Xalqaro innovatsion universitet pedagopgika fanlari kafedrasi pedagogika nazariyasi va tarixi

Abduraxmon Jomiyning pedagogik qarashlari

Abdurahmon Jomiy XV asrda yashagan bosh a mutafakkirlar kabi insonni, uning yuksak ahloqiy xislatlarini, go‘zal fazilatlarini bayon etgan allomalardan sanaladi.

Abdurahmon Jomiy ham o‘z asarlarida insoniy yuksaklikni ta-rif etadi. Tadkikogchi Sh.Shomuhamedov A.Jomiy hakida fikrlar ekan, «Uning shaxsan o‘zi bunga namuna bo‘ldi, poklik shamlaridan biri bo‘lib porladi», - deydi.
Jomiy uchta lirtik devon, yetti dostondon iborat «haft rang» («Yetti taxt»), ta’lim-tarbiyaga oid «Bahoriston» asarlari bilan jahon madaniyati tarakkiyotida munosib o‘ringa ega bo‘ldi.
Abdurahmon Jomiyning ta’limiy-axlokiy karashlari Sa’diyning Guliston asari uslubida yozilgan «Bahoriston» asari va «Xaft avranga kirgan «Tuhfatul axror» hamda «Silsilatuz zahab»
(Oltin tizmalar») va boshka dostonlarida ifodalangan. Bu dostonlarda va «Bahoriston»da Jomiy hakiqiy kamolatga erishgan insgon haqidagi qarashlarini bayon etadi.
Jomiy o‘zining mashhur «Silsilatuz zahab» («Oltin tizmalar») dostonida esa «Sevimli aziz farzandga nasihat» bobida, avvalo har bir yosh bilim olishi zarurligi, chunki inson umri
juda qisqa bo‘lib, bu ulfni behuda o‘tkazmasligi, ammo bilim olgandan so‘ng unga almal qilish lozimligini ta’kidlaydi va amaliyotsiz ilm ham behuda ekanligini alohida uqtiradi.
Alloma ilmning ahamiyati haqida gapirar ekan, bu bilimni egallashda kitobning har bir yoshning bilim olishidzgi o‘rniga, uning hislatlariga alohida to‘xtab o‘tadi va kitobni «teri yopingan olim» o‘xshatadi.
Bilimni yoshlikdan egallash lozimligini ta’kidlaydi va johillikni qattiq qoralab, dono bilan nodonni bir-biriga qarama-karshi qo‘yadi:
Hammadan avval farzand, bilimdan bahramand bo‘l,
Nodonlik yurtidan chik, bilim tomon olshl yo‘l.
Har bir kishiga bu so‘z, oyna kabi ayondir,
Dono tirik hamisha, nodon o‘liksimondir.

Abduraxmon Jomiy donolikni olqishlar ekan, avvalo, mamlakatni boshqaruvchi xukmdorlar ilmli bo‘lishi, agar raxbar nodon, joxil bo‘lsa, el boshiga juda ko‘p nadomat, zulm yog‘ilishi mumkinligini ifodalaydi:

Shoh agar bo‘lmasa bilimdon hokim,

Jahl botkoshda bo‘lur mukim.
Yogar undan doim jaholat, o‘lim,
El boshiga tushar nadomat, zulm.

«Baxoriston» asarida esa ilmni bexuda egallamaslik, xar bir shaxs foydasi tegadigan ilmni egalashi zarurligini ta’kidlaydi: Eng zarur bilimni kunt bilan o‘rgan, Zarur bo‘lmaganin axtarib yurma. Zarurini hosil kilgandan keyin, Unga amal kilmay umr o‘tkurma. Abduraxmon Jomiy asarlarida xam boshqa allomalardagi kabi tarbiyaning axamiyatiga katta e’tibor beriladi. Yetuk insonga xos bo‘lgan axloqiy xislatlar uning barcha asarlarida keng tarannum etiladi. Masalan, xaqiqiy insonga xos bo‘lgan axloqiy xislatlardan yaxshilik, saxiylik, shirinsuxanlik, kamtarlik, sabr-qanoat, do‘stlik, rostgo‘ylik, mexnatsevarlik kabilarni tarbiyalashga katta e’tibor qaratadi. Bunday sifatlardan saxovat va kamtarlik, karamni eng ulug‘ insoniy fazilatlardan biri deb biladi. «Baxoriston»da u «saxovat biror narsaga qarab yoki evaziga biror narsa talab bo‘lsa, xatto talab etilgan narsa maqtov va minnatdorchilik bo‘lgani taqdirda xam, u saxovat emas», - deydi. Abduraxmon Jomiy inson ta’masizlik va qanoatda xirs va ta’madan uzoq bo‘lishini istaydi.

