Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
AZƏRBAYCAN CÜMHURĠYYƏTĠ HÖKUMƏ TĠNĠN XƏBƏRLƏRĠ"
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "AZƏRBAYCAN CÜMHURĠYYƏTĠ HÖKUMƏ TĠNĠN QANUN VƏ BĠNAGÜZARLIQLARI MƏC- MUƏS Ġ"
- AZƏRBAYCAN, DAĞIS TAN VƏ ZAKASPĠ HƏMKARLAR ĠTTĠFAQLARININ QURULTAYI
- AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BANKI (ADB)
- AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BANKININ YARADILMASI HAQQINDA QƏRAR
- AZƏRBAYCAN ERMƏNĠSTAN KONFRANS I
|
AZƏRBAYCAN CÜMHURĠYYƏTĠ HÖKUMƏ TĠNĠN XƏBƏRLƏRĠ" - qəzet, A zərbaycan Xalq Cü mhu- riyyəti Hö ku mətin in rəsmi orqanı. "Azə rbaycan Cümhuriyyəti Höku mət inin xəbərlə ri"nin nəşrinə başlamaq haqqında qərar 1918 il iyulun 3-də qəbul edilmişdir. "Xəbərlə r"in avadanlıqla tə minatı ə rzaq na zirliy inə, nəşri Xa lq Maarifi Nazirliyinə həvalə edilmişdi. İlk nö mrəsi 1919 il yanvarın 25-də ç ıxmışdır. 1919 il iyulun 19-dan həftədə bir, 1920 il yanvarın 1-dən isə həftədə iki nömrəsi A zərbaycan və rus dillərində bura xılırdı. "Xəbərlər"də, əsasən, Höku mətin qərarları, nazirliklə rin sərəncam, ə mr və təlimatla rı, ayrı-ayrı şə xslərin vəzifəyə təyin və ya azad edilmə ləri barədə mə lu matla r, e lanlar və s. dərc edilird i.
"Məcmuə"ni nəşr et mək üçün Azə rbaycan Höku mət inin 1919 il iyunun 25-də qəbul etdiyi qərarla "Azərbaycan Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin xəbərləri" nəşriyyatı yanında xüsusi şöbə yaradılmışdı. Həmin şöbə "Metropol" meh man- xanasında (indiki Nizami adına A zərbaycan Ədəbiyyatı Muzey i) yerləşdirilmişdi. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti dövründə "Məcmuə"-nin A zərbaycan və rus dillə ridə ayrı-ayrılıqda 4 nö mrəsi nəşr olunmuşdur. "Məcmuə"nin ilk nömrəsi 1919 il noyabrın 15-də, son nömrəsi isə 1920 il yanvarın 1-də buraxılmışdır. Buraya Azərbaycan Milli Şurası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Höku məti tərə findən 1918 il may ın 28-dən həmin ilin oktyabrın 31 -nə qədər qəbul olunmuş 298 qanunvericilik və binagüza rlıq sənədi da xil edilmişdir. AZƏRBAYCAN, DAĞIS TAN VƏ ZAKASPĠ HƏMKARLAR ĠTTĠFAQLARININ QURULTAYI - 1919 il aprelin 7-15-də Bakıda keç irilmişdir. Quru ltay bolşeviklərin təsiri alt ında olan Azərbaycan həmkarlar ittifaqlarının təşəbbüsü ilə çağırılmışdır. Qu rultayda Ba kı, Gəncə, Tiflis, Port -Petrovsk, Dərbənd, Krasnovodsk və Qızıl Arvaddan olan 30 hə mkarlar ittifaqından 146 nü mayəndə iştirak edirdi. Qurultayda İ.Anaşkin hə mkarlar ittifaqla rının və zifələ ri haqqında mə ruzə etdi. Bütün məsələ lər ü zrə bolşeviklərin təklif etdiyi qətnamə lər qəbul edildi. Quru ltayın bolşevik fra ksiyası bitərəf nümayəndələrin əksəriyyətini öz tərəfinə çəkərək həmkarlar ittifaqları hərəkatında ko mmunist partiyası proqramının qəbul edilməsinə nail o ldu. Azə rbaycan
149
sol eserlərindən bəzilə ri də quru ltayda bolşeviklərə tərə fdar ç ıxd ılar. Qurultay fəhlə ləri sovet hakimiyyəti uğrunda mü- barizə yolunu tutmağa çağıran qətna mə qəbul etdi. Qu rultayda seçilən Qa fqaz ö lkə hə mka rlar ittifaqları mərkə zin in heyətinə bolşeviklərdən B.Ağayev, İ.Anaşkin, F.Qubanov, Ə.Qarayev və b. keçdilər. Qurultayın bolşevik platformasında dayanması menşevik və eserlərin həmkarlar ittifaq larından sıxışdırılması prosesini sürətləndird i. 1919 ilin yayında Bakıdakı həmkarlar ittifaq larının, demək o lar ki, hamısının idarə heyətində ko mmunistlər ço xluq təşkil ed ird ilər, sentyabrda isə onlar sağ sosialistlərin son dayağı olan Bakı hə mkarlar ittifaq ları şurasını ələ keçird ilər. Be ləliklə, bolşeviklər hə mkarlar ittifaqları üzərində tam nəzarətə nail oldular. Bununla, Şimali A zərbaycana sovet-bolşevik müdaxiləsi üçün zəmin hazırlamaq yolunda daha bir addım atılmış oldu.
