Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər seriyasından Elşən Misir oğlu Nəsibov

yaxınlaşması sadəcə olaraq ABŞ-a qarşı olan bir siyasətdir. 
Bu  yaxınlaşma  İranın  Cənubi  Amerika  üzrə  köklü 
təsirlərinə  gətirib  çıxara  bilməz).  Bu  baxımdan  super  güc 
mərkəzləri  hesab  edilə  bilməzlər.  Eləcə  də  Hindistan  və 
Pakistan  nüvə  dövlətləri  olsalar  da,  super  güc  mərkəzlərinə 
malik  bir  çox  xüsusiyyətləri  özlərində  cəmləşdirsələr  də,  təsir 
etmə imkanları regional xarakter daşıyır. Hindistan və Pakistan 
ABŞ, Çin və Rusiya qədər dünya siyasətinə təsir edə bilmirlər. 
Dövlətlərin  güclərinə  görə  təsnif  olunmalarında  kriteriyalar 
mütləq  olmaqla  bərabər,  həm  də  dəyişkən  və  nisbi  əsaslara 
malikdir.  

 
252 
 
Regional  güc  mərkəzləri  də  öz  güclərinə  görə  böyük  və 
orta  xüsusiyyətlərə  malik  olur.  Məsələn,  Rusiya  və  Çin 
Avrasiya  materikinin  böyük  regional  güc  mərkəzləri  olaraq, 
Türkiyə  və  İrana  nisbətən  Mərkəzi  Asiya  regionuna  daha  çox 
təsiretmə  imkanlarına  malikdirlər.  Eynilə  Cənubi  Qafqaza 
təsiretmə  səviyyəsinə  görə  Rusiyanı  Türkiyə  və  İranla 
eyniləşdirmək  olmaz.  Türkiyə,  İran,  Pakistan  və  s.  kimi 
dövlətlər orta gücə malik regional dövlətlərdir.  
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, super dövlətlərin 
özləri  də  yerləşdikləri  regionlarda  regional  güc  mərkəz-
ləridirlər.  Məsələn,  ABŞ  Şimali  Amerika  regionunun  güc 
mərkəzidir. Eləcə də dünyanın super dövlətləri (Rusya və Çini 
də  bir  çox  komponentlərinə  görə  regionları  birləşdirən  və  bir 
neçə  regiona  təsir  göstərən  dövlətlər-super  dövlətlər  kimi 
xarakterizə etmək olar) hesab edilən Rusiya və Çin də Avrasiya 
regionunun regional güc mərkəzləridirlər. Güc mərkəzləri olan 
dövlətlərin  təsiretməsində  maddi  və  təbii  sərvət  amillər  ilə 
yanaşı, coğrafi şərait, etnik qrup, din və tarixi amil böyük rol 
oynayır. Məsələn, Qafqazda türk mənşəli xalqlar yaşayır. İslam 
dini  geniş  yayılmışdır.  Bu  amil  məhz,  Türkiyə  və  İranın 
regiona  marağını  artırır.  Bu  amillər  həm  də  bu  dövlətlərin 
regiona  olan  maraqlarını  formalaşdıran  kriteriyalardır.  Burada 
həm də tarix mühüm rol oynayır. Rusiya, İran və Türkiyə eyni 
zamanda,  coğrafi mövqelərinə görə tarixən bu ərazilər uğrunda 
müharibə aparmışlar. 
Regionlar üzrə beynəlxalq münasibətlərin formalaşmasında 
regional  güc mərkəzlərinin əsas əhəmiyyəti onların birləşdirici 
mərkəz  olmalarından  irəli  gəlir.  Ümumi  səviyyədə  beynəlxalq 
münasibətlər  sisteminin  strukturlaşmasında  və  rəngarəngləş-
məsində  çox  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Strukturlar  arasında 
əlaqələrin  yaranmasında  güc  mərkəzləri  böyük  rol  oynayırlar. 
Güc mərkəzləri beynəlxalq münasibətlərin trayektorik qaydada 
şəbəkələşməsində böyük əhəmiyyət kəsb edirlər. Regional güc 
mərkəzləri 
beynəlxalq 
münasibətlər 
sistemində 
aparıcı 

 
253 
 
subyektlər  amilini  ortaya  çıxarır  və  münasibətlərin  idarə-
olunmasında,  siyasətin  formalaşmasında  əsas  təkanverici  və 
istiqamətverici 
obyektləri 
və 
subyektləri 
formalaşdırır. 
Regional  mərkəzlərin  formalaşdırılması  və  güclü  subyektlərin 
fəaliyyəti  resursların  region  üzrə  paylanması  prinsiplərini 
ortaya  çıxarır  və  regionlarda  tarazlı  münasibətlərin  formalaş-
masının  əsaslarını  yaradır.  Regionlara  nəzarətin  əsasları 
formalaşdırılır.  
  
