Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
162
huriyyəti Hö ku mətinin ü mu mi fəa liyyətini tənzimləyən və həyata keçirən quru m. 1918 il mayın 28-də A zərbaycan Höku məti fəaliyyətə başlayarkən yaradılmışdır. Azərbaycan Hökumətinin 1918 il 24 iyun tarixli qərarı ilə Hö kumət dəftərxanasının ştat vahidlərinin və ə mək haqlarının təyin edilməsi Na zirlər Şurasının sədrinə həvalə o lun muşdu. Əvvəlcə işlər idarəsinin ştatında idarənin müdiri, dəftərxananın direktoru və başqa işçiləri, Nazirlər Şurasının katibi, onun müavin i, həmç inin Nazirlə r Şurası sədrinin xüsusi tapşırıqlar üzrə mə muru nəzərdə tutulmuşdu. İdarə qulluqçularının ştat cədvəli və xərc lər s metası Na zirlər Şurası sədrinin xüsusi tapşırıqlar ü zrə böyük mə muru, xaric i dillər üzrə tərcü məçisi, hüquq məsləhətçisi, mə lu mat bürosunun müdiri və binaya nə zarətçi hesabına genişləndirilmişdi, Höku mətin 1919 il 7 may tarixli qərarı ilə işlər idarəsində direktor, redaktor, kargüzar, tərcü məçi, korrektor və dəftərxana xid mətçilərindən ibarət xüsusi şöbə də yaradılmışdı. 1918 il mayın 28-dən 1919 il yanvarın 1-nə qədər işlər idarəsinin müdiri Rüstəm xan Xoyski (Fətəli xan Xoyskinin kiç ik qardaşı), daha sonra fevra lın 5-dək Rəşid bəy A xundzadə, 1919 il fevralın 11-dən isə mühəndis Pərviz Mirzə olmuşdur. Nazirlə r Şurasının bütün kargüza rlıq s ənədləri, na zirliklərdən və Cü mhuriyyətin d igər idarə lərindən Na zirlə r Şurası sədrinin adına göndərilən məktublar işlər idarəsinə da xil olurdu. Hö ku mətin 1919 il yanvarın 18-də təsdiq etdiyi qaydalara əsasən Parlament mü zakirəsinə çıxarılan qanun layihələri müvafiq izahlı məktubla bərabər Nazirlər Şu rasına təqdim edilird i. Qanun layihəsi Höku mət tərəfindən ba xılaraq Parla mentin mü zakirəsi üçün hazır hesab edildikdə Na zirlə r Şurasının ic las jurnalından çıxarışla bərabər, iradlar olduqda isə yenidən işlənilmək üçün Nazirlər Şurası sədrinin imzası ilə müvafiq nazirliklə rə qaytarılırd ı. Bundan əlavə, Höku mətin 1919 il 3 mart tarixli qəra rı ilə təsdiq olun muş Əsasnaməyə görə işlər idarəsi 1918 il noyabrın 22-dən yaradılmış nazir müavin lərindən ibarət Kiçik Na zirlər Şurasının da kargü zarlıq işlərini aparırdı. İşlər idarəsi Höku mətin qərar və sərəncamlarını "Azərbaycan Cü mhuriyyəti Höku mətinin xəbərləri" qəzetində və "Azərbaycan Cümhuriyyəti Höku mətinin qanun və binagüzarlıqla rı" məc muəsində dərc etdirirdi.
Aдpec-календары Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 год, Б., 1920.
