Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər seriyasından Elşən Misir oğlu Nəsibov

 
Beynəlxalq münasibətlərin prinsipləri  
(beynəlxalq hüququn prinsipləri) 
 
Prinsip  bir  anlayış  olaraq  özündə  qətiliyi,  vahidliyi  və 
konkretliyi  əks  etdirir.  Bu  baxımdan  da  istənilən  obyektə  və 
hərəkətə, eləcə də təsirlərə münasibətdə müəyyənedici anlayış 
kimi  qəbul  olunmalıdır.  Prinsip  tərkiblərin  müəyyən  olun-
masında  əsas  kriteriyaları  özündə  əks  etidirən  bir  anlayışdır. 
Prinsip  həm  də  imperativliyin,  qəti  hərəkətlərin  və  yolların 
əsaslarını  yaradır.  Prinsip  müəyyən  edən  tərəflər  öz  fəaliyyət-
lərini  konkret  istiqamətlər  üzrə  qururlar.  Prinsip  hərəkətlərin 
standartlarla, 
ölçülərlə, 
hədlərlə 
mərkəzləşdirilməsinin 
əsaslarını  meydana  gətirir  və  hərəkətlərin  koordinatlar  üzrə 
edilməsinin əsaslarını formalaşdırır. Bu baxımdan hərəkətlərdə 
və  münasibətlərdə  meyarları  meydana  gətirir.  Prinsiplər 
mərkəzi  müəyyən  edən  və  ətrafları  sistemləşdirən,  struktur-
laşdıran  anlayışlar  kimi  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir. 
Münasibətlər  sahəsində  prinsiplər  baza  etibarilə  ədalətli 
olmaqla, balanslaşdırılmağa xidmət edir. Prinsiplər hərəkətlərin 
müəyyən  istiqamətlər  üzrə  axın  yaratmasının  əsaslarını 
meydana  gətirir.  Prinsiplər  münasibətlərin  həm  liberallaş-
masına,  həm  də  qorunmasına,  mühafizəsinə  xidmət  edir. 

 
124 
 
Münasibətlərdə  olan  prinsiplər  tərəfləri  müəyyən  mərkəzlər 
üzrə bir araya gətirir.  
Prinsip,  anlayş  kimi  baza  etibarilə  fəaliyyətin  əsaslarını 
təşkil  edir.  Prinsiplər  fəaliyyətin  əsas  istiqamətlərini  müəyyən 
edir.  Prinsiplər  qaydalardır  ki,  hər  kəs  də  bu  qaydalara  tabe 
olmağı  başlıca  məqsəd  kimi  qarşılarına  qoyur.  Prinsiplər 
standartlar  kimi  əhəmiyyət  kəsb  edirlər.  Burada  məqsədlər  və 
vəzifələr  və  bunların  əsasları  da  müəyyən  olunur.  Prinsip 
müəyyən  qaydaları  özündə  əks  etdirir.  Cəmləşdirici,  eləcə  də 
tərkiblərə ayırıcı rolu oynayır. Prinsiplər təbii zərurəti  yaradır 
və  obyektiv  gerçəkliklərin  ortaya  çıxmasını  təmin  edir.  Bu 
baxımdan  təbii  və  ədalətli  əlaqələrin  meydana  gəlməsinin 
əsaslarını  təşkil  edir.  Bununla  yanaşı,  obyektiv  aləmlə 
subyektiv  idrakın  sistemli  əlaqəsini  və  vəhdətini  təşkil  edir. 
Prinsiplər hər hansı bir məsələyə yanaşdıqda müəyyən qaydalar 
və  standartlar  amilini  üzərə  çıxarır.  Prinsiplərin  müəyyən 
edilmısi  təbii  zərurətə  əsaslanır.  Təbii  ehtiyaclar  münasibətləri 
formalaşdırmaq  üçün  zərurətin  meydana  gəlməsinin  əsaslarını 
təşkil edir.  
Beynəlxalq  münasibətlərin  prinsipləri  dedikdə,  dövlət-
lərin siyasətlərini əks etdirən, onların qarşılıqlı münasibətlərini 
xassələndirən 
imperativ 
qaydalar 
nəzərdə 
tutulmaldır. 
Dövlətlər  öz  xarici  siyasətlərini  beynəlxalq  münasibətlərin 
prinsiplərinə uyğun qururlar. Prinsiplər ayrı-ayrı sahələri əhatə 
etməklə  həmin  sahələr  üzrə  hərəkətlər  qaydalarını  yaradır. 
Prinsiplər bu baxımdan həm universal, həm də konkret sahələrə 
aid  edilir.  İmperativ  qaydalar  dövlətlər  arasında  normal 
münasibətlərin  əsaslarını  təşkil  edir,  dövlətləri  eyni  hərəkətlər 
etməyə  vadar  edir  və  buna  görə  də  dövlətlər  sabit  inkişaf 
vəziyyətində münasibətlər qururlar. Beynəlxalq münasibətlərin 
prinsipləri  və  vahid  normalar  dövlətlərin  qarşılıqlı  şəkildə 
vəhdət 
təşkil 
edərək 
əlaqələr  yaratmasının  əsaslarını 
müəyyənləşdirir. 