Qlobal gücün formalaşması. Super və regional güc 
mərkəzləri (dövlətlər) arasında rəqabət 
 
Rəqabətin  özünə  bir  hərəkət  məzmunu  baxımından  təbii 
yanaşmaq  lazımdır.  Rəqabət  təbii  gerçəkliklərdən  meydana 
gəlir  və  maraqların  formalaşmasına  xidmət  edir.  Rəqabət  həm 
də  oxşar,  eyni  məqsədləri  bir  və  ya  da  bir  neçə  obyekt  üzrə 
birləşdirir.  Rəqabətin  müsbət  tərəfləri  tərəflərin  məsuliyyət-
lərinin yaranması ilə də əlaqəlidir. Rəqabətin mənfi tərəfləri də 
müəyyən  münaqişələrin,  böhran  və  müharibələrin  meydana 
gəlməsindən  ibarətdir.  Rəqabət  müəyyən  xətlərdə  üstünlüyə 
sahib olmaq siyasətidir. Rəqabət siyasəti sayəsində dövlətlər öz 
resurslarını  zənginləşdirməyə  can  atırlar  və  resurslar  hesabına 
da öz üstünlüklərini saxlamaq siyasətini reallaşdırırlar. Rəqabət 
siyasətinin  reallaşmasında  ortaya  çıxan  amillər  həm  də 
dövlətlərin  qruplaşmasını  zəruri  edir.  Rəqabət  digər  tərəfdən 
çəkindirmə  və  balans  yaratma  siyasətinin  də  formalaşmasının 
əsaslarını meydana gətirir. Çünki güc mərkəzləri arasında olan 
rəqabət  müdafiə  siyasətinin  də  formalaşmasının  əsaslarını 
təşkil  edir.  Rəqabət  beynəlxalq  aləmdə    çəkindirmə  və 
tarazlaşdırma vəziyyətinin ortaya çıxmasını da şərtləndirir.   
Müasir  zamanda  dövlətlər  arasında  əməkdaşlıq  siyasəti 
həyata  keçirilir.  Bununla  yanaşı,  dövlətlər  daha  sürətlə  inkişaf 
etmək  məqsədilə  öz  aralarında  rəqabətə  də  girirlər.  Rəqabət 
iqtisadi  sahələrdən  tutmuş  hərbi  sahələrə  qədər  olan  resursları 

