Xeste-qasim
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I Fəsil
Tikmədaşlı Xəstə Qasımın həyatı, yaşamı və mühiti XVII əsrin sonu ilə XVIII əsrin keşməkeşli günlərini yaşayan Xəstə Qasım Tikmədaş ilçə- sində doğulub-böyümüş, mükəmməl mədrəsə təhsili görmüş, təxminən 80 ildən artıq ömür sürmüş, ən ixtiyar çağlarında Tikmədaşda vəfat etmiş, orada dəfn olunmuşdu. Hazırda onun qəbri Tikmədaş məzarıstanındadır. Şair-aşığın tərcümeyi-hal hissəsində onun dastan yaradıcılığından ona görə bəhs edirik ki, dastanda onu yaradan aşığın tərcümeyi-halını əhatə edən macəralar, maddeyi-tarixi olan şeirlər özünə yer alır və onu gələcək nəsillərə saxlayır. Xəstə Qasımın kitabını ilk dəfə çap etdirərkən həyatı haqqında aşağıdakıları bilirdik. 23 Müqəddimədə deyilirdi: …Xəstə Qasım İran Azərbaycanının Tikmədaş qəryəsində doğulmuş, mükəmməl mədrəsə təhsili almış və Dağıstana səfəri ilə bağlı olaraq dastan yaratmışdır. 23 Xəstə Qasım. “Gənclik”, Bakı, 1975. (toplayanı və tərtib edəni, müqəddimə yazanı Sədnik Paşayev) 25 Biz Xəstə Qasım haqqında ayrı-ayrı variant- da üç dastan topladıq. Demək olar ki, dastanın Əhliman Axundov variantı ilə, Göyçənin Ağzıbir kəndindən olan aşıq Məhəmməd variantları bir- birinə bənzəyir. Bu dastanları bir-birindən fərq- ləndirən təkcə odur ki, Xəstə Qasımın atası, Əh- liman Axundov variantına görə Nəsrullah şah, Məhəmməd Ağzıbirliyə görə isə Nəsrəddin şah- dır. Biz dastanların variantlarını müqayisə etdik- də Aşıq Həsən Pərvanə variantına üstünlük ver- dik və ikinci kitaba daxil etdik. Həsən Pərvanə variantında da Xəstə Qasımın sevgilisinin adı mübahisəli görünür. Əvvəlki iki variantda Xəstə Qasımın sevgilisinin adı Mələksima, Həsən Pər- vanə variantında isə Kəklikdir. Həsən Pərvanə variantının üstün cəhəti odur ki, şair-aşığın dini görüşləri qələmə alınsa da, dini-xurafata yol verilmir. Həmçinin bu dastanda indiyə qədər şəx- siyyəti məlum olmayan Qaraxanın adı açıqlanır. Məlum olur ki, baş müştehidin adı gizli sax- lanılan Tikmədaşlı Qaraxandır. Tikmədaşdan qaçmış müştehidin adının Qaraxan olduğunu Xəstə Qasım aşkara çıxardır. Dastanlarımızı ilk dəfə folklorşünas Hənəfi Zeynallı təsnif etmişdi. O, məhəbbət dastanlarını “Məhəbbət əfsanələri”, qəhrəmanlıq dastanlarını 26 isə “Qəhrəmannamə” adlandırmışdı. 24 Professor M.H.Təhmasib isə dastanları üç yerə bölür. 1. Qəhrəmanlıq; 2. Məhəbbət; 3. Ailə-əxlaq dastan- ları 25 . Bunlardan sonra biz dastanları mövzusuna və tipinə görə iki yerə ayırdıq. 