 
125 
 
Beynəlxalq münasibətlərin prinsipləri daha çox beynəlxalq 
münasibətlərin  real  əsaslarına  xidmət  edir.  Bununla  yanaşı, 
prinsiplər  ideallığı  da  əks  etdirir.  Belə  ki,  beynəlxalq 
münasibətlərin  əsas  prinsipləri  dövlətləri  və  xalqları  müxtəlif 
inkişaf  fərqlərinə  və  səviyyələrinə  baxmayaraq,  bərabar 
əsaslarla  eyni  səviyyədə  görür.  Bu  baxımdan  da  prinsiplər 
beynəlxalq  münasibətlərin  rəngarəngləşməsinin  əsaslarını 
yaradır  və  beynəlxalq  münasibətlər  sisteminin  ədalətli 
məzmunda formalaşmasının əsaslarını meydana gətirir.  
Prinsiplər  həm  də,  əvvəlcə  qeyd  olunudğu  kimi, 
standartlardır  və  müəyyən  hədləri  yaradandır.  Bu  standartlar 
vasitəsilə dövlətlər bir-biriləri ilə əlaqələr yaradırlar. Prinsiplər 
baza  etibarilə  qarşılıqlı  etimadın  təmin  olunmasına  əsaslanır. 
Beynəlxalq münasibətlərin prinsipləri dövlətlərin dinc şəraitdə, 
sabit  vəziyyətlərdə  münasibətlər  yaratmalarının,  əlaqələr 
qurmalarının  əsaslarını  təşkil  edir.  Prinsiplər  vəzifələrin  və 
məqsədlərin  müəyyən  əsaslarını  təşkil  edir.  Prinsiplər 
beynəlxalq  hüquq  normalarının  tərtib  olunmasının  və  tətbiq 
edilməsinin  əsaslarını  təşkil  edir  və  beynəlxalq  hüququn 
prinsipləri  universal  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Ümumiyyətlə, 
prinsiplər  məqsədlər  müəyyənedici,  maraqlar  formalaşdırıcı; 
hərəkətləri  istiqamətləndirici,  hədəfləri  müəyyənedici;  tərəfləri 
qoruyucu  və  sərbəst  hərəkətləri  yaradıcı  kimi  funskinal 
əhəmiyyətə  malik  olur.  Prinsiplər  ədalətə  söykənən  düzgün 
istiqamətli qaydalardır və bu qaydaların əks olunduğu normativ 
tələblərdir.  Prinsiplər  münasibətlərdə  həm  də  güclü  tərəfin 
potensialını  və  güclü  tərəfin  real  imkanlarının əsaslandırılması 
üçün vacib əhəmiyyət kəsb edir.  
Baza 
prinsiplər  şaxələnir 
və 
ayrı-ayrı 
sahələrdə 
münasibətlər üçün yeni prinsiplər ortaya çıxır. Bu baxımdan da 
prinsiplər 
beynəlxalq 
münasibətlərin 
ümumi 
əsaslarla 
formalaşmasını  təmin  edir  və  konkret  əsaslarla  onun  tərkibini 
zənginləşdirir.  Beynəlxalq  hüququn  hamı  tərəfindən  qəbul 
olunmuş  prinsipləri  (bu  prinsiplər  ondur  və  universal 