 
254 
 
əhatə edir.   Rəqabət siyasəti hal-hazırda güc mərkəzləri hesab 
edilən  dövlətlər  arasında  daha  qabarıq  şəkildə  büruzə  verir. 
Məsələn,  Suriyada  kənar  mərkəzlər  kimi-Qərbin,  eləcə  də 
Rusiyanın,  regional  mərkəzlər  kimi  isə  Türkiyə  və  İranın, 
həmçinin  ərəb  dünyasının  maraqları  kəsişir  və  bundan  da 
qovuşmalar və toqquşmalar meydana gəlir. Belə ki, geostrateji 
rəqabət  fonu  üzrə  belə  qəbul  etmək  olar  ki,  Suriyada  Qərb  və 
Rusiyanın  maraqları  daha  da  geniş  aspektlərdə  toqquşur. 
Ruisya Bəşər Əsəd hakimiyyətini dəstəkləyir və onun şəxsində 
öz tarixi müttəfiqi olan Suriyanı əldən vermək istəmir. Qərb isə 
əksinə  siyasət  həyata  keçirir.  NATO-nun  Türkiyə  ərazisində 
yerləşdirmiş  olduğu  “Patriot”  tipli  zenit-raket  komplekslərinə 
alternativ  olaraq,  Rusiya-Suriya  hərbi  əməkdaşlığı  çərçi-
vəsində,  belə  demək  mümkünsə,  Rusiya  burada  “S-300” 
adlanan zenit-raket komplekslərini yerləşdirməyə başlamışdır.    
Böyük  dövlətlərin  böyük  potensialları  onların  rəqabət 
siyasətlərini  böyüdən  faktorlar  rolunda  çıxş  edir.  Rəqabət 
siyasəti  məkanlar  və  obyektlər  (mövcud  resurslar)  üzrə 
dərəcələnir.  Regional  və  qlobal  məkanlar  üzrə  dövlətlər 
arasındakı  rəqabəti  şərtləndirən  aşağıdakı  amilləri  qeyd  etmək 
olar: 
-dövlətlərin  daha  çox  maddi  və  təbii  sərvətlər  əldə  etmək 
məqsədi-bu  obyektlər  və  vasitələr  üzrə  həyata  keçirilən 
siyasətdir; 
-dövlətlərin  dünyanın  təbii  sərvətlərinin  zəngin  olan 
əlverişli  coğrafi  regionlarına  siyasi  təsir  etmək  imkanı  əldə 
etmək  məqsədi-bu  məkan  üzrə  həyata  keçirilən  rəqabət 
siyasətidir; 
-dövlətlərin  kənar  təzyiqlərdən  qorunmaq  siyasəti-bu 
qruplaşmağa  aparıb  çıxarır  və  ittifaqların,  qruplaşmaların 
yaradılmasını  şərtləndirir.  Rəqabət  həm  də  böyük  dövlətlər 
hesabına kiçik dövlətlərin inkişafını şərtləndirir və zəruri edir.  
Hal-hazırda  rəqabət  siyasəti  super  və  regional  güc 
mərkəzləri arasında həyata keçirilir. Rəqabət siyasət sahələrinə 

 
255 
 
görə  də  təsnif  olunur.  Rəqabət  bu  baxımdan  həm  də  müəyyən 
xarakterləri  üzə  çıxarır.  Bunu  aşağıdakı  şəkildə  qeyd  etmək 
olar: 
1.  Super  güc  mərkəzlərinin  siyasi  rəqabəti-Burada  xüsulə 
ABŞ,  Rusiya  və  Çin  iştirak  edir.  Bu  rəqabət  demək  olar 
dünyanın  əksər  bölgələrində  həyata  keçirilir.  ABŞ  Şərqi 
Avropa,  Qara  dəniz  bölgəsinə,  Cənubi  Qafqaz  regionuna, 
Mərkəzi  Asiyaya  (Qeyd:  ABŞ-ın  Mərkəzi  Asiyada  hərbi 
iştirakı Çini qane etmir. Bu baxımdan Çin ehtiyat edir ki, ABŞ 
tərəfindən  gizli  yollarla  uyğur  fəallarına  yardımlar  göstərilə 
bilər ki, bu amil də Çinin region maraqlarına zərbə vura bilər)
1
 
daha çox təsir imkanı əldə etməyə çalışır. Rusiya isə tamamilə 
bu  siyasətin  əksinə  çıxış  edir.  Rusiya  ABŞ-ın  bu  bölgələrdə 
siyasi  təsirinin  artmasını  özünün  dövlətçilik  maraqlarına  zidd 
hesab edərək müdafiəedici siyasət həyata keçirir. Rusiya Polşa 
və Çexiyada ABŞ-ın nüvə elementlərinin yerləşdirməsini onun 
əleyhinə  olduğunu  iddia  edir.  Eləcə  də  Cənubi  Qafqaz  və 
Mərkəzi  Asiya  bölgəsində  dövlətlərin  Qərbə  inteqrasiyasını 
məhdudlaşdırmağa  çalışır.  Rusiya  öz  sərhədlərində  yerləşən 
postsovet dövlətlərinə özünü digər güc mərkəzlərindən müdafiə 
edən bir “təhlükəsizlik sahəsi” kimi baxır.  
ABŞ-la  Çin  arasında  siyasi  rəqabət  əsasən  Cənubi  və 
Cənubi Şərqi Asiya regionunda mövcuddur. Cənubi və Cənubi 
Şərqi Asiya ölkələrinin iqtisadiyyatına Çin çox güclü təsir edir. 
Məsələn,  Çin  Myanma,  Banqladeş,  Şrilanka  və  Pakistana 
iqtisadi  yardımlar  göstərir  ki,  bu  amil  də  ABŞ-da  narazlıq 
                                                 
