Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Sevda Hüseynova

(Əlyazmalar İnsitutu)
Əbul-Hüseyn Əhməd bİn Məhəmməd əl-Qüdurİnİn “Müxtəsər əl-Qüdurİ”əsərİnİn Bakı nüsxələrİnİn elmİ-poleoqrafİk xüsusİyyətlərİ

Dil, din, mədəniyyət, tarix və s. millətləri millət edən ünsürlərdir. An­caq kitab mədəniyyəti bütün bunların fövqündə olan bir ünsürdür. Bu ünsürlərin hər birinin varlığı və davamı birbaşa kitabla əlaqəlidir (1,6). Azərbaycan əlyazma mədəniyyətinin çox qədim mədəniyyəti var­dır. Məlum olduğu kimi, əcdadlarımız hələ VII əsrdən islam mə­də­niy­yə­tinə qovuşmuş, yüzilllər boyu onun zənginləşməsində layiqli rol oy­na­mışlar. Əsrlər boyu Azərbaycan xalqının nümayəndələri müsəlman dün­yasının qabaqcıl elm və mədəniyyət mərkəzlərində təhsil almış, mü­dər­rislik etmiş, unikal elmi və bədii əsərlər yaratmışlar. Bu cür ünsiyyət islam aləminin bütün guşələrindən Azərbaycana nəfis və nadir əlyazma kitablarının daşınmasına, Azərbaycanın özündə zəngin abidələrin yazıl­ma­sına imkan vermiş və nəticədə Azərbaycanda sayı milyonu keçmiş əlyazma kitabları toplanmışdır.

Orta yüzilliklərin işıqlı zəkalarının elmin müxtəlif sahələrinə həsr et­dikləri eləcə də şairlərin və yazıçıların yaratdıqları poeziya və nəsr nü­munələri katiblər və xəttatlar tərəfindən zaman-zaman çoxaldılaraq geniş yayılmlşdır. Saraylarda, mədrəsələrdə, evlərdə və başqa yerlər­də “nəşr” edilən bu yazılı abidələr ayrı-ayrı xəzinəlrdə, kitabxanalarda və şəxsi kolleksiyalarda toplanaraq tarixin keşməkeşli yollarından keçmiş və nəsildən-nəsilə verilərək dövrümüzədək gəlib çatmışdır (2,115). Elm aləminə yaxşı məlumdur ki, orta əsrlərin katib və xəttatları tərəfindən müxtəlif klassiklərin əsərlərinin üzləri köçürülərək çoxaldılan zaman onlarda müxtəlif xarakterli təhriflərə yol verilmişdir (2,84). Onların əsər­ləri müxtəlif məktəblərə, ayrı-ayrı ədəbi cərəyanlara və təriqətlərə mənsub olan bilik səviyyəsi baxımından bir-birindən fərqlənən katiblər və xəttatlar tərəfindən üzü köçürülüb yayılarkən müxtəlif xarakterli təhriflərə, ixtisarlara, əlavələrə məruz qalmış və bunun nəticəsində də bir müəllifin ayrı-ayrı dövrlərdə üzü köçürülmüş əsərin biri-birindən fərqlənən müxtəlif nüsxələri meydana gəlmişdir (3, 146).

İstənilən orta əsr müəlliflərinin elmi və bədii irsini və ya ayrı-ayrı əsər­lərini araşdırarkən və onların mətnlərinin tekstoloji tədqiqini apa­rar­kən, həmin klassiklərin irsini və ya ayrı-ayrı əsərlərini əhatə edən əlyazma kitablarının poleoqrafik xüsusiyyətləri müfəssəl şəkildə şərh edilməlidir.

Orta əsr əlyazma kitabları poleoqrafik baxımından, yəni kağızı, cil­di, xətt növləri tərtib prinsipləri və başqa xüsusiyyətləri ilə olduqca rən­garəngdir. Bu kitabların poleoqrafik xüsusiyyətlərinin araşdırılması hər şeydən öncə yazı tarixi və onun qrafik formalarının inkişaf qanunauy­ğun­luqlarını öyrənmək baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bunun­la bərabər əlyazma abidələrinin poleoqrafik xüsusiyyətlərinin öyrənil­mə­si orta əsr mətnlərinin oxunması bu və ya digər əsərin müəllifinin, onun dövrünün və əlyazma kitabının yazıldığı və ya köçürüldüyü yerin müəyyənləşdirilməsi baxımından böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir (4, 61).

Əhməd b. Məhəmməd Qüdurinin (h.362-428/972-1037) yaradıcılı­ğı­nın zirvəsi sayılan “Müxtəsər-əl Qüduri” yazıldığı tarixdən etibarən müx­təlif dövrlərdə katiblər tərəfindən üzü köçürülərək geniş coğrafi məkan­da yayılmışdır. Hal-hazırda bu dəyərli mənbənin AMEA M.Fü­zu­li adına Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsində 29 əlyazma və 5 çap nüs­xəsinin mühafizə olunması sübut edir ki, əsər vaxtı ilə Azərbay­can­da geniş yayılmışdır. Bu əlyazmaların ilk dəfə Azərbaycana kim tərə­findən gətirildiyi hələlik müəyyən edilməmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd et­məliyik ki, əsər həcminin böyük olmasına baxmayaraq tam şəkildə dövrümüzə gəlib çatmışdır. “Müxtəsər əl-Qüduri”nin əlyazma nüsxələri qədimliyi, mükəmməlliyi, müxtəlifliyi baxımından maraq doğurur. Tə­əs­süflər olsun ki, Əhməd b. Məhəmməd Qüdurinin öz əli ilə, yaz­dı­ğı heç bir əsəri hələlik elm aləminə məlum deyil. “Müxtəsər əl-Qü­du­ri”­nin üzə çıxardığımız əlyazma nüsxələrinin qısa elmi-poleoqrafik təsvi­rini ilkin olaraq təqdim edirik.