 
126 
 
normalarda  əksini  tapıbdır.  Universal  normalar  olaraq 
xüsusi və konkret sahələri əhatə edən normalarda da bu baza 
prinsiplər  mühüm  təttbiq  olunur.  Məsələn,  istənilən  sahədə 
müqavilənin  tətbiqi  həmin 
sahədə 
tərəflər 
arasında 
bərabərliyə  xidmət  edir)  beynəlxalq  təhlükəsizliyin  təmin 
olunmasına  xidmət  edir.  Beynəlxalq  təhlükəsizliyin  təmin 
olunması və qaydaların müəyyən edilməsi beynəlxalq hüququn 
ədalətli məzmununun üzərə çıxarır. Prinsiplər ədalət məzmunu 
olmaqla,  konkret  hərəkət  istiqamətlərinin  formalaşmasının 
əsaslarını müəyyən edir. Prinsiplər sahələrdə tətbiq olunmaqla 
genişlənir.  Beynəlxalq  münasibətlərin  prinsipləri  hər  bir 
dövlətin  hüququnu  tanıyır  və  hər  bir  dövlətin  beynəlxalq 
münasibətlərdə  azad  şəraitdə  hərəkət  etməklə,    vəzifə  və 
öhdəliklərini  yaradır.  Bu  baxımdan  da  prinsiplər  daha  çox 
vahid  ədalət  standartlarıdır.  Onu  da  nəzərə  almaq  lazımdır  ki, 
prinsiplər  tam  da  ədalətli  olmaya  bilər  və  yalnız  müəyyən  
qrupların  mənafeyinə  xidmətə  əsaslana  bilər.  Bu  baxımdan  da 
prinsiplər  daha  çox  real  ədalətin  əsaslarını  da  təşkil  edə  bilər. 
Lakin  prinsiplərin  əsas  mahiyyəti  ondadır  ki,  bir  qrupun 
mənafeyini  təmin  edən  prinsiplər  digər  qrupun  mənafeyini 
təmin edən prinsiplərlə ziddiyyət təşkil etməməlidir. Prinsiplər 
sərbəst  hərəkət  fəaliyyətinin  əsaslarını  yaradır  və  humanist 
prinsiplər,  yumşaq  prinsiplər  ədalət  məzmunları  etibarilə 
cəmiyyətlərdə  və  dövlətlərarası  münasibətlərdə  enerji  toplan-
masına  xidmət  edir.  Deməli,    sərbəst  hərəkətlər  prinsipləri 
inkişafdır,  inkişaf  da  demokrartiyadan  ortaya  çıxandır. 
Demokratiyanın özü də bir siyasi quruluş prinsipidir. Prinsiplər 
elə bir xassəyə malik olur ki, bütün hərəkətlər və digər sahələr 
üzrə  qayda  və  normalar    bu  universal  və  baza  prinsiplərə 
uyğunlaşdırılır.  Deməli,  beynəlxalq  münasibətlərin  prinsipləri 
əsasən  uyğunlaşdırıcı  amillər  və  kriteriyalar  kimi  əhəmiyyət 
kəsb edir.  
Beynəlxalq  münasibətlərin  prinsipləri  ilə  dövlətlərin 
vəzifələri  və  öhdəlikləri  müəyyən  olunur.  Hüquq,  vəzifə, 

