Xələfli A. A

 
§ 55. Yerdə süni elektrik sahəsinin yaratma üsulları 
Yerdə süni elektromaqnit sahəsini müxtəlif üsullarla yaratmaq və 
tədqiq etmək olar. 
Elektromaqnit sahəsini yerdə yaratmaq üçün iki üsul mövcuddur: 
1.Qalvanik üsul belə təsvir olunur, iki keçirici metal çubuq yerə
müəyyən dərinliyə qədər çalınır və metal çubuqlar sabit yaxud 
dəyişən cərəyan mənbəyinə birləşdirilir. Keçirici metal polad 
çubuqlardan ibarətdir, uzunluğu 0,7-1,5 m-ə qədər, diametri 2 sm-dir. 
Bunlara qidalandırıcı elektrodlar deyilir: A və B. Tutaq ki, A 
elektrodunu cərəyanın müsbət qütbünə, V elektrodunu mənfi qütbünə 
birləşdirirlər (şəkil 55). 
Şək.
55.
Bircinsli mühidə iki nöqtəvi cərəyan mənbəyinin yaratdığı sahə 
(kəsilişdə). 1. cərəyan xətləri 2. eqvipotensial xətlər. 
Fəzanın alt yarımhissəsinin istənilən nöqtəsində yaranan sahə A 
və B elektrodlarının yaratdığı sahələrin cəminə bərabərdir. Yer 
qabığında yaranan elektrik sahəsinin yaranma xüsusiyyəti kəsilişin 
elektrik xassələrindən, qidalaycı elektrodların ölçülərindən və isti-
fadə olunan cərəyanın tezliyindən asılıdır. 
İnduktiv üsulda sahə mənbəyi yerə birləşdirilməmiş konturlardan 
ibarətdir ki, istənilən generatordan qidalandırıla bilər. Bu üsulun 
downloaded from KitabYurdu.org

---

169 
üstünlüyü ondan ibarətdir ki, üsulu istənilən şəraitdə, qayalıq, 
buzlaqlıq yerlərdə yerə elektrodlar çalmaq mümkün olmayan 
yerlərdə, yəni Yerin səthi böyük daş parçaları ilə örtülü olan 
ərazilərdə, həm də böyük müqavimətli süxurlarla təmasda olan 
ərazilərə tətbiq etmək olar. Elektrik sahəsini yerə çalınmış MN 
elektrodlarını cihaza birləşdirməklə, bunlar arasındakı potensiallar 
fərqini ölçməklə təyin edilir. O üsullar var ki, dəyişən elektromaqnit 
sahəsindən istifadə olunur, orada sahənin həm maqnit, həm də elek -
trik sahəsinin tərkib hissələri ölçülür. Elektrik sahəsinin tərkib 
hissəsini təyin etmək üçün sabit cərəyanda olduğu kimi MN 
qəbuledici elektrodlardan istifadə olunur. Maqnit sahəsinin tərkib 
hissəsini təyin etmək üçün çoxsarğılı induktiv çərçivədən istifadə 
olunur. 
Bircinsli mühitdə nöqtəvi yükün yaratdığı elektrik sahəsinin 
xüsusiyyətlərinə baxaq. Nöqtəvi A və B elektrodları vasitəsi ilə 
(cərəyan qüvvə xətləri istiqa-mətində A-dan B-yə doğru axır) elektrik 
sahəsi yaradılır. AB elektrodları arasında istənilən nöqtədə MN 
qəbuledicilərin köməyi ilə bu nöqtələr arasında potensiallar fərqini 
ölçürlər, MN çubuqları ya misdən ya da latundan hazırlanır. Elektrik 
sahəsinin hər bir nöqtəsi potnsialla təsvir olunur, bunun qiyməti 
sahəni yaradan cərəyanın şiddətindən, mühitin xüsusi müqa-
vimətindən və qidalayıcı A və B elektrodlara qədər olan məsafədən 
asılıdır. Yer səthində M nöqtəsində potensial U
m
olacaq, bu potensial 
A və B elektrodları ilə yaradılır. 
U
m
= U
mA
+ U
mv
U
mA
=

