Xalqaro menejment

3-rasm. Техnologiya va uskunani yetkazib berish shartnomasini 
bajarish bilan band xоdimlar sonining o’zgarish dinamikasi
 
Shartnomani 
imzolashdan 
kafolatli 
sinovlargacha 
bajarish vaqti 

---

22 
qiluvchining 
mutaxassislari 
havfsizlik 
texnikasi, 
atrof-muhit 
muhofazasi 
me’yorlarini, mahsulot sifatini nazorat qilish usullarini o’rganadilar. Yetkazib berish 
hajmiga sifatni buzmaydigan nazorat uskunalari - rentgen, izotop, ultratovush 
o’rnatmalari va spektral analiz uskunalarini kiritish maqsadga muvofiq bo’lar edi. 
Buyurtmachi korxonaga uskuna yetkazib berishdan ancha oldin agregatlarni 
ekspluatatsiya qilish joyida mavjud infrastruktura, mahalliy xomashyo materiallari, 
iqlim sharoitlari, xodimlarning texnik savodliligini hisobga olgan holda xorijiy 
texnologiya jarayonlarini mahalliy sharoitlarga moslashtirish bo’yicha ilmiy-texnik 
izlanishlar o’tkaziladi va chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Utkazilgan tadqiqotlar 
hamda texnologiya va uskunalarni yetkazib beruvchining asosiy agregatlarni yetkazib 
berish muddatidan ilgari taqdim etgan texnik xujjatlar asosida xomashyo materiallari, 
mahsulot nomenklaturasi va sifatiga texnik talablarni umumlashtiruvchi texnologiya 
yo’riqnomalari tuziladi. 
Shu bilan bir vaqtda kontrakt shartlari asosida uskuna ishlab chiqaruvchi 
zavodlarga uskunalarni ularni ishlab chiqarish joyida qabul qilish uchun 
buyutmachining nazoratchilari yuboriladi. Shu nazoratchilarning uskunalarni 
loyihalashtirishda ham ishtirok etishi maqsadga muvofiq, chunki ular so’ngra o’z 
korxonasida import agregatlarni zamonaviylashtirish va takomillashtirishda 
qatnashish imkoniyatini qo’lga kiritadilar. Import qiluvchi o’zining nazoratchilarini 
uskunalar ishlab chiqaruvchi zavodlarga o’z vaqtida yuborish haqida qayg’urishi 
lozim. 
Import uskunaning foydalanishga tushirish muddati yaqinlashgan sari jalb 
qilingan korxonalar va mutaxassislar doirasi qisqaradi. Va ishga tushirish vaqtida 
faqat o’qitilgan xodimlar va uskunalar yetkazib bergan xorijiy firmaning kam sonli 
mutaxassislari qoladi (3-rasm). 
Tajriba shuni ko’rsatadiki, import qiluvchi korxonasida import texnologiyalar 
va uskunalarni ishlatishni boshlash davrida yetkazib beruvchi firma vakillari bo’lishi 
kerak, negaki kafolatli sinovlar arafasida import uskunaning ayrim zaruriy qismlari 
bilan butlanmaganligi va mexanizmlar hamda elektron tizimlarda kamchiliklarning 
mavjudligi ayon bo’lish hollari ko’p uchraydi. 
Bu ko’pincha yordamchi agregatlar, yuklash qurilmalari va transport 
tizimlariga tegishli bo’ladi. Shu yerda darhol yetkazib beruvchi firma vakillariga 
yetishmovchiliklar va kamchiliklar to’g’risida e’tirozlar bildirish zarur. Shu bilan 
birga kafolatli sinovlar davrida uskunalardagi va texnologiya jarayonlaridagi 
kamchiliklar xorijiy uskunali ob’ektning texnik xizmat rahbarlari, ularni yetkazib 
berish kontraktlarini imzolashda xorijdan va mahalliy yetkazib beruvchilardan 
butlovchilarni yetkazib berish muddatlarini kelishib olishga yetarli e’tibor 
bermaganligi, 
ko’zda tutilmagan kamchiliklar va kontrakt muddatlarini 
bajarmaslikning oldini olish maqsadida qismlar va detallarning qo’shimcha 
miqdoriga buyurtma berishni nazarda tutmaganligidan dalolat beradi.
Import agregatlarni ishga tushirishning birinchi bosqichida odatda texnik 
xizmat ko’rsatishning kamchiliklari, ehtiyot qismlarning yetishmasligi, ayrim 
bo’g’inlar, shuningdek tizimlar va mexanizmlarning ishdan chiqish sabablarini 
aniqlashning yomon tashkil qilinganligi aniqlanadi. 