 
127 
 
öhdəlik,  məsuliyyət  özü  də  prinsiplərdir.  Hüquq  haqdır  və 
mövcudluğun,  varlığın  ədalətli  təzahürüdür.  Dövlətlər  konkret 
öhdəliklər  qəbul  edirlər  və  prinsipləri  də  həmin  istiqamətlər 
üzrə  müəyyən  edirlər.  Beynəlxalq  münasibətlərin  prinsipində 
dövlətlərin  daxili  ehtiyaclarının  ədalətlə  təmin  edilməsi  üçün 
beynəlxalq  birliyin  təmin  olunması  dayanır.  Beynəlxalq 
münasibətlərin  prinsipləri  əsasən  vahid  dünya  siyasətinin 
ədalətlə  inkişafına  əsaslanır.  Beynəlxalq  münasibətlərin 
prinsipləri beynəlxalq münasibətlərin bütövləşməsinə və dünya 
siyasətinin  strukturlara  bölünməsinə  xidmət  edir.  Beynəlxalq 
münasibətlərin  nəzəri  və  ədalətli  prinsipləri  dövlətlər  üçün 
sərbəst  hərəkət  imkanlarını  yaradır  və  dövlətlərin  sərbəst 
fəaliyyətinin əsaslarını təşkil edir.  
 Beynəlxalq  münasibətlərin  prinsipləri  vahid  hərəkətlərin 
əsaslarını yaradır. Beynəlxalq hüquq beynəlxalq münasibətlərin 
ədalətli  qurulmasının  əsaslarını  formalaşdırır.  Beynəlxalq 
hüquq  dövlətlərin  həm  hüquqlarını  qəbul  edir,  həm  də  onların 
vəzifə 
və 
səlahiyyətlərini 
müəyyənləşdirir. 
Beynəlxalq 
münasibətlərdə  dövlətlərin  hüquqlarının  mövcudluğu  elə 
prinsiplərin  əsaslarını  müəyyən  edir.  Beynəlxalq  hüququn  on 
mühüm prinsipi beynəlxalq münasibətlər sferasında dövlətlərin 
ədalətli davranışlarını meydana  gətirir. Ədalətli davranma özü 
də  tarazlığı  ortaya  çıxarır.  Beynəlxalq  hüququn  prinsiplərinə 
əməl  edilməsi  sayəsində  dövlətlər  arasında  vahid  ədalətli 
münasibətlər formalaşdırılır və əlaqələr qurulur.  
 
Beynəlxalq münasibətlərin coğrafi məkanlar üzrə 
formalaşması-regional xarici siyasət 
 
Siyasət  onun  əhatə  olunduğu  məkanlar  baxımından  bütün 
sahəni  əhatə  edir.  Siyasət  cəmiyyətin  üzvlərinin  simasında 
məkanı  əhatə  etmək  xüsusiyyətlərinə  malik  olur.  Dünya 
siyasəti dünya dövlətlərini əhatə  edir, beynəlxalq münasibətlər 
siyasəti  isə  dövlətlərin  aralarında  olan  sahələri  əhatə  edir. 