riyyəti ali icra hakimiyyəti orqanının rəhbəri. Höku mət başçısı. 1918 il may ın 28-də A zərbaycan Milli Şurası tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliy i barədə İstiqlal bəyannaməsi elan edildikdən sonra, həmin bəyannamənin 6-c ı maddəsinə əsasən, ölkədə Müəssislər Məclisi çağırılana qədər Milli Şura qarşısında məsul olan Müvəqqəti Höku mət təşkil edildi. Höku mətin təşkili M illi Şuranın üzvü Fətə li xan Xoyskiyə tapşırıldı. Bir saatlıq tənəffüsdən sonra öz işinə başlayan Milli Şura Fətəli xan Xoyski başda olmaqla A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin birinci Müvəqqəti Hö ku mətini yaratdı. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin fəaliyyət göstərdiyi 23 ay ərzində 5 Höku mət kabinəsi dəyişmişdir. Birinci 3 kabinəyə Fətəli xan Xoyski, sonrakı 2 kabinəyə isə Nəsib bəy Yusifbəyli başçılıq et mişdir. Hö ku mət başçısı, eyni za manda, Na zirlər Şurasının sədri funksiyasını da yerinə yetirird i. Ölkənin daxili və xarici siyasət məsələləri Nazirlər Şurası sədrinin rəhbərliyi ilə onun iclaslarında ko lleg ial şəkildə müzakirə olunur və müvafiq qərarlar qəbul edilird i. 1918 il iyunun 17-də Milli Şura Gəncədə öz fəaliyyətini dayandırarkən ölkə üçün bir sıra həyati əhəmiyyət kəsb edən məsələlər istisna olmaq la, bütün hakimiyyət funksiyalarını Müvəqqəti Höku mətə həvalə etmiş və Nazirlər Şurasının hüquq və vəzifələrin i müəyyənləşdirmişdi. 1918 il dekabrın 7-də Azərbaycan Parlamenti Bakıda fəaliyyətə başladıqdan sonra ölkən in qanunvericilik hakimiyyəti Parlamentə, icra hakimiyyəti isə Nazirlə r Şurasın ın səlahiyyətinə keç mişdir. Nazirlə r Şurasın ın ic laslarında ayrı-ayrı na zirliklər tərəfindən hazırlan mış qanun layihələrinə ba xılır və bəyənild ikdən sonra qəbul olunaraq Parla mentin mü zakirəsinə çıxarılırd ı. Bütün bu işlərin icrasına isə bilavasitə Nazirlər Şu rasının sədri rəhbərlik ed ird i. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠ PARLAMENTĠ, M ə c l i s i – M ə b u s a n - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin nümayəndəli ali qanunvericilik orqanı. 1918 ilin dekabrından 1920 ilin aprelinədək fəaliyyət göstər- mişdir. İlk iclası 1918 il dekabrın 7-də, sonuncu iclası 1920 ii apre lin 27-də keçirilmişdir. Şimali A zərbaycanın sovet qoşunları tərəfindən işğalı nəticəsində fəaliyyətini dayandırmışdır (bax həmçinin Aprel işğalı (1920)). Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Parla menti A zərbaycan Milli Şurasının 1918 il 19 noyabr tarixli iclasında qəbul olunmuş "Azərbaycan Məclisi-Məbusanının təsisi haqqında qanun"una müvafiq o laraq formalaşdırılmışdır. Parlamentdə Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətində yaşayan xalq larm nü mayəndələri aşağıdakı kimi te msil olun muşdu. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ərazisində yaşayan xalqların sayı nəzərə alınaraq, azərbaycanlılardan 80 nəfər, ermənilərdən 21 nəfər, ruslardan 10 nəfər, yəhudilərdən 1 nəfər, alman lardan 1 nəfər nü mayəndə göndərilmə li idi. Qanunda sayları az o lduğuna görə nümayəndə seçmək səlahiyyətləri o lmayan, lakin Cü mhuriyyət ərazisindəki d igər azsaylı xalq lar arasında nisbətən çoxluq təşkil edən gürcü və polyak milli ko mitələrinin hərəsindən 1 nü mayəndə göndərmələrinə razılıq verilirdi. Bundan əlavə, Parlamentə Bakı həmkarlar ittifaq ları təşkilatları tərəfindən 3 nəfər və Bakı Neft Sənayeçiləri İttifaq ından 2 nəfər nümayəndənin göndərilməsi də nəzərdə tutulurdu. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Pa rla ment i olduqca çətin tarixi şəraitdə fəa liyyətə başlamışdı. Parla mentin aç ı- 163
