Xi-xix əsrlərdə geyim formalarının analizi” mövzusunda magistr dissertasiyasi

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

 

MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ

 

Əlyazması hüququnda

 

Zülfiqarlı Aysel Ələddin qızı

“XI-XIX əsrlərdə geyim formalarının analizi”

mövzusunda

MAGİSTR DİSSERTASİYASI

  İxtisasin şifri və adı:                                                     060321 - “Dizayn”

İxtisaslaşma:                                                          “Dizayn və texniki estetika”

 Elmi rəhbər:                                       Magistr proqramının rəhbəri:

dos. M. İ. İsmayılzadə                                               dos. İ. M. İsmayılzadə

 Kafedra müdiri: s.ü.f.d.L.H.Məmmədova

BAKI – 2016

MÜNDƏRİCAT

 Səh.

GiRiŞ........................................................................................................................3

FƏSiL I. GEYİM XALQIN MADDİ-MƏNƏVİ İRSİ KİMİ

1.1. Azərbaycan milli geyimlərinin xronologiyası...................................................7

1.2. Azərbaycan geyim materiallarının təhlili……………….................................10
FƏSiL II. AZƏRBAYCAN MİLLİ GEYİM FORMALARI

2.1. Kişi və qadın geyim formaları..........................................................................15

2.2. Kişi geyimlərində forma biçim və tikilişlər …....……………….....................25

2.3. Milli geyimlərdə baş örtükləri və ayaq geyimləri............................................31

2.4. Bədii tikmələr...................................................................................................39

FƏSiL III. AZƏRBAYCAN GEYİM XÜSUSİYYƏTLƏRİ

3.1. Azərbaycan geyim materiallarının istehsalı və əldə olunması..................................................................................................................43

3.2. Milli qadın geyimlərində rəng özəlliyi.............................................................56

3.3. Geyimlərin kompozisiya tərtibatında bəzək əşyalarının və tətbiq olunan bəzək ünsürlərinin rolu......................................................................................................64

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR.................................................................................73

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT..................................................................76

XÜLASƏ.................................................................................................................79

РЕЗЮМЕ...............................................................................................................80

SUMMARY............................................................................................................81

Giriş
Avropa ilə Asiyanın ayrıcında yerləşən Azərbaycan dünyanın ən qədim və 

mədəni ölkələrindən biri kimi tanınır,sayılır, sevilir. Əlverişli iqlim şəraiti, münbit torpaqları, zəngin yeraltı və yerüstü sərvətə malik olan bu ölkənin ərazisində ilkin

qərar tutan əcdadlarımızın yaşı milyon ili ötüb keçir. 

Qafqazın dilbər güşəsinin əzəli və əbədi sakini,sahibi olan xalqımız minilliklər

boyu özünün maddi və mənəvi dünyasını yaratmış, yaşatmış və inkişaf etdirmişdir.
Zəngin tarixə gözəl mədəniyyətə malik olan Azərbaycan incəsənətinin ən gözəl nümunəsi olan geyimləri özorijinallığı, estetik görünüşü baxımından dünya geyim mədəniyyətinin özünəməxsus və ayrılmaz tərkib hissələrindənbiridir.

 Azərbaycan geyim nümunələri dünya geyim mədəniyyətinin inkişafında həmişə aparıcı rol oynamış, həmçininAzərbaycan geyim dəstlərinin elementləri özlüyündə paraktikliyi, orijinallığı, parlaqlığı, estetik görünüşü,funksionallığı baxımından digər xalqların geyim nümunələrinə də daxil olmuşdur.Azərbaycanın milli geyimləri çox mürəkkəbvəuzun inkişaf yolu keçmiş olan xalq maddi və mənəvi mədəniyyətininnəticəsidir. Xalqın tarixi ilə sıx bağlı olan geyimlər, onun tarixi mədəniyyətini bədiidəyərlərini öyrənmək üçünqiymətli mənbələrdən biri hesab olunur. Geyimlər 

tarixietnik məsələlərini aydınlaşdırmaqla, xalqlar arasında mədənitarixi əlaqə və qarşılıqlı təsir məsələlərini müəyyənləşdirmək işində yardımçı rol oynamaqla yanaşı xalqın həmtəsərrüfat sahələrinin səviyyəsindən həm də coğrafi şəraitdən asılı 

olmuşdur.Xalqın tarixi,mənəviəxlaqi etnoqrafik və bədii xusüsiyyətləri öz əksini milli geyimlərdə göstərir. Bu xüsusiyyət həmmüəyyən formalı geyim və onun bəzəklərində və həm də bədii tikmə, toxuma və toxuculuqda özünü büruzəverir. Geyim mədəniyyətinin ilkin izlərinin tarixi qədim daşdövrünə aid edilir. Məlumdur ki, geyim mədəniyyətinininkişafında təbiicoğrafi şərait, xüsusilə iqlimin rolu böyük olmuşdur.