26 Bunlardan birincisi real-tarixi dastanlar, ikincisi isə xəyali- romantik dastanlardır. “Tikmədaşlı Xəstə Qasımın Dağıstan sə- fəri” dastanı bizə görə real-tarixi dastandır. Məsələn, “Qurbani”, “Abbas və Gülgəz”, “Xəstə Qasım”, “Valeh və Zərnigar” dastanları da real- tarixi dastanlardır. Bu dastanların əsas qəhrəman- ları olan Dirili Qurbani də, Tufarqanlı Abbas da, Tikmədaşlı Xəstə Qasım da, Abdalgülablı Valeh də tarixi şəxsiyyət olmaqla yanaşı, onların yaşayıb-yaratdıqları əsr də, yaşadığı coğrafi yer- lər də məlumdur. O da məlumdur ki, onların öz- ləri ilə bağlı dastanlar həmin sənətkarların həyat macəraları, qoşma və gəraylıları əsasında yara- dılmışdır. Daha konkret desək, bu dastanların yurdunun üzərində tarixin möhürü var. Bu söz- ləri “Nəcəfxan”, “Alıxan və Pərixanım”, “Dilsuz və Xəzangül”, “Məsim və Diləfruz” dastanları 24 Hənəfi Zeynallı. “Seçilmiş əsərləri”, Bakı, “Yazıçı”, 1983, səh. 126. 25 M.H.Təhmasib. “Azərbaycan xalq dastanları”, (orta əsrlər), “Elm”, Bakı, 1972. səh. 112. 26 Sədnik Paşayev. “Azərbaycan xalq dastanlarının tədrisinə dair”, Bakı, 1989, səh. 6. 27 haqqında söyləmək olmaz. Çünki, bunlar xəyali- romantik dastanlardır. Bunlar qədim epos və dastanlardan, ən əsaslısı, nağıllardan istifadə yolu ilə yaradılmış xəyali-romantik dastanlardır. Bunlar bir fərddən çox, bir neçə fərdin, hətta neçə-neçə ozan və aşıq kollektivlərinin yara- dıcılıq məhsuludur. Doğrudur, real tarixi das- tanlar da bir qayda olaraq, zaman-zaman dəyişir, təkmilləşir, bir zənginləşmə prosesi keçirir. Bununla belə, özünün əsl yaradıcısını tarixən yaşadır. Real-tarixi qəhrəmanlıq dastanlarında za- man və məkan qeyri-müəyyən deyildir. Real-tari- xi dastan kimi tanıdığımız “Qurbani” dastanının qəhrəmanı Qurbani Qaradağ mahalının Diri kəndindəndir. Butası Pəri isə Gəncə şəhərində yaşayır. “Abbas və Gülgəz”də Abbas Təbrizin Tufarqan mahalından, sevgilisi Gülgəz Pəri Təbrizdəndir. Xəstə Qasım Tikmədaşdan Dağıs- tana, Aşıq Valeh Qarabağdan Dərbəndə səfər edir. Xəyali-romantik dastanlarda isə vəziyyət dəyişir. Azərbaycan nağıllarında olduğu kimi, bu tipli dastanlarda qəhrəmanlar daha uzaq, qeyri- müəyyən istiqamətlərdə yad ölkələrə gedib çıxır. Məsələn, “Lətif Şah”, “Məsim və Diləfruz”, “Alıxan”, “Nəcəfxan” dastanlarının qəhrəmanla- rını tale bilmədiyi, görmədiyi ölkələrə aparır, 28 nağıllarda olduğu kimi onların başına olmazın oyunları gəlir. Aydınca görünür ki, eposlarda və qəhrəmanlıq dastanlarında özül, bünövrə, əsatir və əfsanə, real-tarixi dastanlarda saz-söhbətlər, qoşma və gəraylılarla əlaqədar düzəldilmiş yurd- lar, xəyali dastanlarda isə nağıl əsas olur. Xəstə Qasıma tez-tez Dədə Qasım deyil- diyi üçün onun Qurbanidən də əvvəl yaşadığını iddia edənlər vardır. Halbuki, “Xəstə Qasımın Dağıstan səfəri”nin Aşıq Həsən Pərvanə varian- tında aydınca deyilir ki, ona nə üçün Dədə Qasım deyilir. Müştehid Xəstə Qasımdan soruşur: - Oğlum, adın nədir? Xəstə Qasım deyir: - Hansı adımı soruşursunuz? Müştehid deyir: - Adamın neçə adı olar? Qasım cavab verir ki: - Mənə Dədə Qasım deyirlər. - Bəs sonra? - Xəstə Qasım deyirlər. “Xəstə Qasım” de- yəndə Müştehid deyir ki, elə mən də Xəstə Qasım eşitmişdim. Oğul, öz ayağınla gəlib düş- müsən. Bəs bu adları sənə kim verib? Qasım deyir ki, bu adları mənə el-oba verib. - Nəyə görə “Dədə Qasım” deyirlər? 