Kimning k.alb diliga kirdi kanoat, hirs bilan ta’madan kutuldi bori. Kanoat gilami to‘shalgan yerda, Sindi ochko‘zligu ta’ma bozori. Jomiy insoniylik fazilatlaridan sanalgan kamtarlikni targ‘ib etar ekan, kibr-xavo, manmanlik, razolat, joxillik kabi illatlarni fosh etadi.
Masalan, u takabbur, manman shaxslar bosh ko‘targan boshoq kabi o‘roq zarbi bilan yerga yiqilib, sarg‘ayib so‘lishi mumkin desa, kamtar kishilarni esa o‘zini tuproqqa tashlagan don, qushlar tomonidan avaylab yerdan ko‘tarib ketganlaridek e’zozda bo‘ladi, deb ta’kidlaydi.
Ayniqsa, Jomiy «Iskandar xiradnomasi» asarining «Iskandarning pokizalar shaxriga yetishi» bobida ifodalangan insonga xos xislatlarning tarannum etilishi, bizga Forobiyning «Fozil odamlar shaxri» asaridagi «Fozillar shaxri xokimining fazilatlar»ni eslatadi. Har ikki asarda xam fozillar shaxri axolisiga xos xislatlar yaxshilikning g‘olib kelishi va barcha yomon illatlar: urush, nizo, joxiliyat, zulm, boylikka xirs, ta’magirlik yo‘q etilishi yoritiladi.
Iskandar jaxon aylanib, bir shaxarga keladi. U yerning xalqi, turmush tarzi shoxni lol qoldiradi. Mazkur shaxarda odamlar tinch, osoyishta, urush-janjallarsiz xayot kechiradi; barcha barobar mexnat bilan shug‘ullanadi. Shaxarda o‘g‘ri yo‘q, barcha eshiklar qulfsiz. Bu shaxarda adolat xukmron bo‘lib, barcha fuqarolar bir xil xayot kechiradi. Ularga bunday xayot ota-bobolaridan meros qolgan bo‘lib, shaxar axli bu an’analarni e’zozlab asraydi va amal qiladi. Jomiyning «pokizalar shaxri» uning yuksak orzu-umidi, insoniyat tarixidagi ideal tuzum timsolidir.
Jomiy tasavvurida xaqiqiy yetuk inson el, xalq uchun xizmat qilib, yaxshi nom qoldirishi zarur. "Silsilatuz-zaxob" dostonidagi quyidagi pandlar uning barcha qarashlariga yakundek sanaladi:
O‘z koningdan pshshkari ko‘ygil kadam,
Gavharingni ayla, pardoz dam-badam.
El uchun undan kelur ne foyda,
Konda gavhar yotgani befoyda.
Koldiray desang jahonda yaxshi nom,
Yaxshilik kil, yaxshilik kilgil mudom,
Hech keshiga ranju ozor bermagil.
Jomiy asarlarida yaxshilikning barkamol inson ega bo‘lishi zarur bo‘lgan eng muqaddas axloqiy xislat sifatida tarannum etilishi bejiz emas. Zero, eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklardan boshlab yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash va yaxshilik, ezgulikning g‘olib kelishiga bo‘lgan oliy istak barcha pandnomalarning asosini tashqil etgan.
Xulosa qilib aytganda, Abduraxmon Jomiyning yetti dostondan iborat "Haft avrang" ("Yetti taxt") asarining "Tuqfatul-axror" ("Erkinlar tuxvasi"), "Sabxatul-abror" ("Yaxshilar tasbixi") kabi falsafiy-axloqiy asarlari;"Xiradnomai Iskandar" dostoni, "Silsilatuz zaxob" ("Oltin tizmalar") asarlarida uning barkamol inson tarbiyasiga oid umuminsoniy goyalari o‘z ifodasini topgan.