Buraya əhalinin dünyagörüşü, mənəvi-əxlaqi, sosial-iqtisadi durumu da daxildir. Azərbaycan xalqı geyimlərindəistifadə elədikləri materialın rahatlığına, 

gözəlliyinə və keyfiyyətinə, həm də geyimlərin funksionallığına xüsusi diqqətyetirirdilər. Elə geyimə göstərdikləri bu diqqətin nəticəsində də Azərbaycan xalqının 

geyim sənəti geyim incəsənətisəviyyəsinə qədər yüksəlmiş,  tarix boyu öz gözəlliyirahatlığı, rəng seçimi və uyarlılığı ilə hər kəsi valehetmişdir.Geyimlər xalqın tarixi ilə çox sıx əlaqədardır. Azərbaycan milli geyimlərində xüsusilə, biçimlərində, 

forma vətikmə elementlərində, bəzək ünsürlərində xalqın dünyagörüşü, estetik 

zövqü, uzaq keçmişlərdən gələn adətənənəsiqabarıq şəkildə əks olunurdu. 

Bütün bu xüsusiyyətlərsayəsində geyimi geyinənşəxsin yaşını, peşəsinihəmçinin hansı təbəqəyə mənsubluğunu bilmək olurdu.Etnoqrafiya elmi geyimləri və bəzəkləri maddi mədəniyyətinmühüm tərkib hissəsi kimi qəbul edir və öyrənir. Bu sahələrin dəqiqliklə araşdırılması xalqın milli xüsusiyyətlərinininkişaf səviyyəsini, 

estetikzövqünü göstərməklə yanaşı, etnik və sinfimənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsindəqiymətli mənbə kimi istifadəolunur.

Təsadüfi deyildir ki, geyim və bəzəklər öz məqsəd, məram və məzmunu etibariləmənəvi mədəniyyətin də tədqiqinə işıq salır, köməklik göstərir. Əsrlərcə arxaikliyini və öz dəyişikliyini qoruyubsaxlayan geyimlər və bəzəklərmüəyyən mənada xalqın etnik məsələsinin öyrənilməsindəyardımçı olur. 

İlk baxışdansadə görünsədə, elmi cəhətdən o qədər də maraq doğurmayan geyim və bəzəklər hər hansıbir xalqın mənşəyininaraşdırılmasında, onun mərhələ-mərhələ get-gedə öyrənilməsində mühüm mənbələrdən və əsas qaynaqlardandır.
Geyim hər şeydən əvvəl sağlamlıqdı, cansağlığıdı. İnsanı soyuqdan, istidən qoruyan örtükdü, dondu. Eyni zamandagözəllikdi, mənəvi üstünlükdü.

Abırismətdi, əxlaqi, tərbiyəvi zənginlikdi, zövqüsəfadı, əhvaruhiyyədi, mənalı,məzmunlu dünyagörüşüdü.Təbiətin tacı, yer üzünün əşrəfi insan ilk dəfə dünyaya gələndə əlverişli isti iqlim şəraitinə uyar libasa ehtiyacduymamış, çılpaq gəzmiş, güzəran keçirmişdir. Görünür hələ ibtidai insanın əqli, düşüncə tərzi də gəlib o səviyyəyəçatmamışdır.

Zaman keçdikçə, iqlim dəyişdikcə aqil insan təbiətlə mübarizə aparmaq, soyuqdan qorunmaq məqsədilə geyimdəstini yaratmışdır. Həm də sağlamlıq mənbəyi kimi, ismət örtüyü kimi, estetik-gözəllik rəmzi kimi.Azərbaycandatarixən təbii-coğrafi şərait, bir çox  sahələrin: ipəkçilik, pambıq istehsalının inkişafına səbəb olmuşdur. Bu sahələrininkişafı milli geyimlərin də hazırlanmasında əsas rolu olan parçaların istehsalını artırdı və bunun nəticəsində milligeyimlərdə dirçəlmə nəzərə 

çarpırdı.