29 - Ona görə deyirlər ki, dostum, düşmənim kim olacaq olsun, sözün düzünü deyirəm, yolun doğrusunu göstərirəm. “Baba Qasım” ona görə deyirlər ki, köhnə tarixi söhbətləri, tarixi sözləri yerli-yerində xalqa çatdırıram. Müştehid dedi: - Oğul, bəs o “Xəstə Qasım” nədir? Qasım düşünüb-daşınıb cavab verdi ki, mənim qıfıl- bəndlərimi, sözlərimi sənin kimi alimlər, ülə- malar o qədər fikir eliyir bir yana çıxarda bilmir, axırda xəstə düşürlər. Ona görə mənə “Xəstə Qasım” deyirlər. Xəstə Qasımın XVI əsrdə və ya ondan əvvəl yaşayıb-yaratmasına aid hələ ki, əldə heç bir tarixi fakt və ya həmin dövrə yozula biləcək ədəbi nümunə yoxdur. Əksinə, aşıq şeirinin inki- şaf xətti Qurbaninin əvvəl, Tufarqanlı Abbasın və Xəstə Qasımın isə ondan sonra sənət mey- danına gəldiyini təsdiq etməkdədir. Qurbaninin ədəbi irsi içərisində bayatı, gəraylı, qoşma, divani və təcnis nümunələri olduğu halda, cığalı təcnis yoxdur. Tufarqanlı Abbasda adı çəkilən şeir formaları ilə yanaşı, cığalı təcnisin də bir nümunəsi vardır. Biz Tufarqanlı Abbasın “Gö- zəl, göz ala” rədifli cığalı təcnisini nəzərdə tuturuq. Xəstə Qasım isə cığalı təcnisin bir neçə gözəl nümunəsini yaratmışdır. Aşıq poeziyasında qoşma-müstəzadın ilk nümunəsi də bu görkəmli saz-söz ustadının adı ilə bağlıdır. 30 Xəstə Qasım Şah İsmayıl dövründə yaşa- mamasına baxmayaraq və üstəlik də sənət meydanına çox-çox sonralar gəlsə də, Xətayiyə bağlı olmuş və onun yaradıcılıq ənənələrinə ömrünün sonuna qədər sadiq qalmışdır. Adi bir şey kimi görünsə də, bir məsələ ətrafında çox sorğu-sual olur ki, nə üçün Tikmədaşlı Aşıq Qasım “Xəstə” sözünü özünə təxəllüs seçib? Doğrudanmı Qasım xəstə olmuşdur? Hətta “Xəstə Qasım” dastanını danışan aşıqlar təxəl- lüsünə görə onu arıq, cansız, çəlimsiz bir adam kimi təsvir edirlər. Halbuki, bu adın tarixi mənası vardır. Ədəbiyyatşünaslara məlumdur ki, Şah İs- mayıl Xətayi bir neçə təxəllüslə - “Şair Xətayi”, “Sultan Xətayi”, “Miskin Xətayi” və “Xəstə Xətayi” təxəllüsləri ilə şeirlər yazmışdır. Şah İsmayılın ideya və məqsədinin, şeirlərinin pərəs- tişkarları Xətayinin sağlığında və sonra həmin adları özlərinə təxəllüs seçməklə, sanki eyni yolun yolçusu olduqlarını bildirmək istəmişlər. Şah İsmayıl Xətayinin sağlığında Abdal Hüseyn - “Miskin”, Türkiyədə Haydar adlı aşıq-şair “Pir Sultan Abdal”, sonralar isə Tikmədaşlı Qasım – “Xəstə”, Borçalı Aşıq Həsən - “Xəstə” təxəllüs- lərini qəbul edərək şeirlər yazmışlar. Şah İsmayıl Xətayi Mənsur kimi, Nəsimi kimi ənəlhəq ideyasına bağlılığını belə mənalandırmışdır: 31 Şəriət sancağı gəldi dikildi, Təriqət yolunda güllər saçıldı. Mərifət dəryası daşdı, töküldü, Həqiqəti pirü-pirandan aldım. 