 
128 
 
Dövlət  hakimiyyətinə  aid  olan  strukturlar  dövlətlərdən-
dövlətlərə  siyasətlərin  yayılmasını  təmion  etmək  xüsusiyyət-
lərinə  malik  olurlar.  Bu  baxımdan  da  siyasət  məkanlardan  -
məkanlara  keçmək  xassələrinə  malikdir.  Siyasətin  məkanlar 
üzrə  dalğalanması  amili  meydana  gəlir.  Siyasi  hadisələrin 
məkanlar üzrə cəmləşməsi prosesləri yaranır.  
Siyasət  öz  böyüklüyünə  görə  və  məkanı  əhatə  etmək 
baxımından  regional  və  qlobal  (burada  regionlar  birləşmə-
lərindən yaranan böyük mıəkanlar nəzərdə tutulur. Qloballıq 
həm  də  proseslərin  çoxluğundan  yaranan  vəziyyətlərdən  də 
ortaya  çıxır.  Siyasətin  məzmun  baxımından  mürəkkəbliyi 
onun  qloballığını  yaradır.  Qloballaşma  özü  də  dünya 
siyasətinin  yeni  zamanlarını  meydana  gətirir)  məzmuna 
bölünür.  Siyasətin  regional  və  qlobal  formasının  meydana 
gəlməsində  həm  də  coğrafi  amillər  və  geosiyasət  mühüm  rol 
oynayır.  Dövlətlərin  müəyyən  regionlarda  iştirakları  və 
subyektlər  kimi  siyasəti  formalaşdırmaları  (regional  dövlət 
maraqları,  xalq  amilini  özündə  cəmləşdirən  milli  maraqlar) 
əslində  regional  siyasəti  meydana  gətirir.  Hər  bir  dövlət 
müəyyən coğrafi məkanda yerləşir. Coğrafi məkan şəraiti və bu 
şəraiti  meydana  gətirən  elementlər  dövlətlərdə  yaşayan 
xalqların  etnik  xüsusiyyətlərinin  formalaşmasına  təsirlər 
göstərir.  Dövlətlər  də  regionlarda  güclərinə  görə  bölünürlər. 
Güclü  dövlətlər  daha  çox  təsiredici  obyektlər  və  subyektlər 
kimi əhəmiyyət kəsb edirlər. Xalq özünün təbii xüsusiyyətlərini 
məhz  öz  yaşadığı  ərazinin  təbii  xüsusiyyətlərindən  götürür. 
İnsanlar  təbii  amilləri  məkanlardan-məkanlara  daşıyırlar. 
Dövlətlər  öz  tərkibində  yaşayan  xalqların  müxtəlif  etnik 
xüsusiyyətlərinin  olmasına  baxmayaraq,  öz  aralarında  vahid 
qaydalar  yaradırlar.  Vahid  qaydalar  və  normalar  əsasən 
insanlara  xidmət  üçün  təşkil  edilir.  Burada  xalqların  hansı 
mədəniyyətə  məxsus  olmaları  münasibətlərdə-xüsusilə  rəsmi 
münasibətlərdə  obyekt  kimi  qəbul  oluna  bilməz.  Münasi-
bətlərdə insanlıq amili əsas predmetdir.  