Ənənəvi milli qadın libasları öz füsinkar gözəlliyi ilə, diqqət cəlb edən naxışlarıyla, zəngin rəng çalarları və qeyri-adiliyi ilə insanı valeh edirdi.

 Milli geyimlərin əsas özəyi olan, dekorativ tətbiqi sənət, parçalarda bəzək 

nümunələrikimi öz əksini tapırdı. Azərbaycanda gözəl nümunəvi parçaları hazırda

 da dünyanın bir neçə məşhur muzeylərindəsaxlanmaqdadır. Azərbaycanınmüxtəlif bölgələridə milli geyimlərin formalaşması və inkişafında böyük roloynamışdır. 

Azərbaycanın bölgələrində milli geyimlərin tikilişvəkəsimi öz formasını saxlasada bəzi geyimnümunlərindəartıq nəzərə çarpacaq dərəcədə dəyişikliklər baş 

vermişdir.

Cavan qızla ailəli qadınlararasında geyinöqteyinəzərdən gözlə görünəcək qədər 

fərqlər hiss olurdu. Cavan gəlinləringeyimi daha gözəl vəzəngin olurdu. 

Qızlar və yaşlı qadınlar geyimlərində bəzək əşyalarından az istifadə edirdilər.
Kişi geyimləri də qadın geyimləri kimi zonalarda əsasən eyniformada idi.  Yaşlıların geyimi ilə uşaqların geyimi oxşarlıq təşkil eləsə də, tikiliş fərqi və elementlərinə görə fərqlənirdi.Şənlik geyimləri əsasən bahalı parçalarla tikilməklə yanaşı 

gündəlik geyimlərdən fərqlənərək müxtəlif gümüş, qızılbəzək elementləri ilə adi geyimlərdən seçilirdi.

Azərbaycanın milli geyimləri öz növbəsində əsasən, biçiminə, formasına, tik

iş elementlərinə, bəzəklərinə, yerlixalqının dünyagörüşünə, estetik zövqünə, adət - ənənəsini kəskin şəkildə biruzə verirdi. Və beləliklə, XIX yüzillikdənbaşlayaraq 

Azərbaycanın milli geyimləri getdikçə sıradan çıxması və dəyişikliyə məruz qalması ilə səciyyələnir.

Tarixdən də bilindiyi kimi XIX yüzillikdə Azərbaycana xaricdən gətiriən sadə 

biçimvətikilişli bəzəksiz geyimlərgetdikcə yayılmış, və tədricən rayonlara,kəndlərə

yayılaraq demək olar milli geyimlərimizin sıradan çıxmasına gətirib çıxarmışdır.

Mövzunu aktuallığı: Azərbaycan milli xalq geyimlərinin təkamülü müəyyən qədər tədqiq edilmişdir. Geyimlərin sağlam və keyfiyətli parçalarla təmin edilməsi, azərabyacanın milli mədəni tarixi olan geyimlərin indiki dövrümüzdədə müəyyən qədər istifadə olunması xalq mədəniyyətimizin göstəricisidir.

Dissertasiya işin strukturu və həcmi:Dissertasiya işi giriş, üç fəsil, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısınnan ibarətdir.

“ Geyim xalqın maddi-mənəvi irsi kimi ” adlı I Fəsildə Azərbaycan milli geyimlərinin xronologiyası araşdırılır və geyim materiallarının təhlili açıqlanır.

“ Azərbaycan milli geyim formaları ” adlanan II Fəsildə kişi və qadın geyim formaları, geyimlərdə forma, biçim, tikilişlər və bədii tikmələr araşdırılır.

“ Azərbaycan geyim xüsusiyyətləri ” adlanan III Fəsildə Azərbaycan geyim materiallarının istehsalı və geyimlərin kompozisiya tərtibatında bəzək əşyalarının və bəzək ünsürlərinin rolu təhlil edilir.

I FƏSİL. MİLLİ GEYİMLƏR AZƏRBAYCAN XALQININ MADDİ-MƏNƏVİ İRSİ KİMİ.