27 Şah İsmayıl Xətayi Səfəvi dövlətinin ideologiyasını formalaşdırarkən islami dəyərlərə söykənirdi. Tədqiqatçılar çox zaman bu islami dəyərləri sufizm şəklində, yəni şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət kimi izah etməyə çalışırlar. Şəriətin tələbi budur ki, təkcə “Quran”a deyil, bütün dini kitablara bələd olmalısan. Təriqət odur ki, seçdiyin dini təriqət yolundan dönmə- yəsən. Mərifət odur ki, hansı dini-təriqətə mənsubsansa, xalq arasında o dini-təriqəti məri- fətlə təmsil edəsən. Həqiqət odur ki, qardaşın bir adam öldürüb, yerinə isə başqasını həbs edib- lərsə, sən həqiqət naminə qardaşın olsa belə, kimin günahkar olduğunu aşkarlamalısan. Bax, bu dörd cəhət səndə cəmləşsə, insani-kamil olarsan. Göydə Allahı, onun işığını görmək istəyən, onu sənin alnında, alnına yazılmış hərflərdə oxuya bilər, yerdə sən onun nuri təcəllası olarsan. İslami dəyərlərin içərisində bu kiçik bir xətdir, bunlar Nəsimi, Şah İsmayıl Xətayi, Qurbani və Pirsultan Abdal yaradıcılığın- 27 Şah İsmayıl Xətayi. “Sazım”, “Gənclik”, Bakı, 1973, səh 23. 32 da özünü daha geniş və qabarıq şəkildə büruzə verir. 28 Şah İsmayıl Xətayiyə görə “Ay-Əlidir, gün-Məhəmməd, bilənə” 29 Əlini pir, Şah İsmayıl Xətayini mürşid qəbul edənlər bu yolu özlərinə məslək və sənət yolu seçmişlər. Bu məsləkə bağlı sənətkarlardan biri də Tikmədaşlı Xəstə Qasımdır. Xəstə Qasım “Əli” adlı qoşmasının ilk bəndində deyir: Ərşi - zəmin nohu qələm yox ikən, Varlığa hamıdan tez gələn Əli. Ustadlar ustadı özü olubdur, Cəbrayil məqamın düz bilən Əli. Xətayiyə görə ərşi-zəmin, yer-göy, nohu qələm yox ikən Əlinin varlığı ondan qabaq var idi. Əli ustadlar ustadıdı. O, Cəbrayıl məqamın hamıdan düz bilmiş. Şah İsmayıla görə həyatın zəmzəmi, dirilik suyu, hətta elm və birlik onun sayəsində cəm olub. Xəstə Qasım öz bədii qə- naətlərini belə tamamlayır: Xəstə Qasım üzərmi daməndən əli? Aləmi zərridə demişəm bəli. 28 Sədnik Paşa Pirsultanlı. “Azərbaycan aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar”, Bakı, “Azərnəşr”, 2010, səh 8. 29 Şah İsmayıl Xətayi. “Sazım” , Gənclik. Bakı, 1973, səh 13. 33 Bir ismin Əlidi, bir ismin Vəli, Cəmi pünhan dərdi tez bilən Əli. Şah İsmayıl Xətayinin bir etibarlı mürid kimi Həzrəti Əlini yüksək qiymətləndirməsi XVI əsrin böyük sənətkarı aşıq-şair Pirsultan Abdalı daha çox maraqlandırmış. O, da Həzrət Əlinin, Mə- həmmədin şəninə dəyərli qoşmalar yazmış, özünü Həzrəti Əli məsləkinə və ideyalarına fəda etmişdi. Pirsultan Abdal yazır: “Ay Əlidir, gün-Məhəmməd”. 30 - deyir. Başqa bir şeirində Şah İsmayıl Xətayiyə öz sədaqətini belə ifadə edir: Pir Sultan eydir, gözümün yaşı, Dəlik-dəlik oldu bağrımın başı. Qalxdı havalandı könlümün quşu, Şahın dərgahına qonar, Şah deyü. XVI əsrin tanınmış sənətkarı Miskin Abdal da Həzrət Əli dostudur. O, yazır: 30 Cahid Öztelli “Pir Sultan Abdal”, Ankara caddesi, 31/2, Cağaloğlu Özgür yayını, səh 82. 34 Hər kim əgər şərdə şərri bilməsə, Göydə əfsəl qəzənfəri bilməsə, Hər kim ki, Əlini vəli bilməsə, Onun başın zülfüqara verəsən. 31 Miskin Abdalın Şah İsmayıl Xətayiyə verdiyi tərif onun sənət yolunu, məsləkini tam aydınlaşdırır, öz təsəvvürünü bir bənd şeirində belə tamamlayır: İqlimin şahıydı, Həzrət Süleyman, Ədalətə pənah idi Nuşravan. Şıx oğlu İsmayıl - o cənnət məkan, Düşməz ələ, o bir yadigardı getdi. 