Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Savol va topshiriqlar:
1. Xalq dostonlarining boshqa janrlardan qanday farqi bor?
2. Doston haqida to‘liq tasavvur hosil qilish uchun uning qan-
day tarkibiy qismlari bo‘lishi kerak?
3. Dostonchilik an’analari haqida gapiring.
4. Dostonlar tasnifi haqida nimalar bilasiz?
5. Xalq dostonlari ijtimoiy hayotni tasvirlashda qanday aha 
-
miyatga ega?
6. Dostonlardan namunalar o‘qing, ayrim parchalarni yod-
lang.
Adabiyotlar:
1. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O.
O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. T., «O‘qituvchi», 1990.
227—268-betlar.
2. Zarif Hodi. Fozil shoir — mashhur dostonchi. O‘zbek xalq
ijodi bo‘yicha tadqiqotlar. 3-kitob. Fozil shoir. T., «Fan», 1973.
5—29-betlar.
«ALPOMISH» DOSTONI
«Alpomish» xalqimiz og‘zaki ijodidagi eng qadimiy,
badiiy jihatdan mukammal, olimlar tomonidan ko‘p
o‘rganilgan dostondir. Unda o‘zbekning uzoq o‘tmishi,
rasm-rusumlari, hayot tajribasidan o‘tgan an’analari,
kurashlari, tashvishlari, quvonchlari o‘zining badiiy ifodasi-
ni topgan. Baxshilar mahorati bu dostonni ijro etish dara-
jasi bilan o‘lchangan. Ustoz dostonchilar o‘z san’atlarini
ko‘pincha «Alpomish»ni kuylash bilan ko‘rsatganlar, hur-
mat topganlar. Muhimi shundaki, o‘zbek millatining hayoti
bir tekis ravnaq topgan paytda «Alpomish» dostonini kuy-
lashga e’tibor katta bo‘lgan. Xalqimiz hayotidagi og‘ir
zamonlar hukm surgan paytda bu dostonning ham boshida
qora bulutlar quyuqlashgan. Hatto mustabid sovet tuzu-
midagi qatag‘on yillarida «Alpomish»ni kuylash ham
taqiqlangan, «xalqqa zarar keltiruvchi asar» — deb qoralan-
gan (1952). Ma’lum bo‘ladiki, «Alpomish» taqdiri asrlar
davomida o‘zbek xalqi tarixi bilan chambarchas bog‘liq.
Shuning uchun ham dostonning ming yillik to‘yida Prezi -
dentimiz I. A. Karimov: «Alpomish» dostoni bizga inson-
118

---

parvarlik fazilatlaridan saboq beradi. Odil va haqgo‘y
bo‘lishga, o‘z yurtimizni, oilamiz qo‘rg‘onini qo‘riqlashga,
do‘stu yorimizni, or-nomusimizni, ota-bobolarimizning
muqaddas mozorlarini har qanday tajovuzdan himoya qi 
-
lishga o‘rgatadi»
1
, — degan edi. Bu fikrda dostonning
mohiyati, g‘oyasi, badiiyati, millatimiz tarixida tutgan o‘rni
mujassam etilgan. XX asrning 70-yillarigacha «Alpomish»
dostoni haqida bildirilgan mulohazalarning ko‘pchiligi
Mahmud Zarifov buyuk san’atkor Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan
1928-yilda yozib olgan nusxa asosida Hamid Olimjon
qisqartirib nashrga tayyorlagan kitobga tegishli edi. Faqat
1969-yilda Berdi baxshidan Abdulla Alaviy va 1972-yilda
Saidmurod Panoh o‘g‘lidan Shamsi Murodov yozib olgan
nusxalar nashr etilgandi. O‘zbekiston mustaqil bo‘lganidan
so‘ng «Alpomish»ga bo‘lgan munosabat ham o‘zgardi.
Avvalo, Berdi baxshi aytgan doston qayta nashr etil-
di. 1998 yilda Xushboq Mardonaqul o‘g‘li (yozib oluv 
-
chi Toshtemir Turdiyev), 1999-yilda Bekmurod Jo‘raboy
o‘g‘li (yozib oluvchi Mansur Afzalov) nusxalari alohida
nashr etildi. 1998-yilda esa Fozil Yo‘ldosh varianti 70
yildan keyin to‘liq holda bosmadan chiqdi. 1999-yilda
esa dostonning ming yillik to‘yi katta tantanalar bilan
nishonlandiki, bu tadbir o‘zbek xalqining ajdodlar yodi-
ni ham asta-sekin o‘rniga qo‘yib esga ola boshlaganidan
nishona bo‘ldi.
Tantanalar arafasida «Alpomish» — o‘zbek xalq eposi»
nomli maqolalar to‘plami va boshqa ilmiy kitoblar, o‘nlab
gazeta, jurnal maqolalari e’lon qilindi, ko‘rsatuvlar tayyor-
landi.
Dunyodagi qabila, urug‘, elat tarixda alohida xalq sifati-
da shakllanar ekan, bu jarayon, avvalo, qahramonlik eposi
hisoblangan maxsus yirik, epik asarda badiiy ifodasini topa-
di. Professor Bahodir Sarimsoqov dostonimiz o‘zbekning
birlashuvi, mustaqil xalq sifatida paydo bo‘lishida qanday
o‘ringa ega ekanini ta’riflab, shunday deydi: «Dastlab qabi-
la, so‘ngra elat eposi sifatida vujudga kelgan «Alpomish»
dostoni keyinchalik o‘zbek xalqining qahramonlik eposi
sifatida tan olindi».
2
Haqiqatan ham, doston matnidan juda
119
1 
Prezident Islom Karimovning «Alpomish» dostonining 1000 yilligiga
bag‘ishlangan tantanali marosimda so‘zlagan nutqi. «Xalq so‘zi» gazetasi,
1999-yil, 9-noyabr.
2