1.1 Azərbaycan milli geyimlərin xronologiyası.
Geyimlər xalqların tarixi ilə sıx əlaqəlidir. Xalqın inkişafı geyimlərdə öz əksini tapır. Geyimlər xalqların tarix boyu keçdiyi inkişaf yolunu əks etdirən bir güzgüdür. Azərbaycanın milli geyimləri də uzun və çox mürəkkəb inkişaf yolu keçmişdir. Milli geyimlər xalqın tarixi ilə bilavasitə bağlı olduğu üçün, mədəniyyəti öyrənmək üçün qiymətli mənbələrdən biri hesab edilir. Milli geyimlər xalqların maddi mədəniyyətlərini, milli xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edir. Milli geyimlər daha çox sabit etnik əlamətləri özündə əks etdirir.

Azərbaycan təbiətinin əlverişli olması bir çox istiqamətlərlə yanaşı pambıqçılığın və ipəkçiliyin inkişafına öz təsirini göstərmişdir. Bu isə öz növbəsində parça istehsalının geniş vüsat alması deməkdir. Parça istehsalının artması milli geyimlərə də öz təsirini göstərdi və bu zaman kəsimini Azərbaycan milli geyimlərinin dirçəliş dövrü kimi xarakterizə edilə bilər.

Milli geyimlər xalqımızın milli mədəni xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edən ən qiymətli mənbədir. Geyimlər özündə - xalq yaradıcılığının bədii xüsusiyyətlərini, onların formalaşma tarixini, bəzək naxışları, toxuculuğun inkişafını əks etdirdiyi üçün unikal bir vasitədir. XVII əsrdə Azərbaycan Yaxın Şərqin inkişaf etmiş bir ipəkçilik ölkəsi idi. Şirvan əyaləti ölkədə ipəkçiliyin inkişafına görə ən ön sıralarda qərarlaşmışdı. Həmçinin Şamaxı, Gəncə, Şəki, Şuşada da ipəkçilik kifayət qədər inkişaf etmişdi. Bu bölgələrdə ipəkdən bəzəkli, naxışlı, zərif qadın baş örtükləri istehsal edilirdi.

Orta əsrlərdə geyim tərzi onun sahibinin yaşını, ailə vəziyyətini əks etdirirdi. Subay qızların geyimləri ilə evli qadınların geyimləri bir-birindən bir çox detalları ilə fərqlənirdi. Gənc qızların geyimlərində daha parlaq parçalardan istifadə edilirdi və bu geyimlər xüsusi zövqlə tikilirdi. Bu dövrdə kişi geyimi sahibinin hansı təbəqəyə aid olduğunu bariz əks etdirirdi. Bu dövrə məxsus uşaq geyimlərində xüsusi fərqlilik gözə çarpır. Uşaq geyimləri forması ilə böyüklərin geyimi ilə eyni olsada, onlardan yalnız bəzi xüsusiyyətləri və ölçüsü ilə fərqlənirdi.

XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda qadın geyimləri alt və üst geyimlərdən ibarət idi. Üst geyimi- çiyinüstü və bel geyimlərindən ibarət idi. Çiyinüstü geyim dedikdə arxalıq və çəpkən nəzərdə tutulur. Arxalıq bütün Azərbaycanda ən geniş yayılmış geyim növlərindən biri hesab edilirdi. Arxalıq adətən ipək parçalardan tikilirdi. Əslində tikilişdə istifadə olunan parça sahibinin maddı vəziyyətini də göstərirdi. Çəpkən - çiyinüstü, daxili örtməsi olan və yalançı qollara sahib qadın üst geyim formasıdır. Çəpkən tirmədən, yundan, məxmərdən və ipək parçalardan tikilirdi. (şəkil.1)

Ləbbadə - çiyinüstü üst geyimidir. Yaxası açıq tikilirdi. Yundan, məxmər və başqa parçalardan tikilirdi.

Küləcə - qadın çiyinüstü geyimidir. Belə qədər düz, ətəyi isə büzməli olurdu.

Baharı - sırmalı daxili örtməli qadın çiyinüstü geyim növüdür. Əsasən tafta paçalardan tikilirdi.

Kürdü - qadın geyimi. Geyimin tikilişində yundan istifadə olunurdu, xəz dəri və sıx naxışlarla bəzədilirdi.

Eşmek – tirmə və məxmərdən tikilən qadın üst geyimidir Geyimin yaxası, ətəyi və qolları safsar xəz dərisi ilə, qızılı şəbəkə torla və lentlə bəzədilirdi.

Qadın üst geyimi - bir neçə ətəkdən, cüt kənardan və çahçurdan (köhnə qadın enli şalvarı) ibarət idi.Şəhər ərazisində yaşayan qadınlar evdən çıxdıqları zaman ətəyin üstündən çahçur geyinərdilər.