32 “XVII əsrin sonu XVIII əsrin əvvəllərində sənət meydanına gəlmiş Tikmədaşlı Xəstə Qasım özünə qədər mövcud olan klassik ədəbiyyatdan, zəngin folklorumuzdan, folklorumuzun hərəkət- də olan, çevik və tez-tez dəyişmələrə məruz qalan aşıq sənətindən istənilən qədər fayda- lanmışdır. Həmin qaynaqlardan bəhrələnmiş, öy- rənə-öyrənə dərya-dəniz olmuş, bir dağ kimi 31 Sədnik .Paşayev. “Ağdabanlı Qurban və müasirləri”, (namizədlik dissertasiyası), 1969-cu il, səh. 190. 32 Yenə orada. səh.70. 32 Yenə orada., səh.70. 35 ucalmış, geriyə boylananda Nizami, Füzuli, Qur- bani və Tufarqanlı Abbas kimi azman söz ustalarını görmüş və bununla da öz sənət yolunu müəyyənləşdirmişdir. 33 Bunlardan bizə bəlli olur ki, Ş.İ.Xətayinin işlətdiyi təxəllüsləri sənətkarlar nə üçün özlərinə məsləklərini ifadə edən ad-təxəllüs seçmişlər. 1. Yazılı ədəbiyyatla aşıq yaradıcılığının qovuşmasında Xəstə Qasımın, Molla Pənah Va- qifin xidmətləri ölçüyə gəlməz dərəcədə çox böyükdür. Əlbəttə, Xəstə Qasım Vaqifdən əvvəl yaradıcılığa başlamış və onun Vaqif poeziyası üzərində təsiri inkar edilməzdir. Professor M.H.Təhmasib yazır: - “XVII-XVIII əsrlərdə aşıq ədəbiyyatı, aşıq şeiri o qədər geniş yayılmış, elə böyük şəxsiyyətlər yetişdirmişdir ki, hətta, əgər belə demək mümkünsə, yazılı ədəbiyyatın önündə getməyə, ona istiqamət göstərməyə başlamış, Vaqif ədəbi məktəbinin formalaşmasında həl- ledici rol oynamışdır”. 34 Xəstə Qasımın şeirlərinin ahəngi, gözəl- liyi, təqib etdiyi mövzuların nə dərəcədə Vaqifə xoş gəldiyini, Vaqif yaradıcılığı ilə uyuşduğunu 33 S.P.Pirsultanlı. “Azərbaycan aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar”, Bakı, “Azərnəşr”, 2010, səh. 11. 34 M.H.Təhmasib. “Azərbaycan xalq dastanları” (orta əsrlər), “Elm”, 1972, səh.55 36 onların bir-iki şeirinin müqayisəsi ilə aydın- laşdırmaq olar. Xəstə Qasım “Ola” rədifli qoş- masının son möhürbəndində deyir: Mən Qasımam, əl götürməm canandan, Canan qarşı gəlsə keçərəm candan. Rəngi artıq ola güldən, reyhandan, Zülfləri boynuma bir kəmənd ola. Vaqifin eyni rədifli qoşmasını oxuduqda elə bil ikinci şeir birinci şeirin davamıdır. Xəstə Qasımla Vaqif poeziyası deyim tərzinə və ifadə yaxınlığına görə nə qədər yaxın və doğmadır. Molla Pənah Vaqifin beş bəndlik qoşmasının bir parçasını veririk: Döşün açıb, əl dəyəndə yaxaya, Ağ gülün bağrına peykan toxuya, Bədənindən müşkü ənbər qoxuya, Zülfü gərdənində bir qucaq ola. 35 Yazılı və şifahi poeziyanın bir məcrada birləşməsində Xəstə Qasımın və Molla Pənah Vaqifin tarixi xidmətləri inkar edilməzdir. “Ustadlardan dərs almışam” deyən Xəstə Qasım, heç şübhəsiz özündən əvvəl yazıb- yaradan Xətayini, Füzulini, Qurbanini, Abbas 35 M.P.Vaqif. “Qurban olduğum”. Gənclik, Bakı, 1994, səh. 80. 