1. Bakı nüsxələri içərisində öz qədimliyi nəfisliyi və tamlığı ba­xı­mın­dan diqqəti cəlb edən B-2809/4434 şifrli əlyazmasıdır. H.1085 (1674-75)-ci ildə köçürülmüş əlyazma orijinaldan köçürülmüş nüsxə­lər­dən hesab edilə bilər. Abidədə 68 kitab, 51 bab mövcuddur. Əlyaz­ma­nın təbii rəngli yaxşı cilalanmış hamar kağızları Qərb istehsalıdır. Abidənin vərəqləri nəmliyə məruz qaldığı üçün ləkələnmişdir. Mətn çox aydın oxunaqlı qara rəngli mürəkkəblə səliqəli riqi elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Kitab və babların yazılışında qırmızı mürəkkəbdən istifadə olunmuşdur. Katibin fikrincə nəzərə çarpmalı olan müəyyən söz və ifadələrin altından çəkilmiş xətlər və orta əsr mətnşünaslığında tətbiq olunan şərti ışarələrin yazılışında qırmızı mürəkkəbdən istifadə olun­muşdur. Əlyazmanın əvvəlindəki bəzi vərəqlərində qeyd olunduğu kimi, mətndə buraxılmış ayrı-ayrı sözlər haşiyədə başqa xətlə yazıl­mışdır. Bu fakta əsasən güman etmək olar ki, həmin sözləri yazan şəxsin istifadəsində “Müxtəsər əl-Qüduri”nin başqa bir nüsxəsi də ol­muşdur. Eyni zamanda mətnin haşiyələrində müxtəlif istiqamətli narın xətlə yazılmış xeyli sayda izah və əlavələr mövcuddur. Əlyazmada Şərq səhifələnmə üsuluna tam riayət olunmuşdur. Yəni, sonrakı vərəqin ilk sözü əvvəlki vərəqin aşağı hissəsində yazılmışdır (bu cür vərəqləmə üsulu “kustod” adlanır). Sonradan əlyazmanın vərəqləri qara karandaşla ərəb rəqəmləri ilə nömrələnmişdir. 152 vərəqdən ibarət olan əlyaz­ma­nın ölçüsü 15,5x20 sm-dir. Əlyazmada heç bir ornament və miniatür yoxdur. Abidənin klofonunda katibi eləcədə harada yazıldığı qeyd olun­ma­mışdır. Cildi son dövrə aid bərpadan sonra çəkilmiş hər iki üzərin­də bir böyük iki balaca basma medalyon olan tünd çəhrayı rəngli der­man­tindir.

2. Köçürülmə tarixinə görə ikinci hesab etdiyimiz abidə B-3073/ 21509 şifrəlidir. Əlyazma h.1090 (1679-80)-cı ildə Mahmud b. Süley­man tərəfindən köçürülmüşdür. Vərəqləri təbii rəngli Qərb istehsalıdır. Mətn qara mürəkkəblə nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Ha­şiyələrdə nüsxə fərqləri verilib. Əlyazmanın ölçüsü 14,3x20,2 sm, həc­mi 133 vərəq, cildi qəhvəyi rəngli dəridir.

3. B-4248/5873. Kağızı təbii rəngli, Avropa istehsalıdır. Əsərin mə­lum hissələri riqi (1a-17a) və şikəstə elementli nəsx (18a-176b) xətti ilə köçürülmüşdür. Sətirlərin üzərində, mətnin haşiyələrində narın xətlə yazılmış qeydlər var. Ölçüsü 14x19 sm, həcmi 176 vərəq, köçürülmə tarixi h.1092 (1681)-ci il olan əlyazmanın katibi məlum deyil. Cildi hər iki üzü basma naxış olan, çəhrayı rəngli dermantindir. Nüsxə tam de­yil.

4. B-5475/27343. Kağızı təbii rəngli, nisbətən parıltılı Avropa isteh­sa­lıdır. Mətn incə nəstəliq, sərlövhələr isə iri şriftlə qara mürəkkəblə ya­zılmışdır. Haşiyələrdə, mətnin üzərində düzəlişlərə rast gəlinir. Əl­yaz­­manın həcmi 183 vərəq, cildi mavi rəngli karton, ölçüsü 14,3x19 sm-dir. Abidə h.1102 (1690-91)-ci ildə Əbul-Qasım Vələd Şərif tərə­findən köçürülmüşdür. Nüsxə natamamdır .