Kişi milli üst geyimi - arxalıq, qaba və çuxadan (çiyinüstü) ibarət idi.

Arxalıq - ipək, atlas, kaşmir, (nazik yun) mahud, (parça növü) atlas və başqa parçalardan tikilirdi. Çiyin üstü geyimdir,uzun və beli ensiz olurdu.

Qaba - kişi çiyinüstü üst geyimidir. Tikilişində tirmədən istifadə edilirdi.

Çuxa - Qoyun dərisindən tikilirdi, içi əsasən tüklü olurdu. Düyməsiz, naxışlı üst geyimidir.(şəkil.2)

Milli geyimlərin tamamlayıcı elementi müxtəlif baş geyimləri və ayaqqabılar hesab olunur. Həmçinin yerli zərgərlər tərəfindən hazırlanmış zərgərlik nümunələri də milli geyimlərin tamamlayıcı detallarlarından biridir. Qadın zərgərlik məhsulları əsasən onların istifadə edilməsi formalarına uyğun olaraq, baş, boyun, sinə, bel, bilək hissələrinə bölünürdülər.

Ornament - Azərbaycan xalqının qədim naxışqoyma sənətinin oxşarıdır. Düz və sınıq xətlər, ziqzaqlar, dairələr, üçbucaqlar, kiçik bərabərtərəfli dördbucaqlı, nöqtə ornamentinə erkən bürünc dövrünə aid bişmiş qablar üzərində rast gəlinir.

XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində yerli istehsal olan qanavuz, darayı, məxmərdə naxış işləmələrindən geniş istifadə edilirdi. Bu parçalar əsasən Şamaxı, Basqal, Gəncə, Şəki, Şuşa və s şəhərlərdə istehsal edilirdi. Parçaları bəzəmək üçün ipək, yun saplar və yerli istehsala aid möhürlü metal vallardan istifadə edilərdi. Parçalar bitkilərdən əldə olunan təbii boyalarla rənglənirdi. Azərbaycan naxışlarında ən çox sevilən motivlər- gül, nərgiz, qərənfil, lalə, lili (zanbaq) və meyvə ağaclarının (nar, heyva, ərik) çiçəkləri, həmçinin müxtəlif formalı sünbül və yarpaqlar idi. Naxışlarda həndəsi şəkilli bəzəklərdən də istifadə edilirdi. Bu dövrdə naxışlarda quş rəsmlərinə üstünlük verilirdi. Əsasən bülbül, tovuz quşu, göyərçin, tutuquşu, hop-hop, qarğa, qırqovul, dişi bildirçin, kəklik və s istifadə olunurdu. Cüt quş təsviri ən qədim və çox istifadə olunan bir naxış növüdür. Quşlar məhəbbət və ayrılıq rəmzi kimi təsvir edilirdilər. Naxışlarda ən çox ceyranlar, tısbağalar, ilanlar, əjdahalar, atlar təsvir edilirdilər.Ev əşyalarının üstləri də naxışlarla bəzədilirdi.

Azərbaycanda bu dövrə aid və çox istifadə olunan tikmə növləri: "qızıl" tikmə, sıx naxışlı tikmə, tambur naxışlı, texnikada "quş gözü", parlaq bəzəklərlə tikmə, muncuqla, möhürlənmiş ölçülərlə, "kökləmə" ( "qırışıq"), applikasiya, spiral şəkilli tikmələrdir. Tikmənin ən sevilən növlərindən biri sayılan "quş gözü" -ağ və ya rəngli ipək sapla tikilirdi. "Kökləmə" tikməsinə təkkə, namaz xalçalarının, ayrıca yun geyimin bəzədilməsi zamanı rast gəlinir. Adi və su tikişiylə tikilirdi, daxili bağlamayla üz arasına incə yun və ya pambıq qat qoyulurdu.  İnci və muncuqla tikmə ən çox istifadə edilən növlərdən biri hesab olunurdu. Bundan əsasən kostyum elementi kimi istifadə olunur və ev əşyalarını və s. bəzəyirdilər. Parlaq bəzəklərlə tikmə - parça üzərində rəngli ipək saplarla çəkilmiş şəklin üzərinin tikilməsi deməkdir. Applikasiya və spiral tikmə digərlərinə nisbətən daha gec yaranmışdır. Şəbəkəli haşiyə naxış növündən çox az istifadə olunub. Əl işinin bu növündən dəsmal və üz üçün örtüklərin bəzədilməsi zamanı istifadə olunub. Qızılla tikiş ən qədim tikmə növü hesab edilir. Bu tikişdən əsasən çox möhkəm parçalarda istifadə olunurdu. Qırmızı tikmə üçün qızılı və ya gümüşü saplardan istifadə edilirdi. Bu tikmə növü Güləbatın adlanırdı. Qızılı tikməylə adətən üst qadın geyimini, baş geyimlərini, ev əşyalarını, at üçün bəzəkləri və daha kiçik əşyaları bəzəyirdilər.

