshib
borardi. Xalqning tashvishiga tashvish qo‘shilardi. Ko‘p
o‘tmay Jizzaxda bosh ko‘targan aholi to‘pga tutildi. Bunday
tashvishli voqealar Fozil shoirda yangi-yangi asarlar
yaratish tuyg‘usini paydo qildi. Uning «Mamatkarim
polvon», «Jizzax qo‘zg‘oloni» kabi kichik hajmdagi doston-
lari shu zaylda ijod qilindi:
O‘z holiga qo‘ymay xalqni,
Qayta-qayta chiqim soldi...
Urushda bo‘lgan xarajat,
Qaydan topib bersin elat?!
Hamma bo‘lib qoldi hayron,
Nechovning vatani vayron.
«Jizzax qo‘zg‘oloni» dostonida Fozil shoir ko‘rgan
kechirgan azob-uqubatlarini oddiy xalq tilidan sodda va
ravon tarzda ifoda etishga urindi. Ammo baxshi tomonidan
doimiy ravishda aytilayotgan terma va dostonlar uning
an’anaviy epik asarlarni ham to‘lib-toshib ijro etishga
xalaqit bermadi. U «Alpomish», «Yodgor», «Shirin bilan
Shakar», «Murodxon», «Rustamxon», «Malikai ayyor»,
«Mashriqo», «Intizor», «Balogardon», «Nurali», «Jahon 
-
gir», «Farhod va Shirin» kabi qirqqa yaqin dostonni istagan
paytda, tinglovchilar xohlagan o‘rnidan ijro etaverish
mahoratini egalladi. Ayniqsa, «Alpomish» dostoni uning
eng sevgan va maroq bilan kuylagan san’at asari edi. Baxshi
bu dostonni istagan hajmda soatlab, kunlab, haftalab aytishi
mumkin edi. Chunki u ta’lim olgan Bulung‘ur dostonchili-
gi maktabi aynan ana shu qahramonlik eposini kuylash
bilan shuhrat topgan edi. Dostondagi qahramonlik lavhalari
bilan bir qatorda ruhiy kechinmalar ifodasi ham badiiy
mukammallikka yetdi. Masalan, dostondagi Barchinning
133

---

Boychiborga murojaat qilib aytgan gaplari tinglovchilar qal-
bida katta taassurot qolishiga sabab bo‘lishga arzigulikdir:
Qurru-yo qur, hayt-a, to‘ramning oti,
Oq to‘shim — yayloving, sochim — shipirtki,
Kuyganimdan gapni gapga ulayin,
To o‘lguncha sayising bo‘p yurayin,
Egam rahm aylasin qonli yoshima,
Sabab bo‘lib qo‘shgin dengi-do‘shima,
Olmosday tuyog‘ing qorday to‘shima,
Qurru-yo qur, hayt-a, to‘ramning oti!
O‘yilmay kuymasin kulbai xonam.
Oh urib yig‘laydi mandayin sanam,
Qalmoqda qolmasin guldayin tanam,
O‘n ikki oy seni Boybo‘ri boqdi,
Gardaningga Qaldirg‘och qo‘tos taqdi,
Yig‘latmagin Barchin gulday bebaxtdi,
Qurru-yo qur, hayt-a, to‘ramning oti.
Bu murojaat tinglovchilarni hamisha befarq qoldirmas-
di. Chunki unda o‘zga yurtda begona odamlar orasida umr
bo‘yi qolib ketishdan cho‘chigan go‘zal qizning otdan najot
kutishi badiiy ifodasini topgan edi.
Fozil shoir 1955-yilda o‘z qishlog‘ida vafot etdi.
Fozil Yo‘ldosh ijodi o‘zbek ziyolilari e’tiborini 1922 yil-
danoq o‘ziga jalb qildi. Dastlab G‘ozi Olim Yunusov, ke -
yinchalik V. M. Jirmunskiy, Hodi Zarifov, Hamid Olimjon,
Maqsud Shayxzoda, Muhammadnodir Saidov olimlar
hozirgi paytda esa To‘ra Mirzayev, Bahodir Sarimsoqov,
Shomirza Turdimovlar baxshi ijodini tadqiq etishda muhim
ilmiy kashfiyotlar yaratdilar. Bugungi kunda baxshidan
yozib olingan terma va dostonlar, uning ijodi o‘rganilgan
yirik kitoblar, maqolalar soni besh yuzga yetdi.
Xullas, Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li o‘zbek dostonchiligi
san’atida mashhur dostonchi sifatida shuhrat topgan
xalqimizning asl farzandidir.