5. B-5428/7053. Kağızı təbii rəngli, Avropa istehsalıdır. Əsər qara mürəkkəblə nəstəliq elementli nəsx xətti ilə köçürülmüşdür. Əsərin əv­vəlində fehristi (mündəricat) var. Bəzi səhifələrdə (4a) iki, (35b) iki, (36a) bir dairəvi formada şəxsi möhürlər mövcuddur. Həcmi 235 vərəq, ölçüsü 14x20 sm olan əlyazmanın üst qabığı basma medalyonlu tünd qəh­vəyi rəngli dəri, alt qabığı naqisdir. H.1114 (1702)-cü ildə Məhəm­məd Vələd Hacı İbrahim tərəfindən köçürülmüş bu nüsxə mətn dol­ğun­luğu və tamlığı baxımından çox qiymətlidir.

6. B-5915/29320. Kağızı Avropa istehsalı, parıltılı, mavi (1b-6b) və təbii (7a-159b) rənglidir. Mətn qara mürəkkəblə icazət xətti yazıl­mışdır. Ölçüsü 14x20sm, həcmi 159 vərəqdir. Abidənin məlum (6a; 136b) səhifələrində qara və çəhrayı mürəkkəblə işlənmiş ornamentlər diqqətə layiqdir. H.1116 (m.1704)-cü ildə köçürülmüş əlyazmanın ka­ti­bi məlum deyil. Əsər tamdır.

7. B-1661/3286. Kağızı açıq mavi (1a-120b) və təbii (121a-136b) rəngli Avropa istehsalıdır. Mətn qara mürəkkəblə riqi xətti ilə, başlıqlar qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır. Mətnin kənarlarında haşiyə və şərhlər var. Ölçüsü 17x21 sm, həcmi 154 vərəqdir, cildi naqisdir. Köçürülmə tarixi h.1232 (1816-17)-ci il, katibi məchuldur. Miras kitabı istisna olmaqla nüsxə tam mətni əhatə edir.

8. B-4870/25802. Kağızı təbii rəngli, qalın Rusiya istehsalıdır. Mətn qara mürəkkəblə səliqəli şikəstə elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Bəzi sətirlərin üzərində qeydlər aparılıb. Cildi naqisdir. Həcmi 309 və­rəq, ölçüsü 15x21 sm-dir. Abidənin 2b və titul vərəqində şəxsi möhür var. Nüsxə natamamdır. Əlyazma h. 1202 (1787)-ci ildə Məhəmməd İbn Kərbalayi Qasım Təbrizi tərəfindən köçürülmüşdür.

9. B-3504/5129. Kağızı təbii rəngli, Rusiya istehsalıdır. Əsər qara mü­rəkkəblə riqi xətti ilə, bəzi ifadələr isə qırmızı mürəkkəblə yazıl­mışdır. Şərq üsulu ilə səhifələnmiş abidənin 2a vərəqində dairəvi şəkilli şəxsi möhür var. Həcmi 125 vərəq, ölçüsü 17x21 sm, cildi açıq-qəhvəyi rəngli dəridir. H.1279 (1862)-cu ildə köçürülmüş əlyazmanın katibi məlum deyil. Əsərin sonu naqisdir.

10. B-2989/4614. Kağızı sarımtıl rəngli, nisbətən qalın Rusiya is­teh­­salıdır. Mətn qara mürəkkəblə incə və qalın siyaqət xətti ilə köçürül­müşdür. Mətnin haşiyələrində ötəri qeydlər aparılıb. Ölçüsü 18x22 sm, həcmi 19 vərəqdir. Səhifələnmə qeydlərindən məlum olur ki, nüsxədən xey­li sayda vərəq düşüb itmişdir. Katibi və tarixi məlum deyil. Cildi son dövrə aid boz rəngli dermantindir.

11. B-2755/20741. Kağızı təbii (1b-115b) və açıq-mavi (116a-156a) rəngli qalın Avropa istehsalıdır. Əsər nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Həcmi 156 vərəq, ölçüsü 17x22 sm-dir. Tünd-qəhvəyi rəng­li dəri ilə cildə tutulmuş nüsxənin sonu naqis olduğu üçün katibi məlum deyil. Abidəni poleoqrafik əlamətlərinə görə XIX əsrin I ya­rı­sına aid etmək olar. Nüsxə tam deyil.

12. B-4293/5918. Kağızı qalın, təbii rəngli Avropa istehsalıdır. Əsər qara mürəkkəblə nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Mətnin kənarlarında bəzi ifadələrin izahı mövcuddur. Nüsxə əvvələn və son­dan naqisdir. Həcmi 186 vərəq, ölçüsü 14x20 sm-dir. Abidənin üz qa­bığı itmiş, alt qabığı isə tünd-qəhvəyi dəridir. Əlyazma şənbə günü h.1107 (1695)-ci ildə, Əli Vələdi Məhəmməd Saleh Sufi tərəfindən kö­çürülmüşdür.

13.B-4341/5966. Kağızı təbii rəngli, nazik Avropa istehsalıdır. Əsər qara mürəkkəblə riqi elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Mətnin kənar­larında müxtəlif istiqamətlə yazılmış şərh var. Ölçüsü 16x21,3 sm, həcmi 181 vərəqdir. Abidə şənbə günü h.1231 (1815)-ci ildə Əli b. Təh­maz tərəfindən köçürülmüşdür. Cildi tünd-qəhvəyi rəngli basma medalyonlu dəridir. Nüsxə tamdir.