1
 Экономика Китая: его сильнейшее оружие или слабое место? Дэвид 
Сноудон, «Бизнес монитор интернешнл», рассуждает о том, как рост 
экономической активности Китая неразрывно связан с перспективами 
безопасности этой страны. 
http://www.nato/int/docu/review/2009/Asia/rise china 
geopolitical/RU/index.htm 

 
256 
 
doğurur.  Çin  “mirvari  boyunbağısı”  strategiyasını  yerinə 
yetirir.
1
  
Qəbul etmək lazımdır ki, ABŞ ümumiyyətlə Çinin iqtisadi 
qüdrətinin  sürətlə  artmasından  və  bütün  dünya  iqtisadiyyatına 
təsir  etməsindən  ehtiyatlanır  və  mövcud  və  gələcək  zaman 
baxımından  özünün  iqtisadi  və  siyasi  maraqlarına  zərbə  hesab 
edir. 
Çin  ilə  Rusiya  arasında  siyasi  rəqabət  əsasən  Asiya 
regionunda mövcuddur. Mərkəzi Asiya dövlətlərinə Çinin təsiri 
Rusiyanı  narahat  edir.  Çinin  iqtisadi  qüdrətinin  artması, 
əhalisinin  çoxluğu  əsasən  Rusiyanın  sərhədləri  üçün  təhlükəli 
ola  bilər.  Çinin  Avrasiya  üzrə  əhali  ekspansiyası  siyasəti 
mövcuddur.  
2.  Super  güc  mərkəzləri  ilə  regional  güc  mərkəzləri 
arasında  siyasi  rəqabət-Rusiya  ilə  Türkiyə  arasında  siyasi 
rəqabət  Qara  dəniz,  Cənubi  Qafqaz  və  Mərkəzi  Asiya  region-
larında  həyata  keçirilir.  Rusiya  Türkiyənin  təbii  sərvətlərlə 
zəngin  olan  bu  bölgələrə  nüfuz  etməsindən  narahat  olur. 
Türkdilli  dövlətlərin  Türkiyə  ilə  yüksək  səviyyədə  əmək-
daşlığını  Rusiya  öz  dövlətçiliyi  üçün  təhlükə  hesab  edir.  Bu 
baxımdan da Türkiyəni Qərbyönümlü siyasət reallaşdırmaqdan 
çəkindirməyə çalışır. Rusiya Türkiyəni Avrasiya geosiyasətinin 
aparıcı güc mərkəzlərindən biri kimi qəbul edir.  
Avropanın  regional  güc  mərkəzləri  (Almaniya,  Fransa  və 
Böyük  Britaniya)  ilə  Rusiya  arasında  siyasi  rəqabət  əsasən 
Şimali  və  Şərqi  Avropada,  Balkanlarda  mövcuddur.  Rusiya 
Şərqi  Avropanın  postsovet  məkanının  qərbə  inteqrasiyasından 
narahatlıq  hissi  keçirir.  Bu  ərazilərdə  mövcud  olan  iqtisadi 
                                                 
1
 Экономика Китая: его сильнейшее оружие или слабое место? Дэвид 
Сноудон, «Бизнес монитор интернешнл», рассуждает о том, как рост 
экономической активности Китая неразрывно связан с перспективами 
безопасности этой страны. 
http://www.nato/int/docu/review/2009/Asia/rise china 
geopolitical/RU/index.htm 