 
129 
 
Coğrafi  məkanın  müəyyən  edilməsi  təbii  ki,  fiziki 
quruluşla-  dağlarla,  dənizlərlə,  qitə  və  materiklərlə,  okeanlarla 
şərtləndirilir.  Məsələn,  Atlantika  (Şimali  Atlantika,  Cənubi 
Atlantika)  regionu,  Asiya-Sakit  okean  regionu,  Avropa 
regionu,  Cənubi  Qafqaz  regionu,  Rusiyanın  Avropa  regionu, 
Xəzər  regionu,  Mərkəzi  Asiya  regionu,  Qara  dəniz  regionu, 
Aralıq  dənizi  regionu,  Cənubi  Asiya  regionu,  Uzaq  Şərq 
regionu,  Asiya-Sakit  okean  regionu,  Fars  körfəzi  regionu, 
Şimali  Afrika  regionu,  Qərbi  Afrika  regionu,  Avstraliya  və 
Okeaniya  regionu  və  s.  coğrafi-siyasi  məkanlar  dünya 
siyasətində böyük əhəmiyyət kəsb edirlər.  
Regionların  formalaşmasında  kriteriyalar  və  resurslar 
(vasitələr)  olaraq:  məkan,  məkanın  landşaftı,  məkanın  ərazi 
quruluşu;  dövlətlərin  ərazilərində  yaşayan  xalqların  milli 
xüsusiyyətləri,  o  cümlədən  mədəni  göstəriciləri;  məkan 
üzərində olan (məsələn, dağlar, okeanlar, dənizlər, çaylar və ya 
göllər  arasında  olan  məkandakı  resurslar)  resurslar;  tarixi 
inkişaf  proseslərinin  xüsusiyyətləri  və  sivil  inkişaf  əsasları 
mühüm  şərtdir.  Regionları  bir-birindən  ayıran  vasitələr-su 
məkanı  vasitəsi  kimi-dənizlər,  məsələn,  Qara-Aralıq  dənizi 
regionları;  Ərəb  dənizi-Fars  körfəzi-Qırmız  dəniz  regionları; 
Atlantik  okeanının  birləşdirdiyi  və  iki  qitəni  əhatə  edən 
Atlantik  regionu;  (Qeyd:  holland  mənşəli  Amerika  alimi 
Nikolas  Spikmen  (1893-1894)  “Midland  Ocean”  –“Orta 
Okean”  anlayışını  işlətmişdir.  Burada  “Orta  Okean” 
(Atlantik  okeanının  şimal  hissəsi)  anlayışı  ayırıcı  yox, 
birləşdirici  faktor  rolunu  oynayır  və  “mare  internum”- 
“daxili  dəniz”  rolunun  oynayır.  Rus  müəllifi  Aleksandr 
Duqinə  görə  bu,  şərti  olaraq  “atlantika  kontinenti”  adlan-
dırılmalıdır.  Quru  yollarının  arasında  Atlantik  okeanı 
yerləşir  və  burada  quru  yollarını  birləşdirən  “göl”  mənasını 
verir.  Bu  nəzəri  “kontinent”,  “yeni  Atlantida”  Qərbi  Avropa 
mənşəli  mədəniyyətlə,  liberal-kapitalizm  və  demokratiya 
ideologiyası  ilə,  vahid  siyasi,  etik  və  texnoloji  taleylə  ümumi 

 
130 
 
bağlılığa malikdir)
1
 quru-dağlar vasitəsilə ayrılan regionlar-
məsələn,  Avropa  və  Asiya  regionları,  Böyük  Qafqaz  dağı  ilə 
ayrılan  Cənubi  Qafqaz  regionu  və  s.;  tarixi  inkişaf 
mərhələləri  və  xüsusiyətləri  nöqteyi-nəzərdən  -Qədim  Şərq 
regionu,  Asiya-Şərq  regionu  (burada  Çini,  Hindistanı  tarixi 
dövlətlər  kimi  qəbul  etmək  lazımdır)  və  s.;  sivil  inkişaf  və 
mədəni  xüsusiyyətlərin  fərqləndiyi  regionlar-Avropa-Qərb 
mədəniyyəti regionu və Asiya-Şərq mədəniyyəti regionu və s.; 
texniki  vasitələrin  inkişafı  regionları-Qərbi  Avropa-ABŞ-
Yaponiya-Cənubi 
Koreya-Avstraliya-Cənubi 
Afrika 
(bu 
ölkələrə dünyanı üzdə saxlayan və bir növ uçmasını təmin edən 
“dünyanın  inkişaf  qanadları”  kimi  də  ad  vermək  olar). 
Dünyanın  hərb  regionları;  sülh  regionları  kimi  anlayışları  da 
qəbul edilir.  
Regionlar da məkan böyüklüyü və digər potensial hesabına 
(burada  coğrafi  mövqe  amili və  tranzit birləşdirici  mərkəz 
kimi əhəmiyyət kəsb etməsi) təsnif oluna bilirlər. Regionların 
əhəmiyyəti  həm  də  onların  aid  olduqları  məkanların 
resurslarının  əhəmiyyəti  ilə  əlaqəlidir.  Bununla  yanaşı, 
regionlarda  yerləşən  dövlətlərin  siyasi  nüfuzları  və  dövlətlərin 
beynəlxalq  aləmə  təsir  etmək  imkanları  da  əsas  kriteriya  kimi 
götürülməldir.  Məsələn,  Avropa  regionunun  dünya  siyasətinə 
təsiri  və  onun  beynəlxalq  aləmdə  iştirak  səviyyəsi  burada 
yerləşən  dövlətlərin  inkişaf  səviyyəsi  ilə  əsaslanmalıdır. 
Avropa  regionunu  özündə  aparıcı  gücə  malik  olan  (Almaniya, 
Fransa, B.Britaniya, İtaliya) kimi güc mərkəzləri vardır. Resurs 
zənginliyi  də  regionların  dünya  siyasətində  əhəmiyyətlərini 
genişləndirir. 
Dünya 
siyasətində 
regionların 
da 
təsir 
baxımından  bir-biri  üzərində  siyasi,  iqtisadi  və  hərbi  çəkisi 
meydana gəlir. Regionların təsir baxımından təsnifatı meydana 
gəlir.  Bu  təsnifat  da  regionların  beynəlxalq  statusunu  ortaya 
                                                 
