Xalqaro birliklar tizimi va uni tuzishining asosiy prinsiplari Xalqaro birliklar tizimi

T/r	Kattalik
Birligi
Nomlanishi	Belgil anishi	Nomla- nishi	Xalqaro belgilanishi		Kirilda belgilanishi
1.	Uzunlik	L	Metr		M		M
2.	Og’irlik	M	Kilogram		kg		Kg
3.	Vaqt	T	Sekund		S		C
4.	Elektr toki (elektr toki kuchi)	I	Amper		A		A
5.	Termodinamik	Θ	Kelvin		K		K
6.	Modda miqdori	N	mol		mol		Mol
7.	Yorug’lik kuchi	J	Kandela		cd		kd

Izoh

1. Termodinamik (T tavsifli) haroratdan tashqari, Selsiy (t tavsifli) harorati qo’llanilishi mumkin va quyidagi ifoda t = T- T₀ orqali hisoblanadi, bunda T₀ = 273,15 K.
   

Termodinamik harorat kelvinlarda ifodalanadi, Selsiy harorati

esa – Selsiy graduslarida ifodalanadi. Qiymati bo’yicha Selsiy gradusi kelvinga teng hisoblanadi. Selsiy gradusi – bu maxsus nom bo’lib, berilgan holatdagina “kelvin” o’rniga ishlatiladigan nomlanish hisoblanadi.

2. Termodinamik harorat intervali va farqlari kelvinlarda ifodalanadi. Selsiy harorat intervali va farqlari esa ham Selsiy graduslarida, ham kelvinlarda ifodalash mumkin.

   
   

1990 yil Xalqaro harorat shkalasida Xalqaro amaliyot harorati tasvirlanishi quyidagicha, agar Selsiyni termodinamik haroratdan ajratish lozim bo’lsa, termodinmik harorat indeksiga

«90» qo’shilishi orqali bajariladi (masalan, T₉₀ ili t₉₀) [3].
Hosilaviy o‘lchov birliklar
SI hosilaviy o‘lchov birliklari, SI asosiy birliklaridan foydalangan holda bo‘lib, 1.2 – jadvalda keltirilgan. SI hosilaviy o‘lchov birliklarining maxsus nomlanishga ega birliklari 1.3 va 1.4 – jadvallarda keltirilgan.

№	O’lchanayotgan kattalik	Belgi- lanishi	O’lchov birligi
			Nomlanishi	Xalqaro belgilanishi	Kirilda belgilanishi
1	Yuza	S	Metr kvadrat	m 2	m2
2	Tezlik	V	Metr sekundda	m/s	m/s
3	Tezlanish	A	Metr sekund kvadratda	m/s^2	m/s^2
4	Zichlik		Kilogram metr kubda	kg/m^3	Kg/m^3
5	Elektr toki zichligi	I	Amper kvadrat metrda	A/m^2	A/m^2
6	Magnit maydon kuchlanganligi	H	Amper metrda	A/m	A/M
7	Komponent molyar kon-si	K	Mol metr kubda	mol/m^3	mol/m^3
8	Yoritilganlik	L	Kandela metr kvadratda	cd/m^2	kd/m^2

№	O’lchanayotgan kattalik	Nomlanishi	Xalqaro birligi	Krilda belgilanishi
1	Chastota	Gerts	Hz	Gs
2	Og’rlik kuchi	Nyuton	N	N
3	Bosim	Paskal	Pa	Pa
4	Elektr miqdori	Kulon	С	Kl
5	Elektr kuchlanish	Volt	V	V
6	Elektrsig’im	Farad	F	F
7	Elektr qarshilik	Om	Ω	Om
8	Induktivlik	Genri	L	Gn
9	Yassi burchak	Radian	rad	rad
10	Moddiy burchak	Steradian	sr	sr

Maxsus nomlanishga ega bo’lgan SI hosil bo'lgan o'lchov birliklariga misollar

№	O’lchanayotgan kattalik	Nomlanishi	Xalqaro birligi	Krilda belgilanishi
1	Kuch momenti	nyuton-metr	N∙m	N∙m
2	Dinamik egiluvchanlik	paskal-sekund	Pa∙s	Pa∙s
3	Zaryad zichligi (fazoviy)	kulon metr kubda	C/m^3	Kl/m^3
4	Elektr qo’zg’alish	kulon metr kvadratda	C/m^2	Kl/m^2
5	Elektr maydon kuchlanganlgi	volt metrda	V/m	V/m
6	Dielektrik o’tkazuvchanlik	farad metrda	F/m	F/m
7	Magnit o’tkazuvchanlik	genri metrda	H/m	GH/M

