««xalqaro audit»

O’zbekiston Respublikasi auditorlik faoliyatining milliy standartlarining umumiy tavsifi 
Standartning nomi 
Nomeri 
Moliya vazirligi 
tomonidan tasdiqlangan 
sanasi va ro’yxat raqami 
Adliya vazirligi 
tomonidan tasdiqlangan 
sanasi va ro’yxat raqami 
Auditni rejalashtirish 
3-son 
14.07.1999 y. 
N 54 
10.11.1999 y. 
N 837 
Audit ishi sifatini nazorat qilish 
5-son 
04.08.1999 y. 
N 62 
03.09.1999 y. 
N 811 
Auditorlik 
tekshiruvini 
6-son 
04.08.1999 y. 
03.09.1999 y. 

---

149 
hujjatlashtirish 
N 61 
N 812 
Muhimlik 
va 
auditorlik 
tavakkalchiligi 
9-son 
04.08.1999 y. 
N 63 
03.09.1999 y. 
N 813 
Moliyaviy hisobotda bo’lgan boshqa 
axborot 
10-son 
09.09.1999 y. 
N 75 
23.09.1999 y. 
N 822 
Ma’lumotlarning kompyuter ishlovi 
(MKI) sharoitida audit 
11-son 
09.09.1999 y. 
N 76 
23.09.1999 y. 
N 823 
Tahliliy taomillar 
13-son 
04.08.1999 y. 
N 64 
03.09.1999 y. 
N 814 
Auditorlik tanlash 
14-son 
27.07.1999 y. 
N 59 
03.09.1999 y. 
N 815 
Ekspert xizmatidan foydalanish 
16-son 
27.07.1999 y. 
N 60 
03.09.1999 y. 
N 816 
Moliyaviy 
hisobotning 
chalkashliklari 
aniqlanganida 
auditorlik tashkilotining ish tutishi 
24-son 
31.05.2001. 
№ 49 
30.06.2001y. 
N 1045 
Auditorlik tekshiruvini o’tkazishda 
me’yoriy-huquqiy hujjatlarga rioya 
etishni tekshirish
25-son 
27.01.2003. 
№ 14 
28.02.2003. 
№ 1223 
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati 
bilan tanishish 
31-son 
31.05.2001 
N 48 
21.06.2001y. 
N1043 
Auditorlik dalillari 
50-son
03.02.2002 
№ 48 
18.04.2002y. 
N1128 
Aloqador shaxslar o’rtasida bitimlar 
bo’yicha auditorlik dalillarini olish 
taomillari 
55-son 
27.01.2003. 
№ 15 
03.03.2003. 
№ 1224 
Moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan 
keyingi hodisalar
56-son 
09.04.2003 
N 54 
Boshqa auditor ishi natijalaridan 
foydalanish 
60-son 
27.01.2003 
N 16 
20.02.2003 y. 
N 1221 
Auditorlik hisoboti va moliyaviy 
hisobot 
to’g’risidagi 
auditorlik 
xulosasi 
70-son 
14.02.2001 y. 
N 20 
10.03.2001 y. 
N 1016 
Maxsus savolni tekshirish 
natijalari bo’yicha auditor hisoboti 
80-son
27.01.2003 
N 13 
19.02.2003 y. 
N 1220 
Auditorlik tashkilotlarining kasbga 
doir xizmatlari 
90-son 
14.02.2001 y. 
N 19 
10.03.2001 y. 
N 1017 
 
 
10.2. Milliy auditorlik standartlarini amaliyotga tatbiq etish muammolari 
Respublikamizda auditorlik faoliyatining 10 dan ortiq standartlari ishlab 
chiqilgan. Ushbu standartlar O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 
tasdiqlangan va amaliyotga joriy qilingan. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi 
tomonidan 
ishlab 
chiqilgan 
auditorlik 
faoliyatining 
milliy 
standartlari 
respublikamizda 
auditorlik 
faoliyatini 
yuritishda 
muhim 
me’yoriy hujjat 