14. B-4859/6484. Kağızı təbii rəngli, qalın Avropa istehsalıdır. Əsər qara mürəkkələ şikəstə elementli nəsx xətti ilə, şərti işarələr, baş­lıq­lar qalın hərflərlə yazılmışdır. Mətnin haşiyələrdə qeydlər aparılıb. Cildi tünd-qəhvəyi rəngli dəridir. Həcmi 182 vərəq, ölçüsü 14x19 sm-dir. Əlyazmanı poleoqrafik əlamətlərinə görə XVIII əsrin sonlarına aid etmək olar. Nüsxə tam deyil.

15. B-6968/8593. Kağızı təbii rəngli, ahərli Şərq istehsalıdır. Əsər qara mürəkkəblə suls elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Əlyazmanın içərisində müxtəlif şərh və haşiyələrlə dolu əlavə vərəqlər var. Əv­və­lində fehristi verilmiş nüsxə demək olar ki, tam mətni əhatə edir. Həcmi 176 vərəq, ölçüsü 18x22 sm, cildi açıq-qəhvəyi rəngli dəridir. Abidə cümə günü h.1264 (1847)-cü ildə Məhəmməd b. Molla tərəfindən kö­çü­rülmüşdür.

16. B-5203/6828. Kağızı sarımtıl rəngli Rusiya istehsalıdır. Əsər qara mürəkkəblə riqi xətti ilə köçürülmüşdür. Katib sətirlərin üzərində və mətnin kənarlarında qeydlər aparıb. Səhifələnmə qeydlərindən mə­lum olur ki, nüsxədən xeyli sayda vərəq itmişdir. Ölçüsü 17x21sm, həc­mi 65 vərəqdir. H.1249 (1833)-cü ildə hazırlanmış əlyazmanın kim tərəfindən köçürüldüyü məlum deyil.

17. B-5091/6716. Kağızı təbii rəngli, Rusiya istehsalıdır. Vərəqlərin küncündə dördkünc fabrik möhürü var. Əsər şikəstə elementli nəsx xətti ilə, başlıqlar zoğalı rəngli mürəkkəblə yazılmışdır. Bəzi sətirlərin üzə­rində nüsxə fərqləri verilib. Əsər məcmuənin 1b-187b vərəqlərini əhatə edir. Ardıcıllığı pozulmuş əlyazmanın sonu naqisdir. Ölçüsü 17x22sm, cildi tünd-qəhvəyi rəngli dəridir. Nüsxə h.1298 (1180-81)-ci ildə İsmayıl Xələf Osman Əfəndi tərəfindən köçürülmüşdür.

18. B-6498/8129. Kağızı təbii rəngli, qalın Avropa istehsalıdır. Əsər qara mürəkkəblə incə nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Abi­də­nin 2a vərəqində üç şəxsi möhür var. Sonu naqisdir. Ölçüsü 14x20sm, həcmi 152 vərəq, cildi açıq-qəhvəyi rəngli kartondur. Poleoq­rafik əlamətlərinə əsasən demək olar ki, nüsxə XVIII əsrin əvvəllərində hazırlanmışdır.

19. S-419/9372. Kağızı-təbii rəngli, parıltılı Şərq istehsalıdır. Qara mürəkkəblə nəsx xəttilə yazılmışdır. Mətnin haşiyələrində müxtəlif istiqamətlə yazılmış şərhlər vardır. Əlyazmadan xeyli sayda vərəqlər düşmüş və ardıcıllıq pozulmuşdur. Sonu naqis olduğu üçün katibi və tarixi məlum deyil. Ölçüsü 18x27sm, həcmi 98 vərəq, cildi açıq-qəhvəyi rəngli, naxışlı kartondur.

20. B-6691/8316. Kağızı-təbii rəngli, Şərq istehsalıdır. Əsər qara rəngli mürəkkəblə səliqəli nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Mətnin haşiyələrində nüsxə fərqləri verilib. Həcmi 285 vərəq, ölçüsü 17,8x22 sm, cildi basma medalyonlu tünd-qəhvəyi dəridir. Abidə h.1294 (1877)-ci ildə, Azərbaycan kitab mədəniyyətinin əlyazma şək­lin­də inkişaf etdirilməsində əvəzsiz rolu olan Əbdülqəni Nuxəvi Xa­lisəqarızadə tərəfindən hazırlanmışdır.

21. B-3921/23755. Kağızı-təbii rəngli, Rusiya istehsalıdır. Əsər qara mürəkkəblə nəstəliq elementli nəsx, başlıqlar isə zoğalı mürəkkəblə yazılmışdır. Həcmi 17 vərəq, ölçüsü 17x21 sm, cildi isə naqisdir. Abidə səfər ayı h.1296 (1878)-cı ildə Əhməd Molla Məhəmməd Rəhim Haput tərəfindən köçürülmüşdür. Əlyazma natamamdır.