lışı 1918 il dekabrın 3-nə təyin olun muşdu. Lakin Bakıda fəaliyyət göstərən ermən i və rus milli şuraları A zərbaycan Parlamentinin açılışına hər vasitə ilə mane olmağa çalışırdılar. Onlar məqsədlərinə nail o lmaq üçün bu ərəfədə Bakıya gəlmiş müttəfiq qoşunlarının baş ko mandanı ingilis generalı To msondan istifadə etməyə cəhd göstərirdilər. A zərbaycan Höku mətin in general To msonla apard ığı danışıqların u zan ması və qəzalardan bütün deputatların vaxtında Bakıya gələ bilməməsi nəticəsində Parlamentin ilk iclasın ın açılışı dekabrın 7-nə keçirild i. Həmin gün saat 13-də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Nikolay küçəsində (indiki İstiqlaliyyət) yerləşən qız mə ktəbinin (indiki Əlya zma lar İnstitutu) binasında bütün türk dünyasında və müsəlman Şərqində ilk Parlamentin birinci iclası təntənəli şəraitdə açıld ı. İclası açan Azə rbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə böyük təbrik nitqi söylədi. Parlamentin ilk iclasında "Müsavat" fraksiyasının təklifi ilə Əlimərdan bəy Topçııbaşov Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla mentinin sədri, Həsən bəy Ağayev isə sədrin birinci müav ini seçildilər. Əlimərdan bəy Topçubaşov bu vaxt İstanbulda olduğundan, Parlamentə Həsən bəy Ağayev sədrlik etdi. Dekabrın 28- də Paris sülh konfransına (1919-20) göndəriləcək Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti nü mayəndə heyətinə sədr təyin olunan Əlimərdan bəy Topçubaşov İstanbuldan birbaşa Paris ə yola düşdü. O, 1919 ilin dekabrında yenidən Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla mentinin sədri seçilsə də, taleyin hökmü ilə ö mrünün sonuna
164
kimi bir daha Azə rbaycana dönə bilməd i. Mehdi bəy Hacınsk i baş katib olmaqla , Pa rla mentin üç nəfərdən ibarət katib liyi seçildi. İclasda Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Müvəqqəti Höku mətinin başçısı Fətəli xan Xoyski Hökumətin fəaliyyəti haqqında hesabatdan sonra onun istefa verdiyini elan etdi.Parlament yeni Höku mətin təşkilini təkrarən Fətəli xan Xoyskiyə tapşırdı. Azərbaycan Milli Şurasının Parla mentin təsis olunması haqqında qanununa uyğun olaraq erməni nü mayəndələri üçün 21, rus nü mayəndələri üçün 10, həmkarlar ittifaqları nü mayəndələri üçün 3 yer ayrılmasına baxmayaraq, onlar Azərbaycan Parla mentin in açılışına gəlməkdən imt ina etdilə r. Bakıda fəa liyyət göstərən Rus Milli Şu rası Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Parlamentində iştirak etməmək barədə xüsusi qərar qəbul etdi. On lar sübut etməyə çalışırd ılar ki, Azərbaycan öz müstəqilliy ini elan et mə klə ―vahid və bölünmə z Rusiya" ideyasına zidd çıxmışd ır. La kin Rus Milli Şurasının qərarı rus əhalisinin mövqeyini ə ks etdirmirdi. Belə ki, Ba kıda fəaliyyət göstərən Slavyan-rus