 
257 
 
bazarı  tamamilə  itirməkdən  ehtiyatlanır. Həm də  bu ərazilərdə 
slavyan  mənşəli  xalqların  onunla  münasibətlərinin  korlan-
masını qəbul etmir.  
Çinlə Hindistan arasında rəqabər əsasən Asiya regionunda, 
xüsusilə Cənub Şərqi Asiya  regionunda mövcuddur. Hindistan 
cənub Asiya hegemonu olmaq iddiasından əl çəkmir.  
ABŞ-la  İran  arasında  rəqabət  əsasən  Fars  körfəzi 
regionunda  və  Cənubi  Qafqazda  həyata  keçirilir.  ABŞ  İranın 
Fars  körfəzi  və  Xəzər  bölgəsində  nüfuz  əldə  etməsini  özünün 
bu regionlara aid maraqlarına təhlükə hesab edir.  
3.  Regional  güc  mərkəzləri  arasında  rəqabət-  Bu  demək 
olar  ki,  bir  regionda  yerləşən  iki  və  daha  çox  güc  mərkəzləri 
arasında həyata keçir. Türkiyə ilə  İran arasında rəqabət əsasən 
Yaxın  Şərq  bölgəsində  və  Xəzər  regionunda  mövcuddur.  Hər 
iki dövlət təsir imkanlarını artırmaq məqsədilə iqtisadi rəqabətə 
girirlər.  
Hindistanla  Pakistan  arasında  rəqabət  daha  çox  Asiya 
bölgəsində meydana gəlir.  
Güc  mərkəzləri  arasında  rəqabət  öz  xüsusiyyətinə  görə 
iqtisadi,  iqtisadi-siyasi  və  tamamilə  siyasi  mahiyyət  kəsb 
edir.  Bu  da  güc  mərkəzləri  arasındakı  münasibətlərin 
səviyyəsindən  asılıdır.  Məsələn,  Türkiyə  ilə  İran  arasında 
rəqabət  daha  çox  iqtisadi  və  iqtisadi-siyasi  xarakterə  malikdir. 
ABŞ-la  Rusiya  arasındakı  rəqabət  iqtisadi  xarakterə  malik 
olsada  da,  daha  çox  siyasi  xarakter  kəsb  edir.  ABŞ-la  İran 
arsındakı  rəqabət  də  daha  çox  siyasi  əhəmiyyətə  malikdir. 
Almaniya  ilə  Fransa  arasındakı  rəqabət  isə  daha  çox  iqtisadi 
məzmuna  malikdir.  Çinlə  ABŞ  arasında  rəqabət  siyasi 
xarakterə  malik  olsa  da,  Rusiya  ilə  Çin  arasında  rəqabət 
iqtisadi-siyasi  xarakterə  malikdir.  Eləcə  də  Çinlə  Yaponiya 
arasında rəqabət də daha çox siyasi əhəmiyyət kəsb edir. Burda 
hətta ərazilər də (adalar)  rəqabətin və mübahisənin predmetinə 
çevrilir.  

 
258 
 
Güc  mərkəzlərinin  formalaşmasında  böyük  dövlətlərin 
maraqlarının  regionlar  üzrə  yayılması  prinsipləri  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. Böyük dövlətlər ilk növbədə öz sərhədləri 
kənarlarında  yerləşən  qonşu  dövlətlərə  böyük  önəm  verirlər. 
Burada  iqtisadi  metodlar,  xüsusilə  sərmayə  qoyuluşları  və 
kreditlər,  eləcə  də  iqtisadi  güzəştlər  və  maliyyə  yardımları 
böyük  rol  oyanyır.  Məsələn,  Çin  zon  zamanlarda  Mərkəzi 
Asiya  regionuna  və  Cənubi  Asiya  regionlarına  böyük  maraq 
göstərir. Məsələn, Çin Qazaxıstan və Türkmənistana neft, qaz, 
hətta uran sənayesi sahəsində nəhəng sərmayələr üçün kreditlər 
verib. Bu, sadəcə olaraq Çinin daxili ehtiyaclarını ödəmək üçün 
qanedici  deyil,  həm  də  region  dövlətləri  ilə  Pekin  arasında 
əlaqələri 
təşkil 
etmək 
məqsədi 
daşıyır. 
Məsələn, 
Türkmənistanın  Cənubi  Yolotanda  çox  nəhəng  bir  qaz  yata-
ğının  mənimsənilməsi  məqsədilə  Çin  tərəfindən  dörd  milyard 
ABŞ  dolları  məbləğində  kreditlərin  verilməsi  ilə  2009-cu  ilin 
dekabr  ayında  2000  kilometr  uzunluğunda  olan  Mərkəzi 
Asiya-Çin qaz kəmərinin istifadəyə verilməsi eyni ana təsadüf 
etdi. Bu qaz kəməri (birinci kəmər) ilə ildə 13 milyard kubmetr 
qazın Çinə ötürülməsi nəzərdə tutulmuşdu.
1
  