I/2

r
AM
U
BM
=

I/2

r
BM
U
M
=
)
1
1
(
2
BM
AM
r
r




Müxtəlif potensiallı nöqtələri bir –biri ilə birləşdirən xətt 
ekvipotensial adlanır (şəkil 32 bax).
Əgər Yer səthində N nöqtəsini götürmüş olsaq, onda bu 
məntəqədə potensialın qiyməti 
U
N
=
)
1
1
(
2
BN
AN
r
r




- dir 
downloaded from KitabYurdu.org

---

170 
Onda 
Mvə 
N 
məntəqələri 
arasında potensiallar fərqi

U=U
M
–U
N
=
)
1
1
1
1
(
2
BN
AN
BM
AM
r
r
r
r







)
1
1
1
1
(
2
BN
AN
BM
AM
r
r
r
r
I
U






İkinci vuruğu K hərfi ilə işarə edərək bunu qurğunun əmsalı 
adlandıraq. 

K·

U/I

U M və N nöqtələri arasında potensiallar fərqidir. I qidalandırıcı 
xətdə cərəyan şiddəti, 

isə süxurun xüsusi müqavimətidir. Bütün 
elektrik üsullarında süxurun xüsusi müqaviməti yuxarıdakı düsturla 
hesablanılır. Qeyd etmək lazımdır ki, potensialın qiyməti və elektrik 
sahəsinin gərginliyinin paylanma xüsusiyyəti A və B elektrod-
larından olan məsafəsindən asılı olaraq mürəkkəb xüsusiyyətə malik-
dir, yalnız AB-nin orta hissəsində bu potensial (AB-nin 
3
1
-nə bərabər 
olur) dəyişməz qalır. Buna görə də elektrik sahəsi A və B elek-
trodlarının orta hissəsində aparılır, burada potensialın qiyməti yalnız 
geoloji quruluşdan asılı olur. 
Cərəyanın Yerin dərin qatlarına keçməsi kəsilişdə geoelektrik 
parametrlərin xüsusiyyətlərindən və qidalandırıcı elektrodların AB 
ölçülərindən asılıdır. AB elektrodları arasındakı ölçü çox olduqca 
cərəyanın Yerin dərin qatlarına daxil olması bir o qədər çox olur. 
Hesablamalar göstərir ki, tədqiqatın dərinliyi 0,5-0,1 AB qədər olur, 
mürəkkəb geoloji kəsilişlərdə bu dərinlik daha az olur.
Xüsusi müqavimət bircinsli mühiti təsvir edir. Təbiətdə belə mü-
hitə çox nadir hallarda rast gəlinir. Bəzi elektrik kəşfiyyatının əsas 
məqsədi də faydalı qazıntılarla zəngin olan filiz və qeyri-filiz 
yataqlarını aşkar etməkdir. Bu yataqlar müxtəlif süxurların içərisində 
yerləşir(qeyri bircinsli mühitdə). Qeyri – bircinsli mühitdə təyin 
olunan xüsusi müqaviməti süxurun həqiqi müqaviməti kimi qəbul 
edə bilmərik, çünki bu obyekti əhatə edən mühitin təsiri nəticəsində 
downloaded from KitabYurdu.org

---

171 
dəyişməyə məruz qalır. Ona görə də ölçülən xüsusi müqavimətin 
qiyməti şərtidir, bunu fərz olunan xüsusi müqavimət adlandırırlar. 

f
=K·

U/I qiyməti kəsilişin geoloji quruluşundan asılıdır. Əgər 
kəsilişdə yaxşı keçirici hədəf varsa, onda cərəyan keçiriciliyi böyük 
olan hədəfdə cəmləşir. Bu səbəbdən hədəfi özündə yerləşdirən 
mühitin sıxlığı azalır və Yerin səthində keçiriciliyi böyük olan
hədəfin üzərində 

f
az qiymətlə müşahidə olunacaq. Əgər hədəf pis 
keçiricilikli mühitdirsə, onda cərəyan həmin hədəfin kənarlarından 
axmağa başlayacaq, yəni hədəfin yerləşdiyi mühitdə cərəyanın sıxlığı 
artır, səthində pis keçirici mühitin üstündə 

f 
qiymət artır. Geoloji 
quruluşdan asılı olaraq 

f
–in dəyişkənliyi imkan verir ki, elektrik 
kəşfiyyat üsulunu həm yaxşı keçirici, həm də pis keçirici mühitin 
axtarılmasında istifadə edə bilək.