cəmiyyəti, Rus Milli Şurasının əksinə olaraq, A zərbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə müraciət edərək onların nümayəndələrin in Parlamentə daxil olmalarına razılıq verməsini xah iş etdi. Hə min müraciət nəzə rə alınaraq Slavyan-rus cəmiyyəti üçün Parla mentdə 5 deputat yeri ayrıldı. Be lə olduqda Rus Milli Şurası göstərilən cə miyyətlə bütün əlaqələrini kəs mək barədə qərar qəbul etdi. Lakin buna ba xmayaraq, Azə rbaycanda yaşayan rus əhalisinin təzyiq i ilə Rus Milli Şurası 1919 il yanvarın 31-də Azərbaycan Parlamentinin işində iştirak etmək barədə qərar qəbul etməyə məcbur oldu. Erməni milli ko mitələri də Azə rbaycan Parla mentinə qarşı sərt mövqe tutdular. Ermənilər iki aydan ço x müddət ərzində Parla mentə gəlmədilər. Onlar, nəhayət, yalnız ö zlərinin sərsəm "Böyük Ermənistan" ideyasını təbliğ et mək üçün yeni tribuna əldə et mə k məqsədilə Parla mentdə iştira k et mə k qərarına gəld ilə r. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin Parla menti yarandığı gündən öz işini de mokrat ik prinsiplər üzə rində qurmuşdu. Parla mentin təşkili haqqında qəbul edilmiş qanunda onun 120 nəfərdən ibarət olması nəzə rdə tutulsa da, mü xtə lif səbəblər üzündən Parlamentdə heç zaman bu sayda deputat iştirak etməmişdir. 1919 ilin a xırına ya xın, artıq Parla mentdə 11 fraksiya və qrupu cəmi 96 deputat təmsil edirdi. Azərbaycan Xalq Cüm- huriyyətinin Parla mentində tə msil olunan siyasi partiya və qurumların qüvvələr nisbəti belə idi: "Müsavat" və bitərəflər fraksiyası - 38 nəfər, "İttihad" - 13 nəfər, "Əhrar" - 6
165
nəfər, sosialistlər fraksiyası - 13 nəfər, partiyasızlar - 4 nəfər, müstəqillə r- 3 nəfər, sol müstəqillər- 1 nəfə r, Slavyan-rus cəmiyyəti - 4 nəfə r, erməni fraksiyası - 5 nəfər, "Daşnaksutyun" - 6 nəfər, milli a zlıqla r fra ksiyası - 4 nəfər. Azərbaycan Parla mentində tə msil o lunan və ölkənin milli mənafeyini müdafiə edən fra ksiyala r və qrupların ö z fəa liyyət proqra mları barədə verdikləri bəyanatlarda onların məqsəd birliy i diqqəti cə lb edird i: gənc Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müstəqilliy i və ərazi to xunulmazlığın ı, milli və siyasi hüquqlarını qoruyub saxlamaq, Azərbaycanla qonşu ölkələr arasında dostluq əlaqələri yarat maq və bu ə laqələ ri möhkə mləndirmə k, hüquqi-demo krat ik dövlət quruluşunu bərqərar et mə k, ölkəni müdafiə edə biləcək güclü ordu yaratmaq, geniş sosial islahatlar həyata keçirmək. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Parlamentinin üzvləri (1918-20-ci illər) I. "Müsavat" və bitərəflər fraksiyası 1. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. 2. Həsən bəy Ağayev. 3. Nəsib bəy Yusifbəyli (Yusifbəyov). 4. Xəlil bəy Xas-məmmədov. 5.Məmməd Həsən Hacınski. 6. Abbasqulu Kazımzadə. 7. Musa bəy Rəfizadə (Rəfiyev). 8. Şəfi bəy Rüstəmbəyli (Rüstəmbəyov). 9. Cavad bəy Məlik- Yeqanov. 10. Mehdi bəy Hacınski. 11. Mehdi bəy Hacıbabab əyov. 12. Rəhim bəy Vəkilov. 13. Hacı Səlim Axundzadə. 14. Mustafa Mahmudov. 15. Asəfbəy Şıxəlibəyov. 16. Əhməd Həmdi Qaraağazadə. 17. Abuzər bəy Rzayev. 18. Ağa Əminov. 19. Nəriman bəy Nərimanbəyli (Nərimanbəyov). 20. Mirzə Sadıx Axundzadə. 21. Müseyib bəy Axıcanov. 22. Mustafa bəy Vəkilov. 23. Məmməd Bağır Şıxzamanov. 24. Məmmədəli Rəsulzadə. 25. Murtuza Axundov. 26. Rza bəy Ağabəyov. 27. Məmmədrza Vəkilov. 28. Cəlil bəy Sultanov. 29. Əşrəf Tağıyev. 30. Məmməd Yusif Cəfərov. 31. Mirzə Əsədullayev. 32. Yusif Əhmədzadə (Əhmədov). 33. Baxış bəy Rüstəmbəyov. 34. Fətəlixan Xoyski. 35. Ağa bəy Səfərəliyev. 36. Əsədulla Əhmədov. 37. Ağa Aşurov. 