Xələfli A. A

 
downloaded from KitabYurdu.org

---

149 
XII Fəsil 
ÇÖLDƏ QRAVİKƏŞFİYYAT İŞLƏRİ 
§48. Çöl qravikəşfiyyat üsulları 
Resqublikamızda qraviplanalma, qravikəşfiyyat üsulunun tex-
niki əsasnaməsinə əsasən aparılır. Qravimetrik planalmanın dəqiqliyi 
adi və nəzarət məntəqələrində ölçmənin dəqiqliyindən, hündürlüyün 
təyin olma dəqiqliyindən, sərbəstduşmə təcilinin normal qiymətinin 
təyin olunma dəqiqliyindən və relyefə görə verilən düzəlişdən 
asılıdır. Qravikəşfiyyatın əsasnaməsinə əsasən planalmanın miqyası 
elə sıxlığa, dəqiqliyə və sərbəstduşmə təcilinin elə anomal qiymətinə 
malik olmalıdır ki, bunun köməyi ilə qurulan qravitasiya anomaliya 
xəritəsi miqyasa uyğun gəlsin.
Hesabat xəritəsinin miqyası - 1:1000000
1:500000 1:200000 1:100000
İzoanomaliyaların en kəsiyi mQal 5 2 1
Hesabat xəritəsinin miqyası — 1:50.000 1:25.000 1:10.000
İzoanomaliyanın en kəsiyi mQal 0,50-0,25 0,25-0,20 0,2-0,1 
Qravikəşfiyyat işləri müxtəlif geoloji məsələlərin həlli üçün 
istifadə olunur. Regional qravikəşfiyyat işləri geoloji zonaların 
xəritəyə alınmasında, böyük geoloji strukturların, tektonik 
rayonlaşdırılmasında geniş istifadə olunur. Bu o məqsədlə aparılır ki, 
əhəmiyyət kəsb edən ərazilərdə daha dəqiq işləri aparmaq üçün
geoloji və geofiziki üsullar istifadə oluna bilsin. Hərtərəfli dəqiq 
qravi kəşfiyyat işləri o vaxt aparılır ki, orada geoloji axtarış məsələsi 
həll olunur: I. Neft və qazla əlaqəli ərazilərin tektonik quruluşunun 
öyrənilməsi. 2. Böyuk faydalı qazıntılarla zəngin olan ərazilərin və 
yaxud süxurların yayılma istiqamətinin təyini. 3. Faydalı qazıntıları 
özündə cəmləşdirmə şəraitinə malik olan yerlərin strukturların aşkar 
edilməsi və s. 
Qravikəşfiyyatla tədqiq olunan ərazilərdə sərbəstdüşmə təcilinin 
nisbi qiyməti təyin olunur. Qarşıya qoyulan məsələdən, planalmadan 
və fiziki geoloji şəraitdən asılı olaraq çöl işləri üsulları işlənib 
hazırlanır. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

150 
Öz xüsusiyyətlərinə görə qravimetrik planalma ya profil 
(marşrut) üzrə, ya da müəyyən sahə üzrə aparılır. 
Profil üzrə planalma bir-birindən xeyli uzaqda ayrı-ayrı 
yerləşən düz xətt üzrə aparılır, bu ölçmələr həmin xətt üzrə 
sərbəstdüşmə təcilinin təyin olunmasına imkan verir. Eyni zamanda 
belə planalma Yer qabığının quruluşunu təyin etmək üçün aparılır. 
Bunu müəyyən ölçüyə malik olan geoloji hədəflərin öyrənilməsi, 
böyük tektonik blokların bir-birinə toxundüğu çatları, qırımları və 
laylarda yerləşən yataqların intensivliyinin təyini və etalon ərazidə 
anomaliyanın 
xüsusiyyətlərinin aşkar edilməsi, qravimetrik 
planalmanın bu ərazidə aparılmasının səmərəliliyini və bu işləri 
aparmaq üçün üsulun seçilməsi və nəhayət dəqiq araşdırma 
profillərinin çəkilməsində istifadə olunur. Profil planalma mütləq 
şərti qəbul edilmiş hündürlükdə aparıla bilər, yəni sərbəstdüşmə təcili 
məlum olan məntəqə ilə heç bir əlaqəsi olmayan ərazidə. 
Açıq sahələrdə planalma müəyyən sxem üzrə aparılır ki, bu 
da tədqiqat aparılan sahədə sərbəstdüşmə təcilinin izoanomal 
xəritəsini qurmağa imkan verir. Açıq sahələrdəki planalma eyni 
bərabərlikdə (bir ölçüdə) aparıla bilər, əgər profil boyu müşahidə 
məntəqələri arasındakı məsafə və profillərarası məsafə dəyişmirsə 
buna bərabər planalma deyilir, qeyri-bərabər planalma o vaxt adlanır 
ki, profillər arası məsafə müşahidə məntəqələri arasındakı məsafəyə 
nisbətən (bu nisbət 5:1-dən çox olmamalıdır) azdır. Açıq ərazidə 
planalmada əsasən müşahidə məntəqələri şəbəkədə kvadrat formada 
seçilir. 
Kvadrat 
şəbəkədən 
kənaraçıxma 
sahənin 
geoloji 
quruluşundan və sahənin xüsusiyyətindən asılıdır. Qeyri bərabər 
planalma, bərabər planalmaya nisbətən daha tez-tez istifadə olunur. 
Bu həm istehsal baxımından, həm də aprılmanın formasının uzunsov 
olmasından irəli gəlir.
Müşahidə məntəqələrinin şəbəkə sıxlığı planalma qarşısında 
qoyulan məsələdən, ölçülərdən, gözlənilən anomaliyanın intensivli-
yindən, hesabat xəritəsində seçilmiş izoanomalın en kəsiyindən asılı-
dır. Şəbəkənin sıxlığı axtarış və kəşfiyyat üçün maraq kəsb edən 
downloaded from KitabYurdu.org