Азербайджане 1918-1920. Документы и материаль, B., 1967. AZƏRBAYCAN - DAĞIS TAN ĠTTĠFAQI Dağtstanın Azərbaycanla birləş mək uğrunda mübarizəsi. 1919 il aprelin əvvəlində Denikin in Könüllü o rdusu Terek vilayətinin işğalını əsasən başa çatdırdı. Bundan sonra Dağıstanda Dağlılar Respublikasından ayrılıb A zərbaycana birləşmək ideyası sürətlə yayılmağa başladı. Dağıstanın ictimai xadimləri Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Dağlıla r Respublikasındakı d iplo matik nü mayəndəsi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevə müraciətlər edərək, bu haqda A zərbaycan Höku mətinin prinsipial razılıq verməsini xahiş etdilər. Haqverdiyevin aprelin 15- də xarici işlə r na ziri Mə mməd Yusif Cə fərova göndərdiyi mə lu matda bildirilirdi ki, Dağ ıstanın 10 dairəsindən 4-ü açıq şəkildə Azərbaycana birləşmək tərəfdarıd ır, qalanları isə gizlicə bunu arzu edirlər. Dağıstanlı zabitlər, o cümlədən Dağlılar Respublikası Höku mət ində hərbi nazirin müav ini o lmuş general H.M.Xəlilov da bu mövqedən çıxış edird ilə r. Könüllü ordunun cənuba doğru irəliləməsi ilə əlaqədar Dağıstanda Azərbaycanla birləş mək tərəfdarları sürətlə ar- tırdı. Kürə, Qaytaq, Tabasaran, Avar və Dərbənd bölgələrini təmsil edən nü mayəndələr tarixən, həm də iqtisadi cəhətdən Azərbaycanla sıx bağlı olduqlarını bildirir və siyasi ittifaq yaradılmasın ı zəruri sayırdılar. Aprelin 29-da Dağıstanın Azərbaycana birləşdirilməsi məsələsi Dağlılar Respublikası parla menti ü zvlərinin, zabit lərin, ruhanilərin və ziyahla rın birgə iclasında mü zakirə edild i. Zabitlər Könüllü o rduya qarşı mübarizən in davam etdirilməsini və hərbi əməliyyatlar başa çatdıqdan sonra Dağıstanla Azərbaycanın federasiya və ya konfederasiya formasında birləş məsini təklif etdilər. Dağıstan deputatlarının lideri M.Q.Dib irov, nüfu zlu d in xad imi Şey x Uzun Hacı da bu təklifə tərəfdar çıxdılar. Mayın 5-də Bakıdakı müttəfıq qoşunlarının ko mandanı general U.To mson da Fətəli xan Xoyski ilə görüşündə Dağıstanın iqtisadi, topoqrafik və digər cəhətlərdən A zərbaycanla bağlı olduğuna görə, onun Cü mhuriyyətə birləş- dirilməsini labüd saymışdı. Müttəfıqlərin bu görüşləri, xüsusən də Dağıstanın öz taleyini Azərbaycanla bağlamaq üçün addımlar atması Denikin in bölgədə fəallaş masına, təxribatçılıq fəaliyyətini gücləndirməsinə səbəb oldu. Əhalin in rəğbətini qazan maq üçün Dağıstana yerli ö zünüidarəçilik veriləcəyi vəd edildi, Könüllü ordunun bölgədə başlıca vəzifəsin in bolşeviklərə qarşı mübarizə aparmaq olduğu bild irildi. Yü ksək rütbəli dağlı zabitlərin in Şimali Qafqazın müsəlman bölgələrin in idarəsinə cəlb edilməsi isə zabit heyətinin mövqeyində dəyişiklik yaratdı. Be lə bir şəra itdə may ın 12-də P.Kotsevin başçılıq etdiyi Dağ lılar Respublikası hökumət i istefa verdi. Parla ment zabit lərin tə zyiqi ilə yeni höku mət in təşkilini general H.M.Xəlilova tapşırdı. Xəlilov Denikin in nü mayəndəsi ilə danışıq lara girdi və Dağlılar Respublikası höku mətin i bura xd ı. Mayın sonunda Dağıstan Könüllü ordu tərəfindən müqavimətsiz tutuldu. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev iyunun 7-də Dağ ıstanda baş verən hadisələr haqqında Azərbaycan Höku mətinə göndərdiyi məlu matda Denikin in bölgədə cəmi 1 mindən ço x hərbi qüvvəyə malik o lduğunu bildirir və yerli əhalinin arzusunu nəzərə ahb, Port-Petrovska (indiki Mahaçqala) qədərki ə ra zin i Azə rbaycana birləşdirmə k üçün hərəkətə keç məyə çağırırdı. Britaniya höku mətin in iyunun 11-də bəyan etdiyi demarkasiya xəttinə görə də Könüllü ordu Port-Petrovskdan 5 mil cənubda dayanmalı idi. Azərbaycan Höku mət i Dərbəndi və de markasiya xəttinə qədərki Dağ ıstan ərazisini denikinçilərdən tə mizlə mə k üçün dərhal diplo matik və hərbi hazırlığa başladı. Lakin Denikin ordusu Cənubi Dağ ıstanı tərk etməkdən qəti boyun qaçırdığı üçün avqustun 4-də Britaniya höku məti demarkasiya xəttin i Dağıstanın cənub sərhədinə çəkərək, bölgəni bütünlüklə Könüllü o rdunun təsir dairəsinə aid etdi. Azərbaycan Höku məti yaran mış vəziyyəti nəzərə a laraq, Dağ ıstanın birləşdirilməsi ilə bağlı hazırlığı dayandırma lı oldu.
Göyüşov A., 1917-1920-ci illərdə Şimali Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarizəsi, B., 2000. AZƏRBAYCAN DƏMĠR YOLU A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin dəmir yol şəbəkəsi. Cü mhuriyyət Hö ku- mət inin qəra rı ilə 1918 il iyunun 1-dən ölkə əra zisindəki bütün dəmir yol xətləri müstəqil Azə rbaycan dəmir yoluna çevrild i. Azərbaycan Də mir Yo lu İdarəsi yaradıldı. Hə min dövrdə Azərbaycan dəmir yollarının ü mu mi u zunluğu 954,2 k m (894,4
(25,4 verst) "neft sahəsi"nin (Ba kı - Ba la xanı - Sabunçu - Sura xan ı) payına düşürdü.
150
1918 ilin sentyabrında Azərbaycan Dəmir Yo lu İdarəsinin sərəncamında cəmi 235 parovoz (o cü mlədən işlək 52, təmirdə 14, tə mir gözləyən 169) və 4092 vaqon (o cümlədən 2075 yük vaqonu, 2017 vaqon-sistern var idi; onların 52%-i istis mara yararlı idi) vardı. Müstəqil Azərbaycan Höku məti təşkil edild iyi ilk gündən ölkənin yol təsərrüfatına rəhbərlik üçün Yo llar Na zirliy i yaradılmışdı. Yollar naziri vəzifəsini bütün Hökumət kab inelərində Xudadat bəy Məlik-Aslanov icra etmişdir. 1918
dəmir yolla rın ın vaqon-parovoz parkını bölüşdürmə k barədə saziş bağlandı. A zərbaycan tərəfindən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Mə mməd Həsən Hac inskinin imza ladıqla rı hə min sənədə görə, Cənubi Qafqa zın vaqon-parovoz parkı tərə flər arasında, sazişi imzalayan ölkələrin ərazisindən keçən dəmir yolu xətlərin in u zunluğuna uyğun olaraq, bölüşdürülməli id i. La kin Cənubi Qa fqaz respublika ları a rasında ərazi mübahisələri olduğuna görə sazişin müddəaları reallaş madı. Buna görə də, Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti 1918 il dekabrın 26-da Gü rcüstanla ayrıca müqavilə bağladı. Müqaviləyə əsasən, Azərbaycan tərəfi Gü rcüstan dəmir yolunun normal istismarı üçün ma zut və digər neft məhsulları verməy i öhdəsinə götürdü. Gürcüstan isə bunun müqabilində Azərbaycan dəmir yolunu zəruri material və avadanlıqla təmin etməli id i. 1919