38. Qulamhüseyn bəy Kazımbəyov. 39. Yusifəli Əliyev. 40. Mir Hidayət Seyidov. II “ Ġttihad” fraksiyası 1.Qara bəy Qarabəyli (Qarabəyov). 2. Mir Yaqub Mehdi-yev. 3. Qazi Əhməd bəy Məhəmmədbəyov. 4. Cəmil bəy Ləmbəranski. 5. Bəhram b əy Vəzirov. 6. Sultanməcid Qənizadə (Qəniyev). 7. Həmdulla əfəndi Əfəndizadə. 8. Zeynal bəy Vəzirov. 9. Heyb ətqulu bəy Məmmədbəyli (Məmmədbəyov). 10. Əli bəy Zizikski. 11. Qara bəy Əliverdilər. 12. Əsəd bəy Əmirov. 13. İsg əndər bəy Axundov. 14. Ağa bəy Səfərəliyev "Əhrar" fraksiyası 1. Aslan bəy Qardaşov. 2. Hacı Molla Əhməd Nuruzadə. 3. Muxtar əfəndi Əfəndizadə. 4. Qərib Kərimoğlu. 5. Bayram Niyazi Kiçikxanlı (Kiçikxanov). 6. Hacı Hüseyn Əfəndiyev. 7. Qasımoğlu Hacı Əli. 8. Abdulla əfəndi Qabulov. IV. S osialistlər fraksiyası 1. Səməd ağa Ağamalıoğlu (Ağamalov). 2. Əliheydər Qarayev. 3. Qasım bəy Camalbəyov. 4. Hacı Kərim Sanılı (Sanıyev)5. Əhməd bəy Pepinov. 6. Camo bəy Hacınski. 7. Rza bəy Qaraşarlı (Qaraşarov). 8. Aslan bəy Səfikürdlü (Səfi-kürdski). 9. İbrahim Əbilzadə (Əbilov). 10. Bağır Rzayev. 11. Vladislav Bakradze. 12. Əkbər ağa Şeyxülislamzadə (Şeyxülislamov). 13. İbrahim İsmayılzadə. 14. Abbas bəy Atamalıbəyov. V. Bitərə flər fraksiyası 1. Bəhram bəy Axundov. 2. Behbud xan Cavanşir. 3. Əbdüləli bəy Əmircanov. 4 Əhməd bəy Ağayev . VI. Müstəqillər fraksiyası 1. Əlimərdan bəy Topçubaşov. 2. Səməd bəy Mehmandarov. 3. Xudadat bəy Məlik-Aslanov. 4. Baba bəy Qəbul-zadə (Qəbulov). VII. Sol müstəqillər fraksiyası 1. Abdulla bəy Əfəndizadə (Əfəndiyev ) VIII. "Slavyan-rus cə miyyəti" fr aksiyası 1. Viktor Klenevski. 2. Vasili Kravçenko. 3. Sergey Remizov. 4. M.N. Vinoqradov. 5. Fyodor Kotilevski. IX. Milli azlı qlar fraksiyası 1. Loren s Kun. 2. Moisey Quxman. 3. Vasil Kujim. 4. Stanislav Vonsoviç. 5. Dubrovski. 6. Ollonqren V.K. 7. Mixaylov S.M. X Erməni fraksiyası 1. Arşak Paronyan. 2. Yervan Taqionosov. 3. İsak Xocayev. 4. Stepan Taqionosov. 5. Georgi Şahnazarov. XI. "DaĢnaksutyun" fraksiyası 1. Arşak Malxazyan. 2. Xoren Amaspür. 3. Poqos Çubaryan. 4. Abqar Papyan. 5. Aleksandr Ter-Azaryan. 6. Boq-dan Balayans. 7. Papyan İ. 166
Parla mentdə fəaliyyət göstərən fraksiya və qrupla r a rasında ən iri və aparıc ı fra ksiya milli mənafe lərin daşıyıc ısı olan "Müsavat" fraksiyası id i. Bu fraksiya, demokratik bitərəflər q rupu ilə b irlikdə, Parlamentin və Höku mətin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərin i müəyyənləşdirir, milli mənafe ilə bağlı bütün qanun və qərarların qəbul edilməsində həlledici rol oynayırdı. Parla mentdə ikinci iri fra ksiya "İttihad" partiyasına mə xsus idi. Bu fra ksiya 1919 ilin dekabrına qədər milli- demokratik cərəyana qarşı mü xalifətdə olmuş və Höku mətlə rin təşkilində iştira k et mə mişdir. Parla mentdə ifrat solçu mövqedən çıxış edən fra ksiyalardan biri də sosialistlər b loku idi. Onlar Azə rbaycanın Sovet Rusiyasına birləşdirilməsin i, yalnız Qırmızı ordunun Azərbaycana əsl azadlıq gətirə b iləcəyin i, iqtisadi və sosial islahatların yalnız sosializm quru luşu şəraitində mü mkün olacağını təbliğ ed irdilər. Bu blo k Şimali Azərbaycanı yenidən işğal etməyi qarşısına məqsəd qoymuş bolşeviklərin əlaltısı rolunu oynayırdı. Ermənilər Parla mentdə iki fra ksiya ilə tə msil olunsalar da, əslində b ir mövqedən çıxış ed ir və ermənilərin A zər- baycana