---

23 
Ko’p hollarda import qiluvchini xorijda o’qitilgan mutaxassislarining bir qismi 
uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlashga qoladi, boshqa qismi yuqori 
ish xaqiga qiziqib, boshqa milliy korxonalarga o’tib ketadi. Bunday vaziyatning 
oldini olish uchun uskunani yetkazib berish konraktida agregatlarni ishlab 
chiqaruvchi zavodlarda va shunday agregatlarni ishlatuvchi korxonalarda o’qitishni, 
ko’zda tutilmagan vaziyatlarni hisobga olgan holda mutaxassislarni o’qitishni 
nazarda tutish kerak. 
Xorijiy texnologiyalar va uskunalarni ishlatishning birinchi bosqichida 
mahalliy yetkazib beruvchilar bilan shartnomalarda belgilangan muayyan sifatli
xomashyo, butlovchi mahsulotlar, materiallar, ehtiyot qismlarni yetkazib berish 
muddatlariga rioya qilish muhim. 
Xorijiy texnologiya va uskunalarni yetkazib beruvchi va xaridor o’rtasidagi 
ziddiyatli vaziyatlarni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, uskunalarni yetkazib berish 
bo’yicha shartnomalarni imzolashda ikkala tomon vakillarining yo’l qo’ygan 
quyidagi kamchiliklari ziddiyatlarni keltirib chiqaradi: 
-shartnoma matnida yetkazib beruvchining uskunalar va texnologiyalarning 
texnik ko’rsatkichlari bo’yicha kafolatlarining noaniq ifodalanishi; 
-uskunani loyihalashtirishda xaridor mamlakatida agregatni ishlatishning 
mahalliy sharoitlarini yetkazib beruvchi tomonidan hisobga olmaganligi; 
-ishlab chiqarishning haqiqiy xarajatlari yetkazib beruvchining shartnoma 
imzolash vaqtida kafolatlagan ko’rsatkichlaridan oshib ketishi; 
-shartnomalarda 
sotuvchi 
zavodlarida 
xaridorni 
ta’lim 
olayotgan 
mutaxassislarining soni va ularni o’qitish sifati mezonlari haqidagi noaniq shartlar. 
Litsenziatlar - litsenziya xarid qiluvchilarning texnologiya va uskunalar 
importiga shartnomalar imzolashda xatolari miqdorini kamaytirish uchun xalqaro 
tashkilotlar (YUNIDO, YUNKTAD) ishlab chiqarish vositalarini import qiluvchi 
rivojlanayotgan davlatlar uchun qator tavsiyanomalar tayyorladilar. Xususan, 
texnologiyalarga litsenziyalarni import qiluvchilar litsenziyaviy shartnomalarda 
litsenziar (litsenziya yetkazib beruvchi)dan turli materiallar va komponentlarni 
majburiy xarid qilish; ishlab chiqarishning hajmini, mahsulotlarning sotish hajmini, 
baholarning darajasini, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning assortimentini 
cheklash; litsenziar bilan kelishmay turib boshqa texnologiya jarayonlarini qo’llash 
yoki mavjudlarini takomillashtirishni ta’qiqlash; faqat litsenziarning sotish tarmog’i 
orqali majburiy mahsulot eksporti kabi shartlardan voz kechishlari zarur.
YUNIDO ekspertlari zaif iqtisodiyotli davlatlarning hukumatlari iltimoslariga 
ko’ra u yoki bu mamlakatning import texnologiyalarni o’zlashtirishdagi 
imkoniyatlarini tahlili bilan chet elda texnologiya va uskunalarni xarid qilishning 
texnik-iqtisodiy asoslarini tayyorlaydilar; import texnologiya va uskunalar 
komplektini o’zlashtirish uchun zarur texnik va moliyaviy mablag’larning hajmini 
hisoblaydilar; import texnologiya va uskunalarning negizida ob’ektlarni qurish, 
uskunalarni o’rnatish va ishga tushirishning keng dasturlarini tayyorlaydilar; milliy 
mutaxassislarni o’qitishga ko’maklashadilar; turli davlatlarning manfaatdor 
korxonalari o’rtasida kooperatsiya va bevosita ilmiy ishlab chiqarish aloqalarini 
yo’lga qo’yadilar. 

