Xiii respublika elmi konfransının mater I allari (Bakı, 24 may, 2013) Bakı – “Elm və təhsil” – 2013 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Tarixi-sultan əl-arifin sultan Gülşəni q.s
Yüklə 4,06 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İstanbul Millət kitabxanasındakı Ali Emiri əfəndi (Mənzum əsərlər)-379
- Aşiqə tən eyləyən əql ilə divanədir”
- Nedüm eşqün əlindən biləməzəm”
- Möhsün Nağısoylu (Əlyazmalar İnstitutu) Orta əsr Azərbaycan-türk tərcümə əsərlərİnİn səcİyyəvİ dİl xüsusİyyətlərİ
- Heyvan, həşərat və quş adlarını bildirən arxazimlər
|
Tarixi-sultan əl-arifin sultan Gülşəni q.s. İslambulə gəldügi ilündə denüldi Kəbə yıqməq dilər əshabi-fil, Leyk manidir əya bir cəlil. Qütbü aləm Şeyx İbrahim, çün Etdi islam əhlinə Allah dəlil. Misr içində ol Əziz irşad edib, Qıldi Həqqin nemətin xəlqə bil. Gün kibi etdi münəvvər aləmi, Olmadi ol həzrətə kimsə ədil. Bundəki Rumun püləv düşmənləri Tən simərdib canləri oldi nəhil. Hər yeri otlaq edindi bir yeri, Xəlqi-aləm anlərə oldi qəsil. Lütf edüb ol sanei-pərvərdigar, Qılmadı Rum əhlini xurü zəlil. Şeyx təqdir eylədi Rumə inə, Nemətinə əhli-Rum olə nəzil. İrdi İslambulə ol salari-din Dendi tarixçəyi-İbrahim Xəlil. h.924 m.1518/19 (T-890, vər. 251b)
Başlanır: Ey məhəbbətdən təcalla eyləyən eynül-bəqa, Elminün eynin görən latəyyindən liqa. Bitir: Eşqi bil ənqa ki, bilinməz nədür, Oxunan Qurandə oldur Qafü kaf. Beləliklə, Gülşəninin türk Divanının nəşrə hazırlanmasında müqayisəli tədqiq olunmuş nüsxələrin şərti adları “FB”, “SP”, “VA”, “İÜ”, “CV”, “AE” kimi qərarlaşdırılmışdır. Bunlardan “FB”, “SP” və “AE” nüsxələri tamdır və başlanğıcları eynidir. Sankt-Peterburq nüsxəsi çətin oxunub, divandan seçmələr təsiri bağışlasa da qədimdir və ənənəvi, hətta klassik divan quruluşunu saxlamışdır. Vatikan Apostol və İstanbul Millət kitabxanası Ali Emiri-379 şifrli nüsxələrin, xüsusilə birincinin tərtibində ənənənin qorunmaması, tərtibsizlik istifadəni olduqca mürəkkəbləşdirmişdir. Ümumilikdə əlimizdə olan Divan nüsxələrinin müqayisəli öyrənilməsi, tekstoloji tədqiqi, hal-hazırki şəkildə hazırlanıb təqdim edilməsində bu baxımdan bir sıra çətinliklər olmuşdur. Burada, M.Akayın “İbrahim Gülşəninin Divan”ı (Mətn, Dil xüsusiyyətləri-Sözlük)” adlı doktorluq tezini yazarkən haqqında bilgi verdiyi əlyazma nüsxələri ilə bağlı qənaətlərini açıqlamaqda fayda olacağını düşünürük. O, Gülşəninin 7 nüsxəsindən bilgi verib: 1. Millət kitabxanası: Ali Emiri – 379; 2. Carullah Veliyüddin – 1661; İstanbul Universiteti T – 890; 4. Ankara Universiteti Dil və tarix-coğrafiya fakültəsi: 982; 