22. B-6393/8018. Kağızı təbii rəngli, Rusiya istehsalıdır. Vərəqlərin küncündə N6, N7 yazılmış dördkünc fabrik möhürü var. Əsər qara mü­rək­kəblə şikəstə elementli nəsx xətii ilə yazılmışdır. Ölçüsü 16x21,2 sm, həcmi 178 vərəqdir. Cildi kənarları tünd qəhvəyi rəngli dəri, ortası açıq-qəhvəyi rəngli kartondur. Abidə rəcəb ayı, cümə günü h.1308 (1890)-ci ildə Məhəmməd Əyyub tərəfindən köçürülmüşdür. Nüsxə tam deyil.

23. B-5428/7053. Kağızı təbii rəngli, Avropa istehsalıdır. Əsər qara mürəkkəblə, nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Əvvəlində mün­dəricatı verilmiş əlyazmanın 4a vərəqində iki, 35b vərəqində iki, 36a vərəqində isə bir dairəvi formada şəxsi möhür var. Ölçüsü 14x20sm, həcmi 235 vərəq, cildi basma medalyonlu qəhvəyi rəngli də­ridir. Əlyazma h.1114 (1702)-cü ildə Məhəmməd Vələd Hacı İbrahim tərəfindən hazırlanmışdır. Nüsxə tam mətni əhatə edir.

24. B-24/1634. Kağızı çəhrayı, təbii, sarı və yaşıl rəngli Şərq isteh­salıdır. Əlyazma qara mürəkkəblə oxunaqlı şikəstə xətti ilə yazılmışdır. Cildi tünd çəhrayı rəngli parçadır. Ölçüləri 13x20 sm, həcmi 200 və­rəq­dir. Əvvəlində fehristi verilmiş nüsxə tamdır. Əlyazma h.1308 (1890)-ci ildə Seyid Hacı Məhəmməd Əsəd b. Məhəmməd Pir Qafur Bakuyirli­zadə tərəfindən köçürülmüşdür.

25. B-4611/24467. Kağızı təbii və açıq mavi rəngli Rusiya istehsalı­dır. Əsər qara mürəkkəblə riqi xətti ilə yazılmışdır. Sətirlərin arasında bəzi ifadələrin izahları verilmişdir. Cildi tünd-qəhvəyi rəngli basma naxışlı dəri, həcmi 206 vərəq, ölçüsü 16x21 sm-dir. Əlyazma h.1232 (1816)-ci ildə Məhəmməd b. Hacı Əbdürrəhman Numan Abadi tərə­fin­dən köçürülmüşdür.

26. B-3510/5135. Kağızı təbii rəngli, Rusiya istehsalıdır. Mətn qara mürəkkəblə nəstəliq elementli nəsx xətti ilə yazılmışdır. Mətnin kənar­la­rında düzəlişlər və haşiyələr var. Həcmi 183 vərəq, ölçüsü 17x21,3sm, cildi son dövrə aid tünd çəhrayı rəngli, basma naxışlı der­man­tindir. Əlyazmanın sonu naqis olduğu üçün tarixi və katibi məlum deyil. Poleoqrafik xüsusiyyətlərinə görə abidəni XVIII əsrin II yarısına aid etmək olar. Nüsxə tam deyil.

27. D-856. Kağızı-təbii rəngli, Avropa mənşəlidir. Əsər qara mürək­kəblə suls xətti ilə yazılmışdır. Mətnin haşiyələrində şərhlər, sətirlərin üzərində müxtəlif məzmunlu qeydlər vardır. Ölçüsü 20x30sm, həcmi 176 vərəq, cildi qəhvəyi rəngli dəridir. Nüsxə tam deyil. Köçürülmə tarixi və katibi məlum deyil.

28. B-2224/3849. Kağızı-təbii rəngli, parıltılı Qərb istehsalıdır. Əl­yaz­ma qara mürəkkəblə əsasən riqi, qismən nəstəliq xətti ilə yazıl­mışdır. Haşiyələrdə nüsxə fərqləri verilmişdir. Ölçüsü 14,8x19,7 sm, həcmi 198 vərəq, cildi tünd-qəhvəyi rəngli dəridir. Nüsxə tam deyil. Əlyazma ərəfə günü h.1247 (1837)-ci ildə Molla Əli Zərəli tərəfindən köçürülmüşdür.

29. B-7691/11353. Kağızı-ağ və firuzəyi rəngli, Rusiya istehsalıdır. Vərəqlərin küncündə dördkünc fabrik möhürü vardır. Mətn qara mürək­kəblə nəstəliq xətti ilə yazılmışdır. Haşiyələrdə mətnin izahı veril­miş­dir. Əlyazmanın əvvəlində əsərin fehristi verilmişdir. Əsərin titul vərə­qində azərbaycan dilində şeir parçası, sonda isə əlyazmanın övladların övladlarına vəqf edilməsi haqqında ərəbcə kiçik yazı vardır. Nüsxə tamdır. Cildi ornamentli, həndəsi cizgili qəhvəyi meşin olan abidənin, ölşüsü 17x22 sm, həcmi 144 vərəqdir. Əyazma h.1293 (1876)-cü ildə İsrafil b. Məhəmməd əl-Bədazi tərəfindən köçürülmüşdür.