2012-2014-c illərdə isə ikinci qaz kəmərinin açılışı nəzərdə 
tutulmuşdur. Bu kəmərlə Özbəkistan və Qazaxıstanda da qazın 
ixracı  nəzərdə  tutulur.  Bununla  da  ümumi  həcmin  40  milyard 
kubmetrə çatacağı gözlənilir.
2
  
Çin  Qazaxıstanda  baş  vermiş  bank  böhranı  zamanı  bu 
ölkəyə  10  milyard  ABŞ  dolları  məbləğində  kredit  vermişdir. 
                                                 
1
 Экономика Китая: его сильнейшее оружие или слабое место? Дэвид 
Сноудон, «Бизнес монитор интернешнл», рассуждает о том, как рост 
экономической активности Китая неразрывно связан с перспективами 
безопасности этой страны. 
http://www.nato/int/docu/review/2009/Asia/rise china 
geopolitical/RU/index.htm 
2
 Həmin məqalə. 

 
259 
 
2010-cu  ilin  məlumatına  əsasən,  Çin  Yunanıstana  yardım 
göstərməkdə maraqlı olmuşdur.
3
  
Avropa  İttifaqının  genişlənməsi  də  regionda  qlobal  gücün 
formalaşmasına xidmət edir. Bu gün artıq Avropa İttifaqının 28 
üzv  dövləti  vardır.  Xorvatiya  da  2013-cü  ilin  iyul  ayından  bu 
qurumun  üzvünə  çevrilibdir.  Avropanın  aparıcı  dövlətləri  öz 
ətraflarına  dövlətləri  cəmləşdirməklə  ümumilikdə  İttifaqın 
gücünü  artırırlar  və  bununla  da  özlərini  gücləndirmiş  olurlar. 
Məsələn,  Almaniya  məhsullarının  70  faizi  Avropa  İttifaqı 
ölkələrinə  ixrac  olunur.
1
  Gücü  zəif  olan  dövlətlər  (məsələn, 
Macarıstan)  Avropa  İttifaqının  potensialından  istifadə  edirlər. 
(Qeyd:  2008-ci  ilin  məlum  dünya  iqtisadi  böhranından  sonra 
Avropa  İttifaqında  iqtisadi  geriləmələr  yaşanmaqdadır.  Bu 
baxımdan  Avrokomissiyanın  hesablamalarına  əsasən,  Avropa 
İttifaqında  və  avrozonada  iqtisadi  artım  yalnız  2014-cü  ildə 
bərpa  oluna  biləcəkdir.  Bu  zaman  artım  1,2-1,4  faizə  qədər 
yüksələ  biləcəkdir.  2013-cü  ildə  resessiya  Avropa  İttifaqında 
davam  edəcəkdir  və  Avropa  İttifaqının  27  ölkəsində  0,1  faiz 
geriləmə, 17 avrozona ölkəsində isə 0,4 faiz geriləmə müşahidə 
olunacaqdır).
2
  
Dünya  iqtisadi  böhranından  az  əziyyət  çəkən  dövlətlərdən 
biri isə Rusiya oldu. Rusiya onun nəticələrindən daha tez bərpa 
olunmaq  imkanlarına  malikdir.  Belə  ki,  Avrokomissiyanın 
iqtisadi  proqnozlarına  görə,  2013-cü  ildə  Rusiya  iqtisadiyyatı 
                                                 
3
 Экономика Китая: его сильнейшее оружие или слабое место? Дэвид 
Сноудон, «Бизнес монитор интернешнл», рассуждает о том, как рост 
экономической активности Китая неразрывно связан с перспективами 
безопасности этой страны. 
http://www.nato/int/docu/review/2009/Asia/rise china 
geopolitical/RU/index.htm.  
1
 İ. Çeller. Avropa İttifaqı Parlamentində Almaniyanı təmsil edən deputat. 
«МИР» telekanalı MTRK, 31 may,  21ºº-22ºº 
2
  Роман  Маркелов.  Еврокомиссия  предсказала  рост  экономики  РФ  на 
3,3  процента  в  2013  году.  http://www.rg.ru/2013/05/03prognoz-site-
anons.html 