il martın 8-də A zərbaycanla Gü rcüstan arasında dəmiryolu rab itəsi haqqında ayrıca bir saziş də imzalandı. Bu sazişə əsasən, 1918 il mayın 26-dək hər iki dövlətin ərazisində olmuş bütün parovoz və vaqonlar, bu məsələ arbitraj ko missiyasında həll edilənə qədər, həmin dövlətlərin ö z istifadəsində və sərəncamında qalmalı idi. Eyni zamanda, Azərbaycan dəmir yolunun əsaslı və xüsusi təmir barədə sifa rişlə ri Tiflis də miryolunun baş emalat xanalarında yerinə yetirilmə li idi. 1919 il aprelin 17-də A zərbaycan Də mir Yo lu İdarəsi Batu mda ö z t icarət agentliyini yaratdı. A zərbaycan Də mir Yo lu İdarəsinin rəisi Tey mur bəy Məlik-Aslanov və E.Matiyeviç ("F.A.Matiyeviç və Ko" Ticarət evin in nü mayəndəsi) arasında imzalan mış sazişə əsasən, "F.A.Matiyeviç və Ko" Ticarət ev i A zərbaycan dəmir yolunun Batumda nümayəndəsi təyin edildi və Azərbaycan Də mir Yo lu İdarəsinin və dəmiryolunun komme rsiya agentliyinin müştərilə rinin bütün sifarişlərin in icrası ona tapşırıldı. Azərbaycan Hökuməti də mir yolu nəqliyyatının norma l fəaliyyət göstərməsini və in kişafını tə min et mək üçün digər tədbirlər də həyata keçirdi. 1918 il iyunun 25-də Azərbaycan dəmir yolunun mühafizə xid mət i Da xili İşlər Na zirliy inə tabe edildi, də mir yolu jandarm idarəsi yaradıldı və də mir yolu xətlərinin, stansiyaların, körpülərin mühafizəsi, sərnişinlərin və yüklərin təhlükəsizliy inin təmin olun ması ona həvalə olundu. 1918-20 illərdə də mir yolu xət lərinin, hərə kət vasitələrinin tə miri işi qaydaya salındı. Də mir yolunun xid mətinin müvafiq qulluqçularla, təmir emalatxanaları və depoların usta və ixtisaslı fəhlələrlə ko mplektləşdirilməsi həyata keçirild i. 1920 ilin yazında A zərbaycan dəmir yolunda çalışanların ü mu mi sayı 11 min nəfərə çatırdı. A zərbaycan Parlamenti 1919 il fevralın 4-də dəmiryolçuların məvaciblərin i artırmaq haqqında qanun qəbul etdi. Qanuna görə, 1919 il yanvarın 1-dən dəmir yolu işçilərin in əmək haqqı orta hesabla 60%, bəzi kateqoriyalardan olan dəmiryolçuların məvacibi isə 90-95% artırıld ı. Azərbaycan Parla ment inin 17 apre l 1919 il tarixli qərarı ilə Azə rbaycan dəmir yolunda qulluq edən parovoz maşin istlərinə və onların kö mə kçilərinə həqiqi hərbi xid mətdən möhlət hüququ verild i. A zərbaycan Höku məti 1919 il fevralın 17-də ölkə ərazisindəki bütün dəmir yolu stansiyaların ın qaydaya salın ması haqqında qərar qəbul etdi. Bundan əlavə, Hərbi Nazirlik həmin il ma rtın 28-də Ba kı, Biləcəri və Xaç ma z stansiyalarında ko mendantlıqla r yaratdı. Ələt - Culfa də mir yolunun inşasını davam etdirmək üçün 1919 ilin dövlət büdcəsindən 100 milyon manat vəsait ayrıld ı. 1919 il oktyabrın 20-də Azə rbaycan Parla mentinin ic lasında çıxış edən yolla r na ziri Xudadat bəy Məlik-Aslanovun mə lu matına görə, son dövrdə alman 50-dən ço x parovoz də mir yolunun buraxıc ılıq qabiliyyətini 2 dəfə artırmağa imkan vermişdi. 1919 ildə dəmir yolu nəqliyyatının aylıq gəliri 5 milyon manatdan 40 milyon manata qədər artmışdı. 1920 ilin başlanğıcında Azərbaycan dəmir yolunun 300 parovozu, 4000 s ərnişin vaqonu, 2300 örtülü yük vaqonu, 2000 vaqon- platforması, 1600 vaqon-sisterni vardı. A zərbaycan Höku məti vaqon-parovoz parkını daha da artırmağı, dəmir yolu təsərrüfatının inkişafı üçün digər vac ib tədbirləri həyata keçirməyi plan laşdırırdı. La kin Aprel işğalı (1920) bu planları yarımçıq qoydu. Əd.:Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; Vəliyev (Baharlı) M .H., Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar), c.2, B., 1998; Əliyev Q., Azərbaycan nəqliyyatı və iqtisadiyyatı (XIX əsr - XX əsrin ilk onillikləri), B., 2001.