Ümumiyyətlə qeyd etmək olar ki, abidənin hər bir nüsxəsi nadir, fərdi elmi faktdır. Nüsxələr arasındakı qarşılıqlı münasibətləri araşdırıb, onların eynilik və müxtəlifliyini müəyyənləşdirməklə həmin abidənin ta­rixi haqqında ümumi təsviri təyin etmək olur. Islam hüququnun çağ­daş dövrdə elmi şəkildə öyrənilməsi baxımından dəyərli mənbə olan “Müx­təsər əl-Qüduri” xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

ədəbİyyat:
1. Salih Zeki Meriç. İrfan no: 30-May-2009. İctimai fikir jurnalı.

2. Kamandar Şərifli. Mətnşünaslığın əsasları, Bakı, 2002.

3.Kamandar Şərifli.Azərbaycan mətnşünaslığının təşəkkülü və inkişafı. Bakı, 1996.

4.Möhsün Nağısoylu. Nəsrəddin Tusi əsərlərinin nadir əlyazmaları haq­qında. Orta əsr əlyazmalar və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi problem­ləri. VIII Respublika elmi-nəzəri konfransının materialları, Bakı, 2002.

Rəna İskəndərlİ

(Əlyazmalar İnstitutu)
Şəmsəddİn Samİ və onun elmİ, bədİİ İrsİ haqqında
Türk milliyətçiliyin önəmli təmsilçilərindən, tənzimat dövrü roman və hekayə yazıçılarının parlaq nümayəndəsi olan arnavud əsilli Şəm­səd­din Saminin həyat və yaradıcılığı Türkiyədə geniş təqdiq edilsə də, Azərbaycan elmi-ictimaiyyəti və oxucu kütləsi üçün bir o qədər də tanış deyildir. Cəmi əlli dörd il ömür sürən Sami Fraşerinin həyatı olduqca çətin və keşməkeşli olmasına baxmayaraq, o, ömrünü bütövlükdə türk xalqının tərəqqi və mədəniyyətinin inkişafına həsr etmişdir. Yazıçının həyat tərzi və yaşam prinsipləri onun yaradıcılığına bilavasitə təsir edə­rək, mükəmməl elmi əsərlərinin, o cümlədən öz dövründə aktuallığı ilə se­çilən bədii əsərlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur.

Şəmsəddin Sami 1850-ci ildə bugünkü Yunanıstan ərazisində yer­lə­şən Yanya şəhərinin Fraşer qəsəbəsində dünyaya gəlmişdir. Atası Xalid bəy ilə babası Durmuş bəy Beratdan Fraşerə köçüb yerləşmiş Timar bəy­lərin nəslindən, anası Əminə xanım Fateh Sultan Mehmed və İkinci Bayəzid dövründən gələn İmrahor İlyas bəyin soyundandır. Şəmsəddin Sami Xalid bəyin beş oğlundan üçüncüsü idi. 1859-cu ildə atası Xalid bəy, 1861-ci ildə anası Əminə xanım rəhmətə getdikdən sonra, böyük qardaşı Əbdül bəy qardaşlarına himayədarlıq etmişdir. 1861-ci ildə Şəm­səddin bəy digər qardaşları ilə Yanyaya köçmüşdür. Burada Şəm­səd­din Fraşeri o dövr üçün müasir tələblərə cavab verən Zosemia Rum liseyinə daxil olaraq, səkkizillik məktəbi yeddi ilə bitirmişdir (1868 ). Orada qədim və müasir yunan, fransız, italyan, ərəb, fars, türk dil­ləri­nə, o cümlədən coğrafiya, tarix, riyaziyyat kimi elmlərə yiyələnmişdir.

1871-ci ildə İstanbula gələn Şəmsəddin Sami Mətbuat Qələmində məmur olaraq işə başladı. Eyni zamanda “Taaşşuki-Talat və Fitnat” ro­ma­nını yazdı. Türkiyənin ilk roman əsəri hesab edilən bu kitab böyük əks-sədaya səbəb oldu. Daha sonra yazıçı “Sirac” və “Hadika” qəzet­lərində işlədi. Qəzetdə Osmanlılar lehinə məqalələr dərc olunduğu üçün hökümət tərəfindən həmin mətbəə bağlandı. 1874-cü ildə fransız dilin­dən “İxtiyar onbası” adlı pyesi tərcümə etmişdir. Daha sonra arnavud xalqının problemlərini əks etdirən “Besa yaxud ahde vefa” adlı dram əsə­rini yazmışdır. Həmin əsərlər İstanbuldakı Gedikpaşa teatrında səh­nələşdirildi.

1874-cü ildə Trablusqərb vilayət qəzetinə təcrübəli bir müxbir tələb olunarkən, Şəmsəddin Sami mətbuat müdiriyyəti tərəfindən oraya gön­də­rildi. Ərəbcə-türkcə nəşr olunan bu qəzetdə yazıçı bir ilə qədər baş re­daktor vəzifəsində işlədi. 1875-ci ildə İstanbula qayıdaraq, öz peşə­sini davam etdirdi.

1876-cı ildə gündəlik nəşr olunan “Sabah” qəzetinin əsasını qoydu və bir ilə yaxın həmin qəzetə rəhbərlik etdi. Qısa bir zamanda bu qəzet şöhrət qazanaraq, çoxsaylı tirajla dərc olunmağa başlandı.