Tambur tikiliş rəngli ipək saplarla edilirdi və geniş istifadə olunurdu. Tambur tikmələrinin istehsal mərkəzi XIX əsrdə Şəki şəhəri hesab olunur. Tambur tikmələri əsasən incə, yerli və ya xaricdən gətirilən qırmızı, qara və tünd - göy rəngli məxmər və mahud parçalar üzərində olunurdu. Tambur-parlaq ipək saplardan istifadə edilməklə, mürəkkəb və kobud naxışlı fonda tikilirdi. Dəzgahda dartılmış parça üzərində sənətkarlar əvvəlcə şəklin əsas xətlərini tikir, sonra bütün içini doldururdu. Tambur tikmə ilə qadın geyimləri, böyük yastıq üzləri, hamam xalçaları, örtüklər bəzədilirdi. Bugün Azərbaycanın bir çox şəhərlərində tikiş sahəsində qədim naxış nümunələri unudulmur və onlardan yeri gəldikdə istifadə olunur.


1.2 Azərbaycan geyim materiallarının təhlili.
Erkən orta yuzillərdə cürbəcür rəngli yun parçalar istehsal olunur, geyimlərdə yundan başqa, kətan, ipək və pambıqdan da istifadə edilirmiş. Toxuculuq dəzgahı vastəsilə əvvəlki dövrdən daha zərif və gözəl parçalar toxunurdu. Bu cür parçaların toxunması və zərgərlik əşyalarının hazirlanması üçün şəhərlərdə emalatxanalar fəaliyyət göstərir və burada mahir sənətkarlar işləyirdilər. İncə kətandan toxunmuş bez qizili tikmələr bəzədilirdi.

İplik və parça istehsalının yüksək səviyyədə inkişaf etməsi Azərbaycanin iri şəhərlərinin toxuculuq mərkəzlərinə çevrilməsinə şərait yaratmışdı.

IX-X yüzillərdə marena adlı boyaq bitkisi ixrac olunurdu. Bu rəngin səbəbinə pambıq parçalar yüksək səviyyədə qırmız rəngdə boyadılır. Qumaşın rənglənməsində birinci növ, pambıq və ipəyin rənglənməsində narın döyülmüş, yunun rənglənməsində isə iri döyüumüş manera işlədilirdi. Ölkə əhalisi Hindistanı qırmızı rənglə, Fars, Xuzistan, Genuyanı çoxlu ipəklə təchiz edirdi. Təbriz əhalisinə vergini paltarla da ödədirdilər. Yerli əhali əsasən, ipək, atlaz, xara, zərxara kimi gözəl parçalar istehsal edir, süjetli parçalar hazırlayırdılar. İpək nə qədər zərif və gözəl olsa da, yenə də daş-qaşla bəzədilirdi. Parça istehsalında ən çox istifadə edilən naxış stilizə olunmuş tovuzquşu rəsmi idi. Həndəsi və stilizə olunmuş nəbati ornamentlər qızılı tikmə vasitəsilə icra olunurdu. Təbrizdə əba üçün, habelə saklatun, qumaş, xətai, atlaz, jell, tafta, kəzzkaşidə, diba, camə və başqa parça növləri hazırlanır, buradan bütün gündoğar və günbatar ölkələrə aparılır.

Zadəgan geyimlərində üzəri ornamentlərlə zəngin bəzədilmiş zolaqlı parçalar istifadə olunur, zolaqların içərisində şaquli istiqamətdə qara konturlu, şəkəri rəngli nəbati naxışlar-meynə yarpağı, ləçəklərlə bitən spirallar şaquli simmetrik şəkildə düzülürdü.