(1813) bəri Şima li Azə rbaycanda Azərbaycan türk dilinin dövlət dili kimi işlədilməsi haqqında ilk sənəd. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin 1918 il 27 iyun tarixli həmin qərarına əsasən, Azərbaycan türk dili bütün ölkə ərazisində dövlət dili elan edildi. Lakin bütün məhkəmə inzibati idarəçilik və d igər vəzifələrin başında duranlar bu dili lazimi səviyyədə öyrənənədək Hö ku mət idarələrində rus dilindən də istifadə o lunmasına yol verilirdi. Qəranın icrası ilə bağlı, milli kadrlar hazırlan malı, bu sahədə tədris işi yenidən qurulmalı idi. Təhsilin milliləşdirilməsi bu sahədə atılan ilk addımlardan oldu. Azərbaycan Höku mətinin 1918 il 28 avqust tarixli qərarına əsasən bütün ibtidai tədris müəssisələrində təhsil ana dilində aparılmalı və dövlət dili
olan Azə rbaycan türk dilinin tədrisi icbari surətdə həyat keçirilmə li idi (ba x hə mç inin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti məqaləsinin Dil siyasəti və Xalq maarifi bölmələrinə).
151
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BANKI (ADB) - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti maliyyə siyasətinin həyata ke- çirilməsini təmin edən mühü m dövlət quru mu. Dövlətin maliyyə-iqtisadi müstəqilliyinin təmin o lunması məqsədilə yaradılmışdı. Belə ki, Rusiya Dövlət Bankının Bakıdakı şöbəsi Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin qarşısında duran mühü m dövlətçilik vəzifələrin i yerinə yetirə bilməzd i. Buna görə də Höku mət 1919 il martın 7-də ADB-nin təşkili barədə layihəni bəyəndi və bankın n iza mna məsini ha zırla mağı ma liyyə na zirinə tapşırdı. 1919 il may ın 20-də A DB-nin niza mna məsi Na zirlər Şurasına təqdim o lundu. Niza mna mə hazırlanarkən Rusiya Dövlət Bankının niza mna məsi əsas götürülmüş, la kin bir sıra dəyişikliklər və ixtisarlar edilmişdi. Məsələn, banka qanunvericilik qaydasında müəyyən olunmuş əsaslarla pul n işanları buraxmaq hüququ verilmişdi; mərkəzi idarənin və onun ayrı-ayrı quru mların ın tərkibi ixtisar olun muş, eyni zamanda, mərkəzi idarə Bakı şəhərindəki əməliyyat şöbəsi ilə birləşdirilmişdi; bankın yerli strukrurlarının şöbə və agentlik hesab edilməsi məqbul sayılmamış, yaradılması nəzərdə tutulan strukturların hamısı bölmə ad landırılmışdı. On ların ştat cədvəli, hüquq və vəzifələri də buna müvafiq olmalı idi. Niza mna məyə görə, ADB-n in və zifə ləri ko mme rsiya banklarının vəzifə lərindən geniş idi və o dövlet xa ra kterli bir sıra tapşırıqları, o cü mlədən pul emissiyasının yerinə yetirməsi dövlətin maliyyə aparatı kimi müvafiq hallarda digər ölkələrin eyni orqanları ilə sazişlər bağlanması, valyuta məsələsinin tənzimlən məsi və s. funksiyaları yerinə yetirməli idi.