1877-ci ildə Rodos valisi Sava Paşanın möhürdarı kimi onunla bəra­bər Rodosa ezam edildi. 1877-78-ci illər Rusiya-Osmanlı mühari­bə­sinin sonunda Yunanıstandakı torpaqlar paylaşma təhlükəsinə məruz qa­larkən, arnavud xalqının narazılığına səbəb olmuşdu. Sami bəy xal­qın etiraz səsini dəstəkləyərək, 1878-ci ildə arnavudlular haqqında “Va­qit” qəzetində böyük bir məqalə ilə çıxış etmişdir. Ümumiyyətlə, bu xal­qın mədəniyyətinin yaşanması uğrunda misilsiz rolu olan Osmanlı yazıçısı, maarifpərvər Şəmsəddin Fraşeri latın və yunan hərflərindən istifadə edərək, öncə bu xalqın əlifbasını (1879) daha sonra isə qram­matikasını tərtib etmişdir.(1886)

1887-78-ci illərdə Şəmsəddin Sami Abidin Paşanın rəhbərliyi altın­da yaranmış ”Sevkiyyati-əskəriyyə” birliyinə bir neçə ay baş katiblik et­mişdir. Həmin illər ərzində “Sərfü nəhvi - arabi” adlı qrammatik əsə­rini yazmışdır.

1880-cı ildə Əbdül Həmidin dəvəti ilə saraya çağrılaraq “Teftişi-askeri”adlı təşkilata katiblik vəzifəsinə təyin edildi. Ölümünə qədər tut­duğu bu vəzifə onun maddi rahatlığına səbəb olaraq əsərləri üzərində işləməyə imkan yaratdı. O, Viktor Hüqonun “Səfillər”, Daniel Defonun “Robenson Kruzo” romanlarını türk dilinə tərcümə etmişdir.

1882-83-cü illərdə müəllif fransızca-türkcə olan “Qamusi fransavi” adlı kitabı hazırlayır. 1885-ci ildə bu əsərin türkcə-fransızca variantı yazılır. Dilçilik sahəsinə həsr olunan bu leksikoqrafik əsər böyük ma­rağa səbəb olur. Hətta müəllif II Əbdül Həmid tərəfindən iftixar ordeni ilə təltif olunur.

1889-1897-ci illlərdə altı cilddə yazılan “Qamusul-A′lam” ensiklo­pe­diyası Şəmsəddin bəyi Türkiyənin məşhur müəlliflərindən biri etdi. Burada onu da qeyd etmək vacibdir ki, “Qamusul -A′lam” əsəri ilk türk en­siklopediyası sayılır.

“Qamusul-A′lam” əsərinin tamamlanma ərəfəsində, yəni 1896-97-ci illər arası, bir il müddətində Şəmsəddin Sami tərəfindən daha bir möh­təşəm lüğət yazıldı. “Qamusi arabi” adlanan ərəbcə-türkcə olan bu söz­lük hal-hazırda da müasir dilçilik sahəsində istifadə edilən ən mötəbər mənbələrdən biridir.

1899-cu ildə (o dövr üçün) yeni görüşlər əsasında türkcə olan “Qa­musi-türki” adlı lüğəti yazmağa başladı. Ümumiyyətlə, türk dili üzə­rində islahatlara can atan Şəmsəddin bəy bu dilin xarici söz və qay­da­lardan azad olmasına çalışırdı. O, “Osmanlı türkcəsi” termininə qarşı çı­xa­raq “türkcə danışan qövmün adı türkdür” söyləmişdir. Əsrlər boyu ərəb və fars sözlərinin bu dildə işlənməsinə baxmayaraq, təqdiqatçının fikrincə bu sözlər türk dilinə tam uyğunlaşmamışdır. Doğu türkcəsi söz baxımından Batı türkcəsindən daha zəngin olduğunu vurğulayan tədqi­qatçı, ərəb və fars sözlərinin yerinə həmin Doğu türkcəsində olan söz­lərdən istifadə etməyi təklif edirdi.

Ömrünün son illərində təqdiqatçı bir çox problemlərlə üzləşdi. Bir tərəfdən xəstəliklərlə mübarizə, digər tərəfdən isə “Teftişi Askeri Ko­misiyo­nunun” ciddi prinsipləri (Şəmsəddin Saminin hər bir addımı iz­lənərək onun azad fəaliyyəti üçün qadağalar qoyulurdu) onun həyatını dö­zül­məz edirdi. Çətinliklərə baxmayaraq, o, yaradıcılığına xitam ver­mə­dən böyük səylə çalışırdı. 1902-ci ildə “Kutadqu bilik”, “Orxun abi­dələri”, “ət-Tuhfətuz-Zəkiyyə”, “Ləhçei Türkiyyei Memaliki Mısır” kimi əsərlər hazırlamışdır. “Ortaçağ Kıpçaqcası” əsərini bitirmədən mü­əl­lif 18 iyun 1904-cü ildə vəfat etdi və Erengöydəki Səhraye-cedid məzarlığında dəfn edildi.

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanı­lan Sami bəyin “Qamusi-Türki”, “Qamusi-fransavi”, “Qamusi-Alam” kimi lü­ğətləri saxlanılaraq tədqiqatçılar tərəfindən geniş istifadə edilir. Bu kitablarla yanaşı, axtarışlar nəticəsində yazıçının “Besa yaxud ahde vefa”, “Kave” adlı faciələrinin Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş əl­yazma nümunələri aşkar edilib.