XIV-XV yüzillərdə şaquli zolaqlı parçalardan daha az istifadə olunurdu. Geyimlərdə daha çox açıq və xoş rəngli parçalardan istifadə olunurdu.Tünd rəngli parçalardan ancaq geyimlərə verilən əlavə bəzək elementləri, əsasən də yaxalıqlar tikilirdi. Artıq zolaqlı – naxışlı parçalar sıradan çıxmış, onun yerini simmetrik düzülmüş incə nəbati naxışlar əvəz etmişdi. Əsasən qırmızı və çəhrayı rənglərdə olan təntənəli geyimlərin üzərində qızılı saplarla dairə içərisində yerləşdirilmiş qızılgül və qərənfil ləçəkləri tikilirdi.

Səfəvilər dövründə geyim materiallarının və onların rənglərinin dəyişilməsi ilə dəbin dəyişməsi müşahədiə olunur. Dəbdə bu meyl o həddə çatır ki,yerli məhsullar sarayda gedən dəb yarışması üçün azlıq edir, yeni parçalara tələbat yaranır. Xaricdə istehsal olunan parçalar bu tələbatı təmin etməyə xidmət edir və xarici ölkələrlə geyim materiallarının intensiv ticarəti inkişaf edir.

Saray mühitində gümüşü parça, güləbətin tikməli məxmər, al qırmızı, ləl rəngli, yaşıl və qara məxmərlər, yaxşı komnov, kamlot və atlasın bütün növləri, mavi rəngli ipəklər, Holland parçası, qırmızı, bənövşəyi, innabı, qara, şabalıdı rənglər və hər növ London mahudu, kürən-tünd qırmızı, bəbir rəngində, yaşıl, açıq yaşıl və.s rənglərdə parçalar gətirilirdi. İlk dəfə olaraq qara rəngin qızılı (zərli) parça, qızılı (güləbətin) tikməli məxmər, atlas, kamvol, ən çox isə al qırmızı rəngin bütün çalarları ilə birləşməsindən istifadə edirlər.

Baş yaylıqları, pambıq və ipək parçalar qızıl – gümüşlə tikmələnir, xəz geniş şəkildə istifadə edilir. İpək parça üzərində tikmə sənəti də geniş yayılmışdı. Tikmələrdə əsasən güləbətin tikmə texnikası ilə ipək və pambıq saplar istifadə olunurdu.

Getdikcə iri həndəsi ornamentli parçalar dəbdən düşür. Stilizə olunmuş nəbati ornamentlər vasitəsilə miniatürlərdə təsvir olunan personajlar, onları əhatə edən dekorativ tətbiqi sənət nümunələri, məişət əşyaları və interyer bəzədilirdi. Pambıq və ipəkdən şahmat formasında toxunmuş parça bir o qədər incə olurdu ki, bir köynəyi bütünlüklə bir ovucda yığıb gizlətmək olurdu. Belə köynək qışda isti, yay da isə sərin olurdu. Bu dövrdə hakim olan dəbin əsasını fərqləndirmə işarələri – tikmə ilə və qızılla zənginləşmiş tərtibat, zinətə bərabər tutulan qızılı və gümüşü saplarla toxunulmuş, mirvari və qızılla tikmələnmiş parçaların hakimiyyəti başladı.

Erkən orta yüzilliklər dövrünün geyimlərində ilk dəfə olaraq cübbələrə bir neçə cür yaxaliq tikilməsinə rast gəlirik. Geyimin formasında dəyişikliyin materialin biçmi vasitəsilə deyil, əlavə detalların tikilməsi hesabına alınmasının şahidi oluruq.

İnkişaf etmiş orta yüzilliklər dövründə miniatürlər, səyyahların gündəlikləri, nəzəri və faktiki materialların təhlili nəticəsində geyim dəstlərində təkamülün zirvə nöqtəsinə çatdığını müşahidə edirik.Üst geyim həm saya, həm də naxışlı parçadan tikilirdi. Naxışlar çox vaxt qızılı tikmə ilə paltarın qolunun üst hissəsində və ətəkdə yerləşdirilirdi. Geyimlərin formaları uzun müddət dəyişməz qalsa da,monqol işğalı dövründən fərqli olaraq, XIV-XV yüzilliklərdə şaquli zolaqlı parçalardan daha az istihadə olunurdu. Beldə kəmər və ya qurşaqla bağlanmış geniş biçimli üst geyimi beldən aşağıda qırçınlanmış kimi görünürdü. Geyimdə məhəlli xüsusiyyətlər yaranmağa başlayırdı.