ADB haqqında hazırlan mış qanun layihəsi 1919 il mayın 26-da Höku mət tərəfindən bəyənildi və Parlamentin təsdiqinə verild i. Layihə təsdiq olunana qədər isə, iyunun 2-də Hö ku mət Dövlət bankı haqqında məsələnin mü zakirəsi üçün özünün və Bakıdakı Britaniya qoşunları ko mandanlığ ının nü mayəndələrindən ibarət ko missiyanın təşkili barədə qərar qəbul etdi. İyunun 9-da Höku mət Dövlət bankın ın bütün aktiv və passivləri ilə b irlikdə Azərbaycan Höku mətinə verilməsi barədə Britaniya ko mandanlığ ı qarşısında məsələ qaldırdı. Avqustun 25-də qəbul olun muş qərara əsasən, Maliyyə Nazirliyinin kredit şöbəsinin neft sənayeçilərinə ayırdığı borclar ADB-yə verildi. Bankın təsis edilməsi ö lkənin iqtisadi-təsərrüfat həyatını möhkəmləndirmək zərurətindən irəli gəlmişdi. Kredit banklarına ü midini itirən əhali əmanətlərini oraya qoymu rdu. Bu da əhalidə ço x böyük məbləğdə dövriyyədən çıxmış pulun yığılıb qalmasına səbəb olmuşdu. Nəticədə, əlavə kağız pul kəsilməsi zərurəti doğurur, manatın alıcılıq qabiliyyətinə mənfi təsir göstərirdi. ADB-nin məqsədi pul tədavülünü asanlaşdırmaq, milli tica rət, sənaye və kənd təsərrüfatına yardım et mək, habelə pul sistemin i möh kəmləndirmək id i. İlk vaxtlar bankın əsas kapitalı 500 milyon, ehtiyat kapitalı isə 20 milyon manata bərabər id i. Əsas kapitalı yarat maq üçün Hö ku mət ADB-yə, ə lavə ola raq, 50 milyonluq Azərbaycan və Zaqafqa ziya əsginası verdi. Beləliklə, bank kağız pul kəsmək üçün müstəsna hüquqa malik oldu. ADB-yə bankirlə r şurası rəhbərlik edird i. 1919 il sentyabrın 18-də Dövlət bankının niza mna məsi təsdiqləndi, sentyabrın 30-da onun təntənəli açılışı oldu. 1919 il sen-
152
tyabrın 1 -dən fəaliyyət göstərən Gəncə bankı isə oktyabrın 25-də qəbul olunmuş qanunla Dövlət bankının şöbəsi statusunu aldı. Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920), B., 1998. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BANKININ GƏNCƏ ġÖBƏSĠ - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti maliyyə sisteminin mühü m tərkib h issəsi. 1919 il oktyabrın 25-də yarad ılmışdır. Gəncə həm geniş bir quberniyanın inzibati mərkəzi, həm də iri ə kinçilik və sənaye rayonunun mərkə zi idi. Quberniyada pa mbıqç ılıq və onunla əlaqədar sənaye sahələri (pamb ıqtəmizləmə, yağ emalı) xeyli in kişaf etmişdi. Bağçılıq və ü zü mçülü k məhsulları həm ticarət dövriyyəsini artırır, həm də iri sənayeni xa mma lla tə min edirdi. Bə zi yerlə rdə mədən senayesi (mis), habelə ipəkç ilik inkişaf et mişdi. Əkinç ilik və maldarlıq məhsulları da ticarət dövriyyəsini kifayət qədər canlandırırdı. Əhalinin əlində xeyli nağd pul toplan mışdı və bu, tədricən cari hesablara qoyulmaq la, bank ə məliyyatlarına cə lb olun ma lı idi. Bankın nəzdində və digər yerlərdə ə manət kassalarının açılması əhalin in vəsaitinin bank əməliyyatlarına cəlb olun masını sürətləndirməli id i. Bu şərtlər A zərbaycan Parlamentinin 1919 il o ktyabrın 25-də keçirilən 88-ci iclasında Dövlət Ban kın ın Gəncə şöbəsinin açılması haqqında qərar qəbul etməsinə səbəb oldu. Hidayət bəy Niyazov Azə rbaycan Dövlət Bankı Gəncə şöbəsinin müdiri, Mirmahmud Ağa mirov nəzarətçi vəzifəsini icra edən, Qafa r Ələ kbərov böyük mühasib, Yəhya Nəbiyev isə kassir təyin olundu. Dövlət Bankının Gəncə şöbəsinin açılması ölkənin bu bölgəsində bank-maliyyə əməliyyatlarının canlan masına müəyyən təsir göstərdi (bax Azərbaycan Dövlət Banıi).