 
260 
 
3,3  faiz,  2014-cü  ildə  isə  3,8  faiz  artacaq.  Avropa  İttifaqı 
ölkələrində isə ressesiya bütün 2013-cü il üçün davam edəcək. 
Rusiyanın  İqtisadi  İnkişaf  Nazirliyinin  məlumatına  görə  isə, 
2013-cü  ildə  Rusiyada  Ümumdaxili  məhsul  2,4  faiz,  2014-cü 
ildə  isə  3,7  fazi  artacaq.  Avrokomissiyanın  məlumatına  görə, 
2013-cü  ildə  Rusiyada  işsizlərin  sayı  6,2  faiz  təşkil  edəcək, 
2014-cü ildə isə bu rəqəm 6.1 faiz olacaqdır.
3
 
 
Rəqabətdə təsir etmə və təzyiq vasitələri 
 
Güc  mərkəzləri  hesab  edilən  dövlətlər  qarşılıqlı  olaraq 
(birbaşa-iki  dövlətin  bir-birinə  təzyiq  göstərməsi)  və  ya 
dünyanın  maraq  kəsb  edilən  regionları  üzrə  (dolayısı  ilə-
maraqlarının  mövcud  olduqları  başqa  dövlətlərdə)  rəqabətə 
girərkən  təzyiq  vasitəsi  olaraq  müxtəlif  vasitələrdən  istifadə 
edirlər.  Bu  vasitələrə  əl  atmaqla  biri  digərinin  və  ya 
digərlərinin  təsir  imkanlarını  məhdudlaşdırmağa  və  özünün 
üstünlük  əldə  etməsinə  çalışır.  Rəqabət  zamanı  aşğıdakı  təsir 
vasitələrindən istifadə edilir: 
1. İqtisadi təzyiq vasitəsi – İqtisadiyyatı güclü olan dövlət 
başqa  bir  dövlətin  iqtisadi  imkanlarının  zəifliyindən  istifadə 
edərək  ona  iqtisadi  təsir  göstərərək  özündən  asılı  etməyə 
çalışır.  (Birbaşa  təzyiq).  Bu  məqsədlə  iqtisadi  sahələrə 
sərmayə qoyuluşundan, kredit ayırmalarından və s. istifadə 
olunur.  Məsələn,  Rusiyada  iqtisadiyyat  ABŞ  və  digər  inkişaf 
etmiş  Qərb  ölkələrinə  nisbətən  zəif  olduğundan  və  işçi 
qüvvəsinin ucuzluğundan istifadə edərək həmin güc mərkəzləri 
Rusiya  iqtisadiyyatına  sərmayələr  qoyur,  ağır  sənaye 
sahələrinin  bir  qismini  özəlləşdirirlər.  Bununla  yanaşı,  dövlətə 
kreditlər  də  ayırırlar.  Dövlətin  iqtisadi  və  maliyyə  siyasətinin 
formalaşmasında  mühüm  rol  oynayan  iri  iqtisadi  və  maliyyə 
                                                 
3
 Роман Маркелов. Еврокомиссия предсказала рост экономики РФ на 
3,3 процента в 2013 году. http://www.rg.ru/2013/05/03prognoz-site-
anons.html 