---

150 
hisoblansada, ammo ushbu me’yoriy hujjatlarning ishlab chiqilishida talaygina 
muammolar mavjud. 
O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan va qabul qilinayotgan auditorlik 
faoliyatining milliy standartlarida uchraydigan eng katta kamchiliklardan biri – bu 
mazkur standartlar asosan xalqaro standartlardan xuddi nusxa ko’chirgan 
holatdagidek ishlab chiqilgan. Ma’lumki, respublikamizda iqtisodiy islohotlarni 
amalga oshirishda o’zimizga xos va o’zimizga mos yo’lni tanlaganmiz. Shu boisdan 
barcha faoliyat turlarida qoununiy asoslarni barpo etar ekanmiz, avvalo, mana shu 
jihatni inobatga olishimiz lozim. Bu boradagi ishlarni yoritib berish maqsadida audit 
ishi sifatini nazorat qilishga bag’ishlangan xalqaro va milliy standartlarning farqli va 
qxshash tomonlarini solishtirib chiqish maqsadga muvofiqdir. 
«Audit ishi sifatining nazorati» nomli xalqaro standart buxgalterlar xalqaro 
federatsiyasi doirasida faoliyat yuritayotgan xalqaro auditorlik qo’mitasi tomonidan 
ishlab chiqilgan. U auditorlik standartlari tizimining «Vazifalar» bo’limiga 220-
raqam bilan kiritilgan. Hozirgi paytda O’zbekistonda «Auditor ishi sifatining 
nazorati» Moliya vazirligining 1999 yil 4 avgustdagi 62-son buyrug’i bilan 
tasdiqlangan. Bu standartlarni bilish va ularni qo’llanilishi amaliyotida auditorlar va 
auditorlik tashkilotlarining malakaviy darajasini ko’rsatadi.
Shunga asosan aksariyat auditorlik firmalari, ayniqsa, yirik firmalar bu 
standartlardan keng foydalanmoqda va tekshirish uchun shartnoma, audit bitimlari 
tuzishda shu standartga asoslanmoqda. 
Xalqaro tajribani o’rganish maqsadida, shuningdek uni O’zbekistonda 
auditorlik faoliyatiga tatbiq qilish sababli milliy va xalqaro standartlarning talablarini 
qiyoslash juda muhimdir. Auditning milliy standartida qo’yilgan va xalqaro 
standartda bayon qilingan maqsadlar bilan birga oshkora bajariladigan vazifalardan 
eng muhimi bu auditni amalga oshirish davomida auditorlik tashkilotlari 
xodimlarining burchlarini aniqlashdan iborat. Auditorlik firmalari faoliyati muddati 
uzoq emasligi hisobga olinsa, bunday tashkiliy jihatlarning bayon qilinishi o’zini 
to’la oqlaydi. Auditorlik firmasining o’zida ishni tashkil etishga oid talablar xalqaro 
standartlarda ham shuningdek, tahlil qilinayotgan standartda ham bayon qilinmagan. 

---

151 
Shu jihatdan auditning milliy standarti auditorlik firmalari uchun to’laroq axborot 
beradi. 
Yuzaki qaraganda standartlardagi qoidalarning majburiyligiga yondoshuv 
turlichadir. Biroq auditning milliy standartiga muvofiq, rasmiy auditorlik xulosasi 
tayyorlashni ko’zda tutuvchi tekshiruv xalqaro auditorlik standartiga muvofiq 
moliyaviy hisobotning auditorlik tekshiruviga tengdir. Chunki bunday tekshiruv 
muqarrar xulosani berish bilan tugashi kerak. Ayni paytda xalqaro auditorlik 
standartiga ko’ra alohida hollarda samarali natijalarga erishish uchun xalqaro 
auditorlik standartlaridan chekinish zarur, deb hisoblash mumkin. Shuningdek, 
auditorlar xalqaro auditorlik standartlariga taalluqli barcha qoidalarni hisobga 
olishlari lozim: xalqaro standartlar faqat muhim jihatlarga qo’llanilishi mumkin. 
Xalqaro standart tekshiruvida ishtirok etuvchilar auditorlarga (audit uchun 
asosiy javobgar shaxs) va ularning yordamchilari (auditor bo’lmagan xodimlar)ga 
bo’linadi. Bunda auditorlik firmasi rahbari ham, tekshiruv rahbari ham auditor 
sifatida ishlashi mumkin. Chunki, 700-xalqaro auditorlik standarti – «Moliyaviy 
hisobot bo’yicha auditorlik xulosasi»da auditorlik xulosasi auditorlik firmasi 
nomidan, auditor tomonidan imzolanishi, zarur hollarda ikki imzo bo’lishi lozimligi 
aytiladi. 
Auditorlik 
faoliyatining 
milliy 
standartidagi 
tekshiruvi 
barcha 
ishtirokchilarining vazifalari batafsil bayon qilingan. Auditorlik tashkiloti 
xodimlariga aniq vazifalarning biriktirib qo’yilishi auditning sifat tizimidagi 
faoliyatini va uning nazorat tizimini yaxshilashga kqmaklashadi. Xalqaro standartda 
bunday bo’lim mutlaqo yo’q, chunki ko’p yillik tajribada auditorlik firmasida ishni 
tashkil qilish qoidalari allaqachon shakllangan va xodimlarning vazifalarini birinchi 
navbatda firmalarning o’zlari mustaqil belgilaydi. 
Audit sifatini nazorat qilish tizimiga ta’sir o’tkazuvchi omillar ikkala 
standartda ham sanab o’tilgan milliy standartni ishlab chiqish paytida xalqaro 
standart qoidalari keng qo’llanilganini ko’rish mumkin. O’zbekiston yirik 
firmalaridagi sifatni nazorat qilish tizimi kichik firmalarda mavjud ishlayotgan 

---

152 
tizimdan farq qilishi mumkin. Biroq bu farq nazorat qilish uchun qo’llaniladigan 
usullarda emas, faqat tizimning tashkiliy tomonida bo’lishi lozim.
Standartlarning bu bo’limida har bir auditorlik firmasida mavjud bo’lishi lozim 
bo’lgan sifatni nazorat qilish tizimining usullari bayon qilingan. Xalqaro 
standartlarda bu usullar sifatni nazorat qilish siyosatining maqsadi sifatida 
belgilangan. Bunday tafovut shu bilan izohlanadiki, xalqaro standartga ilovada 
belgilangan maqsadlarning har biriga nisbatan aniq tadbirlar keltirilgan. Shu jihatdan 
qaraganda xalqaro standartda axborot ko’p bo’lib, hozirgi holatda juda foydalidir. 
Shu sababli respublikamizda auditorlik firmalariga sifatni nazorat qilish tizimini 
barpo etishda xalqaro standartda keltirilgan tadbirlardan keng foydalanish tavsiya 
qilinadi. 
Auditning milliy standartida xalqaro standartda bo’lmagan sifatni nazorat qilish 
tizimining usullari mavjud.
Bu auditorlik tashkiloti xodimlari o’zlariga topshirilgan vazifani bajarmagan 
taqdirda ularga nisbatan tegishli choralar ko’rishdir. Xodimlarga ta’sir o’tkazish 
choralari Mehnat Kodeksida sanab o’tilgan va ular quyidagilardan iborat: 
ogohlantirish, hayfsan e’lon qilish, ishdan bqshatish. 
Bundan tashqari, ichki intizom qoidasida (uni auditorlik firmasi mustaqil ishlab 
chiqadi) xodimlarning ayrim toifalari uchun boshqa intizomiy choralar ham ko’rilishi 
mumkin. Sifatni nazorat qilish tizimining bu usullaridan foydalanishning 
murakkabligi, zarur choralar qo’llanish oqibati xilma-xil bo’lishi mumkin. Shu 
boisdan uni tanlashga puxta yondashish kerak. Firma xodimlari intizomiy jazo 
choralari ko’rilishi mumkinligi to’g’risida oldindan ogohlantirilgan bo’lishi lozim.
Standartning ko’rib chiqilgan bu bo’limi auditorlik tekshiruvi davomida 
xodimlar o’rtasida yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishga bag’ishlangan 
auditning milliy standarti xalqaro standart qoidalarini to’la takrorlaydi, hatto so’zma-
so’z tarjima qilingan, deyish mumkin. Bu qoidalarning mohiyati quyidagicha: audit 
jarayonida, ya’ni xodimlarning ishiga tuzatish kiritish va auditorlik xizmatining 
yuqori sifatli bo’lishini ta’minlash imkoni bor vaqtida kuchli nazorat amalga 
oshirilishi lozim.

---

153 
Standartda bunday nazoratni amalga oshiradigan xodimlarning vazifalari aniq 
belgilab berilgan, ayni paytda nazorat vositasi sifatida audit dasturiga katta ahamiyat 
berilgan. Shubhasiz, yordamchi bo’lib ishlayotgan barcha auditorlar ozmi-ko’pmi 
joriy nazorat qilib boradi. Biroq bu jarayon rasmiylashtirilishi lozim, busiz nazorat 
o’z maqsadiga erisha olmaydi. Auditni rejalashtirish bosqichida katta auditorlarga 
aniq nazorat vazifalarini topshirib qo’yish, auditorning nazorat vazifalari to’g’risidagi 
qoidalarni lavozim yo’riqnomalariga kiritish, tekshirish o’tkazish chog’ida nazorat 
tadbirlarini hujjatlashtirish lozim. 
Qilingan ishlarning natijalarini tekshirish uchun auditda ishtirok etmayotgan 
xodimlarni qo’shimcha ravishda jalb etish mumkinligi ikkala standartda ham ko’zda 
tutilgan. Bunday tekshirish g’oyat samarali bo’lishi mumkin, shu sababli uni faqat 
yirik va murakkab iqtisodiy sub’ektilarnigina emas, barcha sub’ektlarni audit qilish 
chog’ida qo’llash tavsiya etiladi. Bunday tekshirish teranligi turlicha – ish hujjatlarini 
tahlil qilish va tekshirishda ishtirok etayotgan xodimlardan so’rashdan tortib, 
auditorlarning noto’g’ri tavsiyalarini aniqlash maqsadida yozma axborot va auditorlik 
xulosasini ko’zdan kechirishgacha bo’lishi mumkin. 
Amalga oshirilgan tahlil auditorlik faoliyatining milliy va xalqaro auditorlik 
standartlari orasida «jarlik» yo’qligini ko’rsatadi. Aksincha, ko’p qoidalar juda 
qxshashdir. Bu tadqiq etilgan standartlargagina emas, boshqa standartlarga ham 
taalluqlidir.