37 Tufarqanlını və Sarı Aşığı özünün ustadı hesab etmiş, onların sənət incilərindən bəhrələndiyinə işarə etmişdir. Xəstə Qasım yazıb-yaratdığı dövrdə Nadir şah işğalçılıq müharibələri aparır, şəhərlər, kənd- lər tez-tez talan olur, insanlar öz doğma yurd-yu- vasından didərgin salınırdı. Belə bir mühitdə yalnız böyük istedadlı, açıqfikirli şair və aşıqlar dövrü əks etdirən, həyatla, ictimai çarpışmalarla bağlı şeirlər yaza bilərdilər. Bu dövrü xarakterizə edərək akademik Mirzə İbrahimov yazır: “İstər Nadir şah, istərsə də Ağa Məhəmməd şah Qacar çox zaman tutduğu kəndləri, şəhərləri talan etməklə kifayətlənməyib, Şah Abbasın yolu ilə gedərək oranın bütün əhalisini İranın cənub əyalətlərinə köçürürdülər. Ata oğuldan, ana baladan, sevgili sevgilisindən ayrı düşürdü” 36 Xəstə Qasımın şeirlərindən öyrənirik ki, onun qədim Şamaxı şəhəri ilə də əlaqəsi olub. “Qalıbdı” rədifli qoşmasında aşıq, Şamaxının əldən-ələ keçdiyi, faciəli, ağır vəziyyətini kədərli bir dillə təsvir etmişdir, - bu kədər bir aşığın yox, böyük bir elin kədəridir: 36 Mirzə İbrahimov. “Aşıq poeziyasında realizm”, Bakı, 1966, səh. 42. 38 Köhnə Şamaxının seyrin eylədim, Əl dəyməmiş təzə bağlar qalıbdı. Elə köçüb gedib ulusu, eli, İşlənməmiş ağ otaqlar qalıbdı. Xəstə Qasımın bu qoşması həmin dövrdə yaşamış Şirvanlı Şakir Şirvaninin yazdığı “Əh- vali-Şirvan” şeiri ilə səsləşməkdədir. XVIII əsrin birinci yarısında yaşayıb- yaratmış şair Şakir Şirvani də Şamaxının Nadir orduları tərəfindən darmadağın edildiyini ürək ağrısı ilə “Əhvali-Şirvan” əsərində belə qələmə almışdır: Axdı çün seylabi-xuni ah Şirvan əhlinin, Düşdü yəğma külfəti, ətvalı Şirvan əhlinin, Oldu qarət hər nə var əmvalı Şirvan əhlinin, Sərnigun olmuş əcəb iqlabı Şirvan əhlinin, Kim oda düşmüş belə bir dərdi-binayan üçün. Yuxarıdakı şeirlərdən aydın olur ki, hər iki sənətkar bu şeirləri eyni dövrdə yazmışlar. Bu fakt bir daha sübut edir ki, Xəstə Qasım XVIII əsrdə yaşayıb yaratmışdır. Xəstə Qasımın bu şeirində onun ailə vəziyyəti ilə əlaqədar bir məsələyə toxunulur. “Xəstə Qasım” dastanından məlumdur ki, o, Dağıstana səfər etdiyi zaman gənc imiş, subay 39 olub sevgilisi Sənəmdən və ya Kəklikdən “Sona kəkliklərdən” halallıq istəmişdir, qürbətdə də öz sevgilisi Sənəmi düşünmüş, “Ay üzü birçəkli, xallı Sənəm gəl” deyə bir an onu unutmamışdır. Lakin “Nec ola” şeirində aydın olur ki, harasa köçürülərkən onun bəlkə də Əhməd adlı oğlu, “Sərv xuraman” boylu arvadı olmuşdur: Bu gen dünya üstümüzə dar ola, Biz köçərik, yurdumuzda kim qala? Əhmədimin gül əndamı sarala, Mənim sərv-xuramanım nec ola? Yuxarıda dediyimiz kimi, Xəstə Qasım yaşayıb-yaratdığı dövrdə şəhərlər, kəndlər tez-tez talan edilir, soyulur, dəstə-dəstə adamlar öz isti yurd-yuvasından didərgin salınır, başqa yerlərə sürgün edilirdi. Xəstə Qasımdan əvvəl Aşıq Qur- bani öz şeirlərində Qarabağ tərəfdən - “Xudafə- rin” körpüsündən “qolu bağlı” keçirilərək, Təb- rizə, oradan da Qarsa aparıldığını kədərli bir dillə Şah İsmayıla şikayət edib təkcə özündən da- nışdığı halda, Xəstə Qasım obaların “səf-səf olub yüklən”məsindən, başqa yerə köçürülməsindən şikayətlənir, vətən həsrəti ilə alışıb yanır: 37 37 С.