qarşı ərazi iddialarına haqq qazandırmaq üçün bütün imkanlardan istifadə edird ilər. Sovet işğalı reallaşdıqda erməni fra ksiyaları bolşeviklə rin tərə finə keçdilər. Parlamentin 17 aylıq fəaliyyəti dövründə 145 iclası keçirilmişdir. Yetərsay olmadığı üçün iclaslardan 15—i baş tutmamışdır. Qalan 130 iclasdan ikisi tarixi (Azərbaycamn istiqlalının və Bakının azad olun masının 1-ci ildönümləri münasibətilə 1919 il 28 may və 15 sentyabr tarixli iclasları); dördü təntənəli (rus inqilab ının 2-ci və 3-cü ildönümləri münasibətilə 1919 və 1920 il martın 12-də, Azərbaycanın Gürcüstanla hərbi əməkdaşlıq müqaviləsinə həsr olun muş 1919 il 27 iyun və Paris sülh konfransı tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyin in de-fakto tanın ması münasibətilə 1920 il 14 yanvar iclasları); ikisi isə fövqəladə iclaslar (Ermənistanın Gürcüstana müharibə elan etməsi ilə əlaqədar 1918 il 20 dekabr tarixli və Azərbaycanla Gürcüstan arasında iqtisadi əmə kdaşlıq haqqında müqavilələrin təsdiqi münasibətilə 1920 il 17 mart tarixli) olmuşdur. Qalan iclaslarda ölkənin daxili və xarici siyasəti, iqtisadiyyat və maliyyə vəziyyəti, qanunvericilik aktlarının mü zakirəsi və qəbulu, ordu quruculuğu və s. məsələlər mü zakirə olun muşdur. Müzakirəyə çıxarılan qanun layihələ ri, bir qayda olaraq, ya lnız üçüncü o xunuşdan sonra q əbul edilirdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla mentinin fəa liyyəti dövründə müzakirəyə 270-dən çox qanun layihəsi çıxa - rılmış, onlardan təxminən 230-u qəbul edilmişdir. Parlamentin fəaliyyəti onun Nizamnaməsi rolunu oynayan "Azərbaycan Parlamentinin nakazı (təlimatı)" ilə tənzimlən irdi. Parla mentdə 11 ko missiya fəaliyyət göstərirdi: maliyyə-büdcə komissiyası; qanunvericilik tə kliflə ri ko missiyası; Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirmək üzrə mərkəzi ko missiya; mandat ko missiyası; hərbi ko missiya; aqrar məsələlər ko missiyası; sorğular üzrə ko missiya; təsərrüfat-sərəncamverici ko missiya; ölkənin məhsuldar qüvvələrindən istifadə üzərində nəzarət ko missiyası; redaksiya ko missiyası və fəhlə məsələləri ü zrə ko missiya. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Parla mentinin qəbul etdiy i bütün qanun və qərarla r müstəqil dövlətin ilk qanun və qərarları olduğu üçün böyük əhəmiyyətə ma lik idi. Bununla belə, onların arasında müstəsna əhəmiyyət kəsb edən, yəni Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti fəaliyyətinin strateji istiqamətlə rin i müəyyənləşdirən bir sıra qanunlar da o lmuşdur. Məsələn, vətəndaşlıq, ü mu mi hə rbi mü kəlləfiyyət, mətbuat, Milli Ban kın təsisi, Bakı Dövlət Universitetin in yaradılması, gömrük və poçt-teleqraf xid mətinin təkmilləşdirilməsi, məhkəmə qanunvericiliyi haqqında və bir ço x başqa qanunlar. Parla mentdə ordu quruculuğuna aid qanunların mü za kirəsi və qəbulu, de mə k o lar ki, mübahisəsiz və ü mu mi ra zılıq əsasında keçirilirdi. Ölkədə xalq maarifin in in kişafı, tədris və teatr-tamaşa müəssisələrinin milliləşdirilməsi, yeni tədris müəssisələ- rin in açılması, orada dərs deyən müəllimlərin maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məsələləri daim Parlamentin diqqət mə rkə zində olmuşdur. Ba kı Dövlət Universitetin in təsisi ilə bağlı mü za kirə lər xüsusilə qızğ ın keç mişdir və nəhayət, 1919 il sentyabrın 1-də müvafiq qanun qəbul edilmişdir. Azərbaycanda elm və təhsilin inkişafı, milli kadrların yetişdirilməsi sahəsində də Parla ment mühü m işlə r gör- müşdür. 