---

151 
hədəfin aşkar edilməsini və geoloji məsələləri həll etməyə kömək et-
məlidir. 
Sərbəstdüşmə təcilinin anomaliyasını o vaxt etibarlı hesab 
etmək olar ki, bu üç profil üzrə müşahidə məntəqələrində anomaliya 
açıq aşkar ayrıla bilsin. Axtarış planalmada sərbəstdüşmə təcilinin 
anomal qiymətinin orta kvadratik xətası 
5
1
-dən böyük olmamalıdır, 
regional planalmada isə həmin obyekt tərəfindən yaranan lokal 
anomaliyanın qiymətinin 1/3-dən çox olmamalıdır. Açıq sahələrdə 
profilli müşahidələr düz xətt boyunca aparılır və öyrənilən hədəfin 
uzandığı istiqamətə perpendikulyar olaraq iki-üç eninə profillərlə bir-
biri ilə əlaqələndirilir. Tədqiqat aparılan sahələrdə başqa geofiziki 
üsulların profili keçirsə və yaxud qazma işləri aparılırsa, onda 
qravimetrik profil bu profillərlə birləşdirilməlidir. 
Qravimetrik planalmada geodeziya işləri də aparılır. Bu işlər 
müşahidə məntəqəsinin koordinatlarının və hündürlüyünün dəqiq 
təyin edilməsini təmin etməlidir. 
Çöl dayaq şəbəkəsi partiyanın işciləri tərəfindən çöl işi başla-
mamışdan qabaq,yaxud planalma vaxtı yaradılır. Dayaq məntəqələri 
ərazidə bərabər yerləşdirilir, bu məntəqələrə getmək rahat olmalıdır,
Yeri yaxşı tanınmalıdır. Planalmanın miqyasından asılı olaraq 
istinad müşahidə məntəqələri arasındakı məsafə bir neçə yüz metrdən 
20-30 km-ə qədər dəyişə bilər. 
Çətin keçilən ərazilərdə planalma işlərini eyni zamanda üç 
qravimetrlə aparmaq məsləhət görülür. Beləliklə, bir qravimetrlə 
alınmış səhv qiyməti nəzərə almaya bilərik. 
Sərbəstdüşmə təcilinin müşahidə olunmuş qiymətinin orta 
kvadratik xətası məntəqədə aşağıdakı formula ilə təyin edilir. 

a
=

n



2

downloaded from KitabYurdu.org

---

152 
burada 


g- nin ölçülən qiymətinin orta qiymətdən kənara 
çıxmasıdır; N-ümumi ölçmələrin sayı, yəni müşahidə məntəqələrində 
ölçmələrin sayı, n isə ölçmə məntəqələrinin sayıdır. 
Yer səthi planalma ilə yanaşı qravi kəşfiyyat işləri dağ 
mədənlərində, gəmilərdə və təyyarələrdə aparılır. Dənizdə aparılan 
tədqiqatlarda ən böyük dəqiqlik (0,1-1mQal) dənizin dibində aparılan 
ölçmələrdə mümkündür, bunun üçün suyun altında gəmidən və ya 
vertolyotdan idarə oluna bilən qravimetrlərdən istifadə olunur. 
Dərinlik 200 metrə qədərdir. 
Havada aparılan qravimetrik planalma böyük sürətə görə çox 
aşağı dəqiqliyə malikdir (5-10 mQal). Bu ölçmələr qravitasiya 
sahəsini ümumilikdə müzakirə etmək üçün istifadə olunur.