П.Пирсултанлы. “Тикмядашлы Хястя Гасымын сяляфляри вя хя- ляфляри”. “Ортаг Тцрк Кечмишиндян Ортаг Тцрк Эяляъяйиня” V Бей- нялхалг Фолклор Конфрасынын материаллары. Бakı. Сяда, 2007, сəh. 593-600 40 Obalarımız səf-səf olub yüklənir, Başı ala qarlı dağlar, qal indi. Və yaxud: Xəstə Qasım, tamam oldu sözlərim, Eşq ucundan kabab oldu közlərim. Qərib yerdə, yad ölkədə gözlərim, Vətən deyib ağla, ağlar qal indi. Və yaxud da: Mən Qasımam, uzaq atdın daşımı, Didəmdən axıtdın qanlı yaşımı. Xəstə Qasımla Molla Pənah Vaqifin yaradı- cılıq taleləri tərs mütənasibdir. Tikmədaşda qə- zəlxan olan Xəstə Qasım “Dağıstan səfəri” ilə əlaqədar olaraq saz götürüb aşıqlığa keçmişdi. Xəstə Qasım özü bu barədə yazır: Könül həris deyil dünya malına, Yaşılına, tirməsinə, şalına. Qaraxan güvənsin öz mahalına, Xəstə Qasım kimi qəzəlxanı var. Qazaxda aşıqlıq edən, “Bizim evdə axta zoğal da yoxdur” deyən M.P.Vaqif Qazax ədəbi 41 mühitindən çıxaraq, Qarabağ mühitinə daxil olduqdan sonra o da qəzəlxan olmağa başlayır. Xəstə Qasım yazılı poeziyadan aşıq poe- ziyasına gələrkən özü ilə dəyərli sənət örnəkləri gətirib, aşıq poeziyasına yeni nəfəs verdi. Eləcə də, aşıq poeziyasından yazılı poeziyaya gələn M.P.Vaqif yazılı poeziyanı yeni örnəklərlə zənginləşdirdi. Bu şeir-sənət əlaqəsi yazılı poeziyası ilə aşıq poeziyasını bir-birinə qo- vuşdurdu. Bu iki qaynaq bir-birinə təsir edə-edə sənətdə potensial enerjini gücləndirdi. Hər iki poeziyaya yeni həyat verdi, poeziyanın iki xətti paralel inkişaf etdi. Onların daxilindəki potensial enerji ifa zamanı kinetik enerjiyə çevrildi və hər iki qaynaq inkişaf üçün vüsət aldı. Bu prosesi dərindən duyan, mənalandıran akademik Mirzə İbrahimov yazır: “O bir tərəfdən xalq yaradıcılığına bağ- lanmış, o biri tərəfdən yazılı ədəbiyyata. Həm bununla, həm də onunla qarşılıqlı əlaqə və təsirdə inkişaf etmişdir. Onun kökləri, rişələri folklordan, xalq yaradıcılığından su içirsə, budaqları, qol-qanadı həmişə yazılı ədəbiyyatla qovuşur, ona təsir edir və ondan qüvvət alır”. 38 Mirzə İbrahimov öz yazısında yazılı ədə- biyyatdan və folklordan bəhs edir. O, burada 38 Mirzə İbrahimov. “Aşıq poeziyasında realizm”, Bakı, 1966, səh.12 42 folklor dedikdə aşıq yaradıcılığını nəzərdə tutur. Doğrudan da, aşıq ədəbiyyatı, aşıq poeziyası daima yeniləşən, hərəkətdə olan, canlı və çevik folklor nümunəsidir”. Dərin savada və mütaliəyə malik olan Xəstə Qasım bütün yaradıcılıq qaynaqlarına baş vurmuş, aşıq poeziyasında öz kök və rişələrini yaxına-uzağa atmış,budaqlanmış, qollu-budaqlı bir çinar kimi müsbət mənada otaylı-butaylı Azərbaycan və Dağıstan poeziyasına kölgə salmış, yazılı ədəbiyyatın inkişafına, o cümlədən Vaqif yaradıcılığına öz güclü təsirini göstər- mişdi. |