 
261 
 
korporasiyaları  dövlətin  siyasi  həyatına  nüfuz  edirlər.  Bu 
korporasiyalar,  lazım  olanda,  dövlətdə  böhran  da  yaşada 
bilirlər.  İqtisadi  amillərin  köməyi  ilə  dövlətin  siyasi  həyatına 
təsir edirlər.  
Eləcə  də  Rusiya  özünün  enerji  imkanlarından  istifadə 
edərək Avropanın güc mərkəzlərinə təsir edir. Bununla yanaşı, 
strateji  əhəmiyyətli  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  (taxıl  və  s.) 
ixracını  məhdudlaşdırır.  İqtisadi  təzyiq  vasitələri  həmçinin  bir 
çox  sahələrdə  həyata  keçirilir.  Birbaşa  iqtisadi  təzyiqin 
qarşısını  almaq  üçün  əks  dövlət  müəyyən  tədbirlərə  əl  atır. 
Məsələn,  kənar  dövlətlərə  meyilli  olan  nəhəng  korporasiya 
rəhbərləri ışdən kənarlaşdırılaraq fəaliyyətləri məhdudlaşdırılır. 
Rusiyada  Putinin  hakimiyyətə  gəlişi  ilə  bu  siyasətin  həyata 
keçirilməsinə  başlanılır.  Bununla  yanaşı,  güc  mərkəzi  özünün 
iqtisadiyyatında  milliləşdirmə  siyasəti  həyata  keçirməyə 
başlayır.  Böyük  paya  sahib  olan  başqa  dövlətin  iqtisadi 
korporasiyalarının 
fəaliyyətini 
məhdudlaşdırır 
və 
yerli 
sərmayədarlara  daha  çox  üstünlük  verilir.  Milliləşdirmə 
siyasətini  tarixən  bir  çox  dövlətlər  həyata  keçirmişlər.  Sovet 
hökuməti 
qurulanda 
milliləşdirilmə 
siyasəti 
həyata 
keçirilmişdi.  Bundan  əlavə  1979-cu  ildə  İran  inqilabından 
sonra  ABŞ  şirkətlərinə  qarşı  bu  siyasət  həyata  keçirilmişdi. 
Eləcə  də  İrakda  Səddam  Hüseynin  hakimiyyətə  gəlməsindən 
sonra  da  həmin  siyasət  reallaşdırılmışdır.  Hal-hazırda 
Venesuela  hökuməti  belə  xarakterli  siyasət  həyata  keçirməyə 
çalışır. ABŞ-ın neft şirkətlərinin fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq 
istəyir.  Birbaşa  iqtisadi  təzyiq  vasitələrindən  biri  də  bir  güc 
mərkəzlərinin  vətəndaşlarının  başqa  bir  güc  mərkəzinin 
banklarındakı pul əmanətlərinin yatırılmasıdır. Bu amil təzyiq 
vasitəsi  kimi  çox mühüm  rol  oynayır.  Məsələn,  1990-cı illərin 
ortalarında Almaniyada  yaşayan türklər  bu dövlətdə müəyyən 
problemlərlə  üzləşmişdir.  Bu  zaman  Türkiyə  hökumətinə 
rəhbərlik  edən  Tansu  Çillər  hökuməti  Almaniyadakı  Türkiyə 
vətəndaşlarından Almaniya banklarındakı pulları geri götürmək 

 
262 
 
siyasətinin  həyata  keçirilə  biləcəyini  bildirmişdi.  Bu  zaman 
Almaniya hökuməti kəskin iqtisadi böhranla üzləşəcəyini hesab 
edirdi. Beləliklə,  təzyiqlərə son qoyulmuşdu.  
Birbaşa iqtisadi təzyiq vasitəsi kimi iqtisadi sanksiyalardan 
da istifadə olunur. Məsələn, 1996-cı ildə ABŞ-da İLSA qanunu 
qəbul  edilmişdi.  Bu  qanuna  əsasən,  başqa  şirkətlərə  İranın 
energetika  sahəsinə  20  milyon  dollardan  artıq  sərmayə 
qoyuluşu  qadağan  edilirdi.  ABŞ  rəsmi  olaraq  İranla  iqtisadi 
əlaqələri kəsibdir.  
Dünyanın  ayrı-ayrı  geosiyasi  regionlarının  yerləşdikləri 
dövlətlərdə  həyata  keçirdikləri  iqtisadi  rəqabət  siyasəti-hal-
hazırda  dünyanın  Xəzər,  Fars  körfəzi,  Qara  dəniz  və  Baltik 
dənizi,  Cənubi  Şərqi  Asiya  regionları  öz  təbii  sərvətlərınə  və 
coğrafi  mövqelərinə  görə  iqtisadi  və  siyasi  əhəmiyyət  kəsb 
edir.  Bu  regionlarda  güc  mərkəzləri  daha  çax  iqtisadi-siyasi 
üstünlük əldə etmək uğrunda mübarizə aparırlar və regionların 
yerləşdikləri  dövlətlərdə  iqtisadi  üstünlük  əldə  etməyə 
çalışırlar.  Bu  iqtisadi  rəqabət  siyasətində  də  sərmayələr