riyyəti dövlət ma liyyə sistemin in yaradılması məqsədilə verilmiş qərar. Maliyyə nazirinin təqdim etdiyi layihə əsasında 1919 il may ın 26-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Höku məti tərəfindən qəbul edilmişdir. Qərar A zərbaycan Parla mentində təsdiq olunana qədər maliyyə nazirinə nəzərdə tutulan vəzifə lərə müvafiq şə xsləri dəvət etməklə bankın təşkili işinə başlamaq tapşırılmışdı.
arasındakı mübahisəli məsələləri, o cü mlədən sərhəd məsələlərini mü zakirə etmək məqsədilə 1919 il dekabrın 14-21-də Bakıda keçirilmişdir. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti konfransın keçirilməsi üçün bir sıra hazırlıq işləri görmüşdü. 1919 il oktyabrın 29-da Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliy i konfransın keçirilməsi ilə bağlı Ermənistan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin 1919 il 7 oktyabr tarixli teleqramına cavab olaraq birdirmişdi ki, Cü mhuriyyət Hökuməti öz qonşuları ilə mehriban münasibətlər qurmağa, bütün mübahisələri razılıq əsasında həll etməyə səy göstərir. Azərbaycan Höku məti hə lə 1919 ilin aprelində Ümu mqafqa z konfransının çağırılmasına dair Gü rcüstan hökumətin in təklifinə də razılıq vermiş və öz nümayəndələrini göndərmişdi. Konfransın işi yarımçıq qaldığ ından, Azərbaycan Höku məti avqustda onun işinin yenidən bərpa edilməsinə ra zılıq vermişdi. A zərbaycan Hökumət i, eyni za manda, hər iki dövlətə aid mübahisəli məsələ lərin həlli üçün Ermənistan -Azərbaycan iclasının çağırılması haqqında Ermənistan höku mətinin təklifini də qəbul et miş, ermən i tərə finin tə klifində göstərilən məsələlə rin gündəliyə da xil edilməsinə etiraz et mə miş, iki dövlət arasında təkcə müvəqqəti demarkasiya xəttinin yaradılması məsələsini deyil, Azər- baycan və Ermənistan respublika ları arasındakı bütün s ərhəd mübahisələrin in qəti həlli məsələsini mü za kirə et məyi zəruri saymışdı. Müvafiq hazırlıq işləri aparıld ıqdan sonra Cü mhuriyyət Höku məti konfransın çağırılması üçün Bakı ş əhərini daha münasib bilmiş və Ermən istan hökuməti nümayəndələrini Bakıya dəvət etmişdi. Konfrans ərəfəsində, 1919 il noyabrın 23- də Azərbaycan və Ermən istan respublika ları a rasında saziş imzalandı (ba x Azərbaycan - Ermənistan sazişi (1919)). Onun 4- cü bəndinə əsasən, hər iki höku mət qarşıdakı konfransa bərabər sayda nümayəndə göndərməli id i. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti tərəfindən konfransın sədri Fətəli xan Xoyski, nümayəndələri Məmməd Həsən Hacinski və Rəhim bəy Vəkilov, Ermən istan tərəfindən isə nümayəndə heyəti Arutünyants (s ədr), knyaz Arqutinski-Dolqorukov və Be kzadyandan ibarət id i. Konfransın ilk iclası A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərovun çıxış ı ilə açıld ı. O, açılış nitqində, Cənubi Qafqazın müstəqil respublikalara parçalan ması ilə bu respublikalar arasındakı müna- sibətlərdə, onların əra zilərinin müəyyən olunmasında bir ço x həll o lunma mış, mübahis əli məsələlə rin qald ığını b ildird i. İlk iclasda Fətə li xan Xoyski və Arutünyants nümayəndə heyətlərinin rəhbərlə ri kimi konfransı sala mlad ıla r. Müttəfiqlə rin Ermənistandakı ali ko missarı polkovnik Haskelin, Gü rcüstanın Azərbaycandakı dip lo matik nümayəndəsi Alşibayanın, Bakıdakı Ermən i Milli Şurasının, A zərbaycan Parlamentində "Daşnaksutyun" fraksiyasının təbrik teleqramları d inlən ild i. Hər iki