Geyim dəbinin bu mərhələsində müşahidə etdiyimiz əsarət ruhu, qapalılığa meyl kəskin surətdə aradan qalxır və geyimlərin formasında inqilabi dəyişikliklər yaranır. Bu mərhələdə artıq geyimlərdə nisbətən daralma hiss olunur, üst geyim alt geyimin üstünü tamamilə qapamır, əksinə üst geyiminin yaxası elə tikilirdi ki, onun altından geyinilmiş geyimlərin hər birinin yaxası görünürdü. Bir neçə geyimin üst-üstə geyinilməsi müşahidə olunurdu. Bu dövr dəbinə edilən ciddi dəyişikliklərdən biri də geyimlərin yaxasına yaxalıqların tikilməsi idi. Geyimlərin biçimində mürəkkəbləşmə nəzərə çarpır, üst- üstə geyinilən geimlərin yaxa kəsikləri bir – birindən fərqli biçilirdi. Qadın geyimlərində dəyişməyən ancaq onun uzunluğu idi, geyimlər yenə də ayaqların üstünü tam örtürdü.

XV yüzildə qadın geyimlərində, əsasən, qırmızı, yaşıl, mavi, yasəməni, şabalıdı və.s rənglərdən istifadə olunurdu. Üst geyimi olan çuxa və cübbə astarlı tikilir, hər birinin üz və astarı müxtəlif rənglərdə olurdu, elə bu səbəbdən də bir geyim dəstində bir neçə rəng görünürdü.

Geyimlərin konstruksiyasında mürəkkəbləşmə nəzərə çarpır, əvvəlki mərhələdən fərqli olaraq geyimlər xeyli dar tikilirdi. Geyimlərə qoyulan yaxalıqlara forma verilir, yaxa kəsikləri üçkünc və ya dairəvi biçilirdi.

Ümumi siluet forması düzbucaqlı formada, daha dəqiq yanaşsaq, düzbucaqlı və onun üst oturacağında qurulmuş azacıq sferik səth olur, yenə də qadın, geyimi vasitəsilə, təbiətdən tam təcrid olunurdu.

Bir dəst geyimində bir neçə materialdan istifadə olunur ki, sanki bu, rəng boluğunu göstərmək məqsədi daşıyırdı.Əsas fərqləndirici xüsusiyyət isə ondan ibarət olurdu ki, üst – üstə geyinilmiş köynək, qaftan, cübbə və çuxanın yaxasına xeyli bəzək vurulurdu və elə tikilirdi ki, hər bir geyimin altından digər geyimin yaxası görünsün. Bu dövrdə əvvəlki mərhələdən fərqli olaraq qaftan, cübbə və çuxaların yaxa kəsiyində tikmələr və bəzəklər tikilməyə başlamışdı. İndi zərif örpəklər geniş şəkildə istifadə olunurdu və örpəklər başda kiçik araxçınlara bənd edilirdi.

Bu dövr memarlıq abidələrində də dəbin bu mərhələsi qapı başlıqlarının xüsusi olaraq bəzədilməsi ilə xarakterizə olunur.

XVI yüzilliyə aid miniatürlər, maddi mədəniyyət nümunələri, elmi və nəzəri araşdırmalar və.s bu dövr geyimləri barədə əsas mənbə kimi istifadə olunmuşdur.

XVI yüzilliyə təsadüf edən növbəti mərhələdə əvvəlki dövrdə olduğu kimi şalvar və çaxçur geyimin əsas tərkib hissəsi olaraq qalır, cübbələrin üstündən bellərinə zərif kəmərlər bağlayırlar. Geyim dəbinin bu mərhələsi ən çox baş geyimləri ilə əvvəlki dövrdən fərqlənirdi. Bu dövr kübar qadınlarının baş geyimi dilimli ləçəklərdən ibarət olurdu. Ayaqlarına merinos yunundan toxunmuş uzunluğu dizdən yuxarı olan corablar, onun üstündən isə incə naxışlı, uzunluğu ayaq biləyindən bir qədər yuxarı olan şalvarlar, zərif qara dəridən yüngül ayaqqabılar geyinirdilər. Evdən bayıra çıxarkən bütün geyimlərin üstündən ya çadra örtür, ya da plaş və üz örtüyü geyinirdilər.

Yüksək mənsəbli qadınlar başlarına tac qoyurdular. Sferik formalı tacın kənarları dişli – çıxıntılı formada bəzədilirdi.