“Kave” adlı əsərin tərcümə nüsxəsinə gəlincə, əsər adi ümumi şa­gird dəftərində yazılıb. Azəri şivəsində “Gavə” adlanan bu əlyazmanın həcmi 47 vərəqdir. Əsər qara mürəkkəblə səliqəsiz nəstəliq elementli nəsx xətti ilə köçürülüb. Mətnin 1a vərəqində azərbaycan və rus dil­lə­rində faciənin adı, beş hissədən ibarət olması, əsərin müəllifi və mü­tər­ciminin adı, 1b vərəqində isə faciədə iştirak edən qəhrəmanların adları qeyd olunub. Cildi qara parlaq kartondur. Katibi, köçürülmə tarixi gös­tərilməsə də, I cildin iç tərəfində 1911-1912-ci il şagirdləri üçün çap olu­nan təqvimə əsasən, əlyazmanın həmin illər ərzində köçürüldüyü bəlli olur. Tərcümə Azərbaycanın tanınmış ədibi XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında görkəmli yer tutan klassiklərdən biri olan Süleyman bəy Axundova mənsubdur. Süleyman Sani təxəllüsü ilə tanınan ədib 1875-ci ildə oktyabr ayının 21-də Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Süley­man Axundov dünyaya gəldikdən iki ay sonra atası vəfat etmişdir. Axundov uşaqlığının çox hissəsini Ağdam şəhərinin Seyidli kəndində keçirmişdir. Anasının ağır maddi və mənəvi vəziyyətini nəzərə alan gələcək yazıçının əmisi oğlu Tağı və dayısı Səfərli bəy Vəlibəyov kiçik Süleymanın təlim- tərbiyəsini öz öhdələrinə götürmüşlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, Səfərli bəy Vəlibəyov Azərbaycanın gör­kəm­li maarifpərvərlərindən idi. O, Zaqavqaziya Qori müəllimlər semi­na­riyasında çalışırdı. S.Axundov dayısının təşəbbüsü ilə 1885-ci ildə həmin qimnaziyaya daxil olur. 1894-cü ildə Süleyman Axundov Qori se­minariyasını bitirərək ömrünün sonunadək pedaqoji fəaliyyət göstər­mişdir. Hələ gənc ikən yazıçı N.Nərimanov, S.M.Qənizadə, H.Mah­mud­­bəyov kimi mütərəqqi fikirli ziyalılarla əlaqə saxlamış, onlarla bə­rabər həvəskar aktyor kimi tamaşalarda iştirak etmişdir.

Süleyman Sani Azərbaycan dilinin inkişafında da iz qoymuşdur. 20-ci illərdə F.Ağazadə, M.Mahmudbəyov, S.Əbdürrəhmanzadə, A.Ta­lıb­za­də, Ə.Əfəndizadə ilə birlikdə “Yeni türk əlifbası” dərsliyini tərtib et­miş­dir. 1922-ci ildə Süleyman Sani Azərbaycan ədib və şairlər İt­ti­fa­qı­nın ilk sədri seçilmişdir. Ədəbi fəaliyyətinə görə ona Əmək qəhrəmanı adı verilmişdir.

Yazıçı 1939-cu il mart ayının 29-da Bakıda vəfat etmiş və fəxri xi­ya­banda dəfn edilmişdir. Qeyd etmək vacibdir ki, haqqında danışdığı­mız əsərdən başqayazıçının AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyaz­malar İnstitutunda onun öz qələminə mənsub əsərləri də saxlanılır. On­lardan “Doğruçular klubu”, “Fuad”, “Fatma və Arşak”, “Molla Nəs­rəddin Bakıda”, “Tamahkar” əsərlərini qeyd etmək olar. “Tamahkar” ko­me­diyasının 2 nüsxəsindən biri avtoqrafdır.

Yuxarıda adını çəkdiyimiz “Gavə” əsəri Süleyman Sani tərəfindən 1906-cı ildə tərcümə edilib. Tərcümə edildikdən sonra, əsər Azər­bay­can səhnəsində, o cümlədən digər ölkələrdə dəfələrlə oynanılıb və bö­yük rəğbət qazanıb. Faciənin baş qəhrəmanını, sadə Gavə adlı dəmir­çinın obrazını ifa edən aktyorlardan biri unudulmaz korifey H.Ərəb­linski olmuşdur. Əsərin əsas ideya və məzmunu xalqın böyük qüvvə ol­masını və birləşərək zülmkarlara qarşı müqavimət göstərmək iqtidarın­da olduğunu bildirməkdir.

“Besa yaxud ahde vefa” adlı əsərin tərcüməçisi və tərcümə nüsxəsi üzərində tədqiqatlar hal-hazırda davam etməkdədir.

Bu əsərlər tənzimat dövrü türk ədəbiyyatının nümunələri sayılsa da, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda baş verən siyasi,mədəni,ictimai hadi­sə­lərlə ayaqlaşaraq, dövrün tələblərinə uyğun olduğu üçün geniş təbliğ olunurdu.