100 nəfər azərbaycanlı gəncin xarici ali məktəblərdə dövlət hesabına təhsil almaları üçün hazırlan mış qanun layihəsi Parla mentdə geniş mü zakirə edilə rək qəbul o lunmuşdu. Xa ricə göndəriləcək tələbələ ri seç mək üçün Pa rla ment üzvləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mehdi bəy Hacınski, Əh məd bəy Pepinov, Qara bəy Qarabəyov və Abdulla bəy Əfəndiyevdən ibarət xüsusi müsabiqə ko missiyası yaradılmışdı. Parlamentin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri də A zərbaycanın istiqlaliyyətinin beynəlxalq aləmdə tanınmasına nail olmaqdan ibarət idi. Buna görə də 1918 il dekabrın 28-də Parlamentin sədri, Azərbaycan Xalq Cü m- huriyyətinin beynəlxa lq a lə mdə tanın masında əvə zsiz xid mətləri olmuş Əlimə rdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyi ilə Fransaya - Pa ris sülh konfransına nüfuzlu nümayəndə heyəti göndərilmişdi. Nü mayəndə heyəti 1920 il yanvarın 11-də Azərbaycanın müstəqilliyin in konfransdakı əsas ölkə lər tərəfindən de-fa kto tanın masına nail olmuşdu. 1920 il apre lin 22-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla menti Paris sülh konfransında öz missiyasını yerinə yetirmiş Azərbaycan nümayəndə heyətini bura xmaq, Qərbi Avropa ölkə lərində (İngiltərə , Fransa, İta liya, Sovet Rusiyası, Almaniya, İsveçrə, Polşa) və ABŞ- da diplo matik nü mayəndəliklər açmaq haqqında qanun qəbul etmişdir. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Höku mət i Gürcüstanla 1919 ilin yayında Den ikinə qarşı b irgə mübarizə , 1920 ilin martında isə iqtisadi və siyasi əməkdaşlıq haqqında müqavilələr imzalamış və bu müqavilələr Parlamentdə təsdiq olunmuşdu. 167
İranla münasibətlərin tənzimlən məsi sahəsində də bir sıra mühüm addımlar atılmışdı. Belə ki, 1920 il martın 20-də İran ilə Azərbaycan arasında, ilk dəfə olaraq, Azərbaycanın de-yure tanınmasını təsdiqləyən dostluq haqqında saziş, həmç inin konsulluq, ticarət, poçt-teleqraf ə laqələri, məh kə mə qəra rla rın ın icrası və s. haqqında bir sıra ikitərəfli müqavilə lər imzalan mış və Parlament tərəfindən 1920 il aprelin 15-də təsdiq edilmişdir. "Müsavat" partiyası və bitərəflər fraksiyası tərəfindən hazırlan mış Torpaq islahatı haqqında 29 maddədən ibarət qanun layihəsi 1920 il fevra lın 21 -də "Azə rbaycan" qəzetində dərc olunmuş və ümu mxa lq mü zakirəsinə ç ıxa rılmışdı. La kin Aprel işğalı (1920) ilə ə laqədar hə min qanun lay ihəsinin reallaşdırılması mü mkün o lmadı. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamenti 17 aylıq fəaliyyəti dövründə yüksək işgüzarlıq nümayiş etdirdi, Azərbaycan xalqının həqiqətən parla ment idarəç iliy i səviyyəsinə yüksəldiyini sübut etdi. Aprel işğalı nəticəsində fəaliyyəti yarımç ıq qalsa da, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Pa rla ment i Azə rbaycan xalq ının dövlətçilik və ictimai-siyasi fikir tarixində misilsiz rol oynamışdır.
Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001; Mahmudov Y., Azərbaycanın dövlətçilik və parlamentarizm ənənələri tarixindən, "Müstəqil dövlətimiz və parlamentimiz" (məqalələr məcmuəsi), B., 2001.
Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|