5. DTCF 289; 6. Rauf Yelkənçi nüsxəsi; 7. İzzət Koyunoğlu – 13196. Bunlardan DTCF – 982 saxlandığı yerində olmayıb. Rauf Yelkənçi nüsxəsi əldə olunmayıb. Əldə etdiyi 5 nüsxədən İzzət Koyunoğlu – 13196 əlyazması haqqında yazır: həm çox kiçik, həm də hərəkəsiz olması hesabı ilə fəzlə bir yarar verməyəcəyi düşünülərək qarşılaşdırmaya daxil edilməmişdir (Akay, XLIV). Qalan 4 nüsxədən əsasa Ali Emiri nüsxəsini qoyaraq, 174 şeirin latın qrafikası ilə mətnini tərtibləmişdir. M. Akayın istifadə etdiyi 4 nüsxədən AE, CV və İÜ nüsxələrinin surətləri həm də bizim əlimizdə vardır. Yalnız DTCF – 289 nüsxəsi bizdə olmayıb. Beləliklə, “Divan”ın tərəfimizdən 6 nüsxə əsasında hazırladığımız mətnindəki 3-ü tuyuğ olmaqla 766 şeiri Akayın mətnindəki 174 şeirlə müqayisə etdik. Akay mətnindəki yalnız 2 şeirin (1-i natamam, digəri 2 beyt) bizim mətnimizdə olmadığını göstərməyimiz gərəkdir. Bu iki şeir
Rəhman yüzüni göstər rəf edübən məvani. (Akay, №61, 18 beyt)
Hüsn ilə yoq nəzirün əmlah cihani səndən. (Akay, №117, 4 beyt) beytləri ilə başlayır. Əslində bu 2 şeirin hər ikisi əlimizdəki AE və biri isə İÜ nüsxələrində vardır. Biri natamam və ya fraqment şəklində olduğundan və digər andığımız obyektiv səbəblərdən hazırladığımız mətnə daxil edilməmişdir. Gülşəninin sadəcə bir şeiri üzərində aparılan tekstoloji müqayisəni burada təqdim etməklə kifayətlənirik: Bivücudəm, eşq odu bilməm bənüm nəm yandurur? Yanubən külli kül oldum, bəs¹ dəxi nəm yandurur? Yandurur gərçi cəhanda eşq odu aşiqləri, Leyk bəndən2 *dil rəvani3 qati möhkəm yandurur. Ah edərsəm bir nəfəs dünyayi oda yaxuban, *Yedi çərxi4 *anun odu ilə5 cümlə der həm yandurur. Necə duysun *eşq odinə dəgmə bir cani-zəif 6 Kim, anun gərmiyyəti nari-cəhənnəm yandırur. Şəm`ə bir pərvanə yansə *suzişi avaz edər7, Mə`şuqun* suzi rəvanum ondan8 əpsəm9 yandurur. Ey cigər dərdinə dərman istəyən, əqlün qani? Ögülürmi *şol cigər10 kim, anı mərhəm yandurur? Çünki dərd imiş dəvası bu yürək yarəsinin, Daxi11 üməm12 istəmə kim, anı üməm13 yandurur. Rövşəni eşqinə14 *yanan dəmbədəm15 der: - Gülşəni, Eşq odi pərvanə nisbət16 anı hər dəm yandurur. (G., D., II, 83) Qəzəl bu şəkildə Vatikan Apostol (86b), İstanbul Universitet (61a), İstanbul Millət, Ali Emiri-379 (80-81) nüsxələrində vardır. şeirin digər bir variantı AMEA Əlyazmalar İnstitutundakı B-1496 şifrli cüngdədir (27b). Bu qəzəl Gülşəninin vətənindəki yeganə türkcə şeiridir və aşağıdakı şəkildədir: Bivücudəm, eşq odi bilməm bənim nəm yandırur?! Yanubən külli kül oldum, pəs dəxi nəm yandırur?! Şəm`ə pərvanə düşsə faş olur aləmlər, Mə`şuqun eşqi bəni gör necə əbsəm yandırur. Yandırur gərçi cəhanda eşq odi aşiqləri, Leyk bən zarü zəifi qamu möhkəm yandırur. Ey cigər dərdinə dərman istəyən əqlün qanı? Ögülürmi bir cigər kim, anı dərman yandırur?! Rövşəni dərdilə yanmiş bir cigərdir Gülşəni, Eşq odi pərvanə nisbət anı hər dəm yandırur. (ƏYİ, B-1496, 27b) Şeir “Divan”ın ikinci nəşrinə daxil etdiyimiz və əlyazma nüsxələrinə əsaslanılaraq 8 beytdir. 3,4,7–ci beytlər Bakı variantında göründüyü kimi yoxdur və eləcə də V=II, II=III, VI =IV, VIII=V beytlər şəklindədir. Nüsxə fərqlərinə gəldikdə 1. “VA”, “İÜ”, Bakı: pəs; 2. “İÜ”: bən; 3. “İÜ”: aciz quluni; 4. “İÜ”: -; 5. “VA”: rəvanum; “İÜ”: aciz qulunu; 6. “VA”, “AE”: ahim odilə; “İÜ”: Ahim ilə; 7. “AE”: odunun suzişinə dil rəvan; 8. “İÜ”, “VA”: faş olur aləmlərə; 9. “VA”, “İÜ”: dərdi məni gör necə; Bakı: eşq bəni gör necə; 10. “İÜ”: üməm; 11. “VA”: yürəgim; 12. “AE”: müşniq; 13. “VA”: mərhəm; 14. “VA”: şəminə; 15. “İÜ”, “VA”: yanmışdır cigər; 16. “İÜ” kimi. Əlavə edək ki, mətndəki fonetik fərqlər də maraq doğurur: Müqayisədə verdiyimiz bəs//pəs kimi və ya “bilməm” ifadəsi “İÜ”, “AE” nüsxələrində “bilsəm”, “yaqubən” “AE”-də “yaxubən” və s. kimi. Tekstoloji müqayisə nəticəsində hazırlanmış mətnə yuxarıda təsvir olunan hər 6 əlyazmadan bir sırası istisna olunmaqla bütün şeirlər daxil edilmişdir. Şeirlərin hər altı nüsxədə olanları azlıq təşkil etməkdədir. Hətta bəziləri yalnız iki və ya üç nüsxədə, hətta bir nüsxədə olanları belə vardır. Beləliklə, şeirlərin sistemə salınıb, tərtib edilməsi zərurətinə nüsxələrdəki ilkin variantdakı müvafiq olaraq 69, 178, 277 və hazırlanmış 408 saylı, ikinci variantdakı üç nüsxədən əlavələrlə 767 sayı əsas vermişdir. Tərtib etdiyimiz mətnə salınmış şeirlərdən bir neçəsi formaca eyni şeirin variantları sayıla bilər. Hətta ilk beytləri, misraları eyni və ya bənzər olanları da vardır: “Aşiqə tən eyləyən əql ilə divanədir” (B-1206, 139b-140a; Millət-379, 22), “Eşqün bəni şuridə qılub gör nələr eylər” (Millət-379, 16-17), “Bana sənsiz cahan ey can, gərəkməz” (B-1206, 141b; Millər-379, 25), “Dust elinə gedirəm, gəlməmisən ey gönül” (Vatikan, 125a), “Bana dərdün gərək, dərman gərəkməz” (Vatikan, 142a-b), “Nedüm eşqün əlindən biləməzəm” (Millət-379, 76, 128, 129-130) və s. Gülşəni “Divan”ının ikinci nəşrindəki 1) № 34, №39, № 45; 2) № 369, № 370; 3) № 390, № 392, № 394; 4) № 450, № 460; 5) № 515, № 522, № 541, № 590 və s. məhz bu qəbildəndir. Zahirən bu hal katibin səhvi və ya sadəcə təkrar kimi görünə bilər. Lakin bu halla müxtəlif nüsxələrdə deyil, eyni əlyazmada üzləşdikdə, belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, Gülşəni poetikasında eyni misra ilə başlayan iki və ya bir neçə müxtəlif şeir yazmaq üslubu da olmuşdur. Mətnşünaslıqda bir abidənin əgər neçə-neçə əlyazması mövcuddursa, onlar müqayisəli şəkildə tədqiq edilir, qruplaşdırılır. Variantları dəqiqləşdirilir. Əlyazmalarla bağlı araşdırmalar aparırkən əlimizdən onlarla, bəlkə də yüzlərlə divan nüsxəsi gəlib-keçib. Lakin əlyazmaları Gülşəninin türkcə Divanına bənzər heç bir nüsxələrlə qarşılaşmamışdım. Gülşəninin türkcə Divanının əlimizdəki əlyazmalarının sanki hər biri fərqli bir variantdadır. Bütün bu obyektiv səbəblərdən Gülşəni Bərdəinin türk “Divan”ının bu və bundan əvvəlki kitabda təqdim olunan mətni məhz bizim tərəfimizdən böyük məsuliyyətlə tərtib edilərək nəşrə hazırlanmışdır. Gülşəninin türk Divanının əlyazmalarının mətnini dil baxımından araşdıran M.Akay da “Nəticə olaraq Gülşəninin türkcə Divanının nüsxələri olduqca fərqlidirlər” qənaətinə gəlmişdir (Akay, XXX). Necə ki, ilkin ana qaynaqlarda (Şarani, Muhyi) onun şeirlərini eyni zamanda üç fərqli dildə bədahətən söylədiyi, ətrafındakıların onları yazıya köçürdükləri göstərilir. Bəlkə də Gülşəni türk Divanını özü bağlamamış, bunu onun müridləri etmişlər. Və ola bilsin ki bu səbəbdən əlyazma divanlar bu qədər fərqlidir.Struktur baxımından bu fərqlilik və mürəkkəblik əyani olaraq o dərəcədə hiss edilməkdədir ki, nüsxələrin hər birini ayrı bir variant kimi qəbulu belə mümkündür. Uğurlu klassik mətn yaratmaq yolunda problemlərin həllinin məhz Gülşəninin türk Divanı nüsxələrininnın tekstoloji tədqiqi və elmi-tənqidi mətninin hazırlanması ilə mümkün olacağını düşünürük. QAYNAQLAR VƏ ƏDƏBİYYAT:
Möhsün Nağısoylu (Əlyazmalar İnstitutu) Orta əsr Azərbaycan-türk tərcümə əsərlərİnİn səcİyyəvİ dİl xüsusİyyətlərİ Azərbaycan türklərinin uzun əsrlər boyu ərəblərlə və farslarla sıx ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni əlaqədə olmaları bədii tərcümənin tarixi bir zərurət kimi ortaya çıxmasını şərtləndirmişdir. Bu məsələdə islamın müqəddəs kitabı Qurani-Kərimin mollaxana və mədrəsələrdə tədris edilməsinin müstəsna rolu olmuşdur. Belə ki, Quranın Azərbaycandakı yerli təhsil ocaqlarında tədrisi zamanı istər-istəməz bu İlahi Kitabdakı ayrı-ayrı mətləblərin yerli xalqın dilinə - türkcəyə tərcüməsinə ehtiyac yaranmış, beləliklə də, öncə Kitabın ayrı-ayrı ayələrinin şifahi tərcüməsi, sonra isə yazılı tərcüməsi ortaya çıxmışdır. Oğuzların ana kitabı sayılan Dədə Qorqud dastanlarında Qurani-Kərimin İxlas surəsinin bədii və müəyyən qədər sərbəst tərcüməsinin yer alması buna əyani sübut olmaqla yanaşı, bu