1
 Александр  Дугин.  Д80  Основы  геополитики.  Геополитические 
будущее  России.  Мыслить  Пространством  -  Изд.4-е,  Москва, 
«АРКТОГЕЯ-центр», 2000-928 стр., səh. 65.  

 
131 
 
çıxarır. Strateji əhəmiyyət kəsb edən məhsullar (məsələn, neft-
qaz)  da  regionları  meydana  gətirir.  Bu  baxımdan  da  neft-qaz 
regionları,  daş  kömür  regionları,  metal  filizləri  regionları, 
balıqçılıq regionları və s. anlayışı da işlədilir.  
Regionun  siyasi  strukturunu,  müstəvisini  dövlətlər 
yaradırlar. Dövlətin öz coğrafi məkanında həyata keçirdiyi 
və  onunla  eyni  (qonşu,  yaxın)  coğrafi  məkanda  olan 
dövlətlərlə  həyata  keçirdiyi  siyasəti  dövlətin  regional 
siyasəti  adlanır.  Qeyd  olunduğu  kimi,  regional  siyasət 
dedikdə, dövlətlərin müəyyən coğrafi regionlarda (ilk növbədə 
özünün  təşəkkül  tapdığı  regionda)  həyata  keçirdikləri  siyasət 
başa düşülməlidir. Regional siyasəti də təsnif etmək olar: daxili 
(inner)  və  kənar  (outer).  Daxili  regional  siyasət  anlayışı 
dövlətin  öz  coğrafi  məkanında  yerləşdiyi  ərazidə  tətbiq  etdiyi 
siyasət  kimi  qəbul  olunmalıdır.  Məsələn,  Rusiyanın  Xəzər 
siyasəti  dedikdə,  o  qəbul  olunmalıdır  ki,  Xəzər  həm  də 
Rusiyaya  da  aid  olan  bir  məkandır.  Buna  Qara  dənizi  də  aid 
etmək  olar.  Xarici  regional  siyasət  anlayışı  isə  dövlətin  öz 
regionundan  kənardakı  regionlarda  maraqlarının  müdafiəsinə 
əsaslandığı  xarici  siyasəti  kimi  qəbul  olunmalıdır.  Məsələn, 
ABŞ-ın  Xəzər  regionu  siyasəti  vardır,  bu  siyasət  həm  enerji 
resursları üzərində qurulur, həm də iki böyük güc mərkəzi olan 
Rusiya  və  Çin  arasında,  eləcə  də  Hindistanla  Rusiya  arasında 
strateji  məkan  üzrə  təşkil  olunur.  Böyük  dövlətlər  adətən 
şəbəkələşmiş  regional  siyasət  həyata  keçirirlər.  Dövlətin 
beynəlxalq münasibətlərdə gücünü təsnif etdikdə, belə qənaətə 
gəlmək olar ki, dövlətin nüvəsinin gücünü yaradan ilk növbədə 
onun  daxili  regional  siyasətidir.  Daxili  regional  siyasət 
dövlətin 
sərhdələrinin 
güclənməsinə 
də 
xidmət 
edir. 
Şəbəkələşmiş  regional  siyasət  də  əslində  həm  dövlətin  daxili 
nüvəsinə, həm də regional potensialının artmasına xidmət edir. 
Şəbəkələşmiş  regional  siyasət  sərhədlərdən  kənarda  yerləşən-
sərhədlərdən keçən tranzit siyasəti sayəsində “bərk sərhədlər”in 
formalaşmasının  qarşısını  alır.  Sərhdələri  keçən  siyasət  bu 