---

24 
Jahon texnologiyalar va uskunalar bozorining ishtirokchilari tajribasining 
ko’rsatishicha eksport qiluvchilar va import qiluvchilar o’rtasidagi kelishmovchiliklar 
ko’pincha uskunalarni butlash, kafolat sinovlarini o’tkazish uslubi, yetkazib berilgan 
uskunalardagi defektlar (nuqsonlar) uchun javobgarlik, mahalliy xomashyo 
materiallarining sotib olingan texnologiyaning texnik talablariga nomuvofiqligi 
masalalari yuzasidan vujudga keladi. 
Ko’p hollarda tomonlar orasidagi ziddiyatlarni, shartnomada ikkala tomonning 
bir-biriga har qanday texnologik yangiliklar kiritish to’g’risida axborot berish 
majburiyati haqidagi shart ko’rsatilishi bilan oldini olish mumkin. Import qiluvchilar 
bu holda yetkazib beruvchilarning texnologiya jarayonlarining takomillashtirilishidan 
unumli foydalanish imkoniyatiga, uskunalar va texnologiyalarni yetkazib beruvchilar 
esa xaridorlarning ularga xabar bermasdan hech qanday texnik yangiliklar 
kiritmasligi kafolatiga ega bo’ladilar. Uskuna va texnologiyani import qiluvchilar 
uchun asosiy qoida: har qanday kelishmovchiliklar va ziddiyatlardan so’ng ham 
yetkazib beruvchilar bilan do’stona xayrlashish zarur, negaki kelajakda ularga 
maslahatlar, ehtiyot qismlar, texnik yordamlar bo’yicha murojaat etish zaruriyati 
tug’ilishi mumkin. 
Xulosa 
Xorijiy tadbirkorlik yuqori qaltislik bilan xarakterlanadi, ular milliy bozordagi 
faoliyatga nisbatan yuqori foyda, nisbatan qudratli firmaning ta’siri, hukumatlar va 
xalqaro tashkilotlarning tashabbusi; ichki bozordagi noqulay vaziyat, chet elda past 
ishlab chiqarish va sotish xarajatlari, eksport uchun protekstionistik to’siqlar, qabul 
qiluvchi mamlakatda qimmatli axborotning mavjudligi, qabul qiluvchi mamlakat 
moliyaviy imkoniyatlaridan foydalanish, xorijda imtiyozli soliqqa tortish kabi 
qiziqtiruvchi sabablar bilan qoplanadi. 
Xorijiy sharoitlarga moslashishning ob’ektiv omillariga (ularga chet el firmasi 
ta’sir ko’rsata olmaydi) huquqiy me’yorlar, xodimlarning milliy mansubligi, mahalliy 
urf-odatlar, ishlab chiqarish munosabatlari, raqobat, iste’molchilar, texnologiya, 
qabul qiluvchi mamlakat iqtisodiyoti kiradi. 
Qabul qiluvchi mamlakatda ilk faoliyat odatda past darajada moliyaviy 
natijalarga olib keladi. Tovar aylanishining kichik hajmi, baholarning past darajasi, 
xalqaro kompaniya xorijiy filiali mahsulotini ishlab chiqarish va sotish yangi bozorda 
barqarorlashtirilmaguncha kapitalni uzluksiz kiritish zaruriyati buning asosiy 
sabablaridir. 
Hozirgi davrda texnologiya va uskunalarni import qilmaydigan mamlakat 
topilmaydi, negaki hech bir mamlakat o’z sanoati uchun barcha turdagi mashinalar. 
uskunalar va elektron hisoblash texnikasini ishlab chiqarish quvvatiga ega emas. 
Tajribali import qiluvchilar sotib olinadigan uskunalar va texnologiyalarga 
quyidagi talablarni qo’yadi: texnologik jarayonlar, sanoati rivojlangan davlatlar 
zavodlarida sinalgan va patentlangan bo’lishi kerak, uzatiluvchi texnologiyalar 
xaridor sharoitlariga (xususan mahalliy xomashyo resurslariga) moslashishga 
mo’ljallangan bo’lishi kerak; xarid qilinayotgan texnologiyalar va uskunalar xaridor 
korxonasida ilgari o’rnatilgan agregatlarga mos kelishi kerak, uskuna etkazib 

---

25 
beruvchining taklifi tez yemiriluvchi detallarni mahalliy korxonalarda ishlab 
chiqarish imkoniyatini beruvchi ishchi chizmalarni o’z ichiga olishi kerak. 
Import qiluvchilar yetkazib beruvchilar bilan muzokaralarda baholar, texnik 
shartlar, uskuna va texnik hujjatlarni yetkazib berish muddatlari bilan birga ba’zi 
hollarda import qiluvchilar uchun muhimroq sanalgan bitimlarni moliyalashtirish 
shartlarini kelishib olishi zarur. 
Eksport qiluvchilar va import qiluvchilar o’rtasidagi kelishmovchiliklar 
ko’pincha uskunalarni butlash, kafolat sinovlarini o’tkazish uslubi, yetkazib berilgan 
uskunalardagi nuqsonlar uchun javobgarlik, mahalliy xomashyo resurslarining sotib 
olingan texnologiyaning texnik talablariga mos kelmasligi kabi sabablardan kelib 
chiqadi. 
Har qanday kelishmovchiliklar va ziddiyatlar yetkazib beruvchi bilan do’stona 
xayrlashishga xalaqit bermasligi lozim, chunki kelajakda maslahat, ehtiyot qismlar, 
texnik yordamlar va boshqalar bo’yicha unga murojaat qilish zaruriyati vujudga 
kelishi mumkin.