nümayəndə heyətinin sədrlərindən ibarət rəyasət heyəti və iclaslara sədrlik qaydası müəyyənləşdirildi. Konfransın dekabrın 15-də keçən növbəti iclasında mü zakirə ediləcək məsələlərin qoyuluşu ətrafında fikir ayrılığ ı yarandı. Fətəli xan Xoyskin in ilk növbədə ərazi problemlərin i mü zakirə etmək təklifi və Məmməd Həsən Hacinskinin sərhəd mübahisələrin in 23 noyabr sazişinə uyğun olaraq həll ed ilməsini konfransın əsas vəzifəsi sayması Ermənistan tərəfindən (Arutünyants və Bekzadyan) etirazla qarşılandı. Onlar ə ra zi mübahisələrin in qəti həlli üçün hələ la zımi şəra it və vaxtın yetişməd iyini bildirdilər. Erməni tərəfi, ilk növbədə, iqtisadi-maliyyə səciyyəli məsələlərin mü zakirəsini təklif ed ird i. Məmməd Həsən Hacinski Qafqa z Konfederasiyası yaradılmasını b ir ço x
153
problemlə rin həllində əsas çıxış yolu olduğunu vurğuladı. De kabrın 17-də keç irilən ic lasda əsas müza kirə Mə mməd Həsən Hacınskinin qald ırdığı Cənubi Qafqaz Respublikaları Konfederasiyası məsələsinin konfransın gündəliyinə çıxarılması ətrafında getdi. Erməni nü mayəndə heyəti bu məsələdə hökuməti tərəfindən səlahiyyətli olmadığın ı, lakin konfederasiya məsələsini prinsipcə dəstəkləyə biləcəklərini bəyan etdi. Konfederasiya məsələsi A zərbaycan tərəfindən ü mu mi iclasda da irə li sürüldü. Ermən i nümayəndə heyəti bu təklifi dəstəklədi. Nət icədə, müvafiq qətnamə qəbul edilməsi qərara a lındı. Hə min məsələnin növbəti Tiflis konfransının mü zakirəsinə çıxa rılması və hazırlan ması üçün Cənubi Qa fqaz respublika ları hökumətlərinə müvafiq təklif verilməsi nəzərdə tutuldu. Ərazi məsələsinə gəldikdə, bu məsələnin mü zakirəsi 17 dekabr iclasında da baş tutmamış, növbəti iclasa saxlanılmış, məhkəmə-hüquq münasibətlərinə və konsulluq agentliklərin in təsis edilməsinə dair məsələlərin isə konfransın gündəliyinə salın ması qərara alın mışdı. Fətəli xan Xoyskin in s ədrlik etdiy i 19 dekabr iclasında konfederasiya məsələsinə yenidən önəm verilmiş, konfransın sonuncu - 21 dekabr tarixli iclasında tərəflər arasında əvvəlki iclaslarda razılaşdırılmış formada əlavə məsələlər mü zakirəyə çıxarılmışdı. Ərazi, qaçqınlar, ticarət və dəmir yolla rına da ir müqavilə lərin bağlan ması məsələ lərinə ə lavə olaraq, hər iki respublika vətəndaşlarının məhkə mə -hüquq münasibətlərinə dair, həmçin in, A zərbaycan və Ermənistanın mü xtəlif şəhərlərində konsulluqların təsisi məsələləri də konfransın gündəliyinə daxil edilmişdi. Konfrans Bakıdakı işini yekunlaşdıraraq, konfederasiya məsələsi ilə yanaşı,qalan məsələlərin də müzakirəsini Tiflis konfransına keçirməyi qərarlaşdırdı (bax Zaqafqaziya konfransı). Konfrans bəyan etdi ki, hər iki respublika arasında hərbi əməliyyatlar dayandırılmalı və bütün mübahisəli məsələlər sülh yolu ilə həll olun malıd ır. Ümu miyyətlə isə, konfrans iki dövlət arasındakı gərg in münasibətlərə heç b ir aydınlıq gətirmədi, mübahisəli sərhəd-ərazi məsələlərinin, o cü mlədən Zəngəzur proble minin hə llində ə mə li addımlar at mad ı, tərə flər a rasındakı ziddiyyətləri hə ll edə bilməyərək, işini yarımçıq dayandırdı.
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы) , Б., 1998 ; Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика . Документы и материалы (1918-1920), Б., 1998; Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c,5, B., 2001;
Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|