 
132 
 
siyasəti  tətbiq  edən  dövlətin  qlobal  maraqlarının  formalaş-
masına  xidmət  edir.  O  dövlətlər  şəbəkələşmiş  regional  siyasət 
həyata  keçirə  bilirlər  ki,  qlobal  gücə  malik  olmuş  olsunlar. 
Qlobal  gücü  də  şəbəkələşmiş  regionlar  əmələ  gətirir. 
Şəbəkələşmiş  regional  siyasət  dövlətlərin  güc  təsiri  məkan-
larının  şəbəkələşmiş  formasını  zəruri  edir.  Dövlətlərin  xarici 
siyasətinin sərhədlər ətrafında, öz məkanlarının sərhədlərindən 
kənardakı  məkanlar  üzrə  formalaşması  regional  siyasəti 
meydana  gətirir.  Regional  siyasət  regional  münasibətlər 
sistemini  formalaşdırır.  Bundan  da  regional  əlaqələrin  baza 
məzmunu  ortaya  çıxır  və  forma  meydana  gəlir.  Beynəlxalq 
münasibətlərin  regional  forması  regional  əlaqələr  sistemini  və 
mexanizmisini  formalaşdırır.  Regional  təşkilatların  yaranması 
prosesləri və  zərurəti  də  regional maraqların unifikasiyasından 
və siyasətin bütövləşməsindən meydana gəlir.  
Regiondan  kənarda  (uzaqda)  yerləşən  dövlətlərin  də 
müəyyən  regionlar  üzrə  siyasətləri  meydana  gəlir.  Belə  maraq 
göstərən dövlətlər əsasən böyük potensiala malik olan dövlətlər 
hesab  olunmalıdırlar.  Strateji  səviyyədə  maraqların  formalaş-
masının  arxasında  böyük  potensial  dayanır.  Böyük  potensial 
güc  olaraq  regional  maraqları  böyüdür  və  onu  qlobal  formaya 
qədər  dartır.  Böyük  dövlətlərin  öz  yerləşdikləri  regionlarından 
kənarda  siyasət  məkanları  və  dairələri  formalaşır.  Məsələn, 
ABŞ-ın  Xəzər  regionu  siyasəti,  Rusiyanın  Ərəb  dünyasında 
siyasəti,  Türkiyənin  türk  dünyasında  siyasəti,  Hindistanın 
Asiyada  regional  siyasəti,  Çinin  və  Yaponiyanın  Uzaq  Şərq 
siyasəti,  Çinin  Sakit  Okean  siyasəti  və  s.  kimi  ifadələr  də 
işlədilir.  Bu  baxımdan  regional  siyasətə  iki  aspektdən 
yanaşmaq  olar:  birincisi,  region  dövlətlərinin  özlərinin 
regiondakı  siyasətləri,  ikincisi, regiondan kə

 
133 
 
toqquşma  və  rəqabət  ortaya  çıxır.  Regionda  və  regiondan 
kənarda  olan  siyasət  sahələri  mexanizm  və  sistem  təşkil  edir. 
Bundan  da  beynəlxalq  münasibətlər  sistemləri  (regional  və 
qlobal  miqyasda)  meydana  gəlir.  Regionlarda  olan  siyasət, 
eləcə  də  qlobal  məzmunlu  siyasət  əsasən  ideoloji  amillərlə  də 
böyüyür. Məsələn, vaxtilə mövcud olmuş sosialist-kommunist