Keltirilgan birliklar asosida hosil qilingan nomlanishga ega bo’lgan SI hosil bo'lgan o'lchov birliklari

Tizimdan tashqari birliklar
SI birliklari bilan bir qatorda qo‘llanilishga yo‘l qo‘yiladigan absolyut tizimdan tashqari birliklarga misollar

№	O’lchanayotgan kattalik	Nomlanishi	Xalqaro bitligi	Kirilda belgilanishi
1	O’g’irlik	Tonna	T	T
		atom massa o’g’irligi	U	a.e.m.
2	Vaqt	Daqiqa	Min	min
		Soat	H	ch
		Kun	D	sut

№	O’lchanayotg an kattalik	Nomlanishi	Xalqaro bitligi	Kirilda belgilanishi
3	Yuzaviy burchak	Gradus	…°	…°
		daqiqa	…ʹ	…ʹ
		Sekund	…ʹʹ	…ʹʹ
		grad (gon)	Dop	grad
4	Hajm, Sig’im	Litr	L	l
5	Uzunlik	astranomik birlik	Ua	a.e.
		Yorug’lik yili	Ly	cv.god
		Parsek	Pc	pk
6	Optik kuch	Dioptriya	-	dptr

№	O’lchanayot- gan kattalik	Nomla- nishi	Xalqaro bitligi	Kirilda belgila- nishi
7.	Maydon	Gektar	Na	ga
8.	Energiya	Elektron- volt	eV	eV
		kilovat- soat	kW*h	kVt*ch
9.	To’liq quvvat	Volt-amper	V*A	V*A
10 .	Reaktiv quvvat	Var	Var	var
11	Elektr zaryadi; elektr miqdori	Amper- soat	A*h	A*ch

Izoh

1. Vaqt (soniya, soat, kun), yassi burchak (gradus, daqiqa, soniya), astronomik birliklar, dioptriyalar va atom massai birliklari nomlari va belgisi qo‘shimchalar orqali ifodalanilmaydi.
   

2. Hamda keng miqyosda tarqalgan vaqt birliklari ham qo’llanilishi mumkin, masalan, hafta, oy, yil, asr, ming yillik.

   
   

3. Uglerod yassi burchak birligi belgisi indeksda yoziladi.

   
   

4. “litr “ hajm birligini aniq o’lchovlarda qo’llash tavsiya etilmaydi (masalan, 1l o’rniga 1∙10^-3 m³ = 1 dm³ ishlatilishi lozim). “l” belgisi va “1” raqamlari orasida farqlanisha o’lishi uchun “L” belgisi ishlatilishi mumkin

   
   

O’n karrali va ulushli birliklarni hosil qilish nomlash uchun ko’paytuvchi va qo’shimchalar

Ko’pa ytiruv chi	Qo’shi mcha nomi	Xalq Bir	Kiril- da	Ko’pa ytiruv chi	Qo’shi mcha nomi	Xalq Bir	Kiril- da
1024	Iotta	Y	I	10-1	Detsi	D	D
1021	Zetta	Z	3	10-2	Santi	S	S
1018	Eksa	E	E	10-3	Milli	M	M
1015	Peta	R	P	10-6	Mikro	µ	Mk
1012	Tera	T	T	10-9	Nano	N	N
I0^9	Giga	G	G	10-12	Piko	P	P
10^6	Mega	M	M	10-15	Femto	f	F
I0^3	Kilo	K	K	10-18	Atto	A	A
I0^2	Gekto	H	G	10-21	Zepto	Z	Z

Izoh

1. Ko’paytuvchi va ulushli qo’shimchalarni qo’llanishga misollar: 5∙10³ V = 5 kV; 7∙10^-3 A = 7 mA; 6∙10⁶ Om = 6 MOm; 6∙10^-3 Om = 6 mOm.

   
   

2. Raqamning ohirgi soni va shartli elgisi oralig’ida bo’sh joy(probel) qoldiriladi: 100 kVt; 80 %; 20 ⁰S; (100,0 ± 0,1) kg; (1/50) s yoki (1/50) s.

   
   

3. Asosiy birlik hisoblangan og’irlik nomlanishi –

   
   

kilogramm – o’z tarkibida “kilo” qo’shimchasi bo’lishi bilan bog’liq holda, karrali va ulushli og’irlik birliklarini hosil qilish uchun og’irlikning ulushiy birligi – gramm ga qo’shimchalar qo’shiladi, masalan mikrokilogramm (mkg yoki mkg) o’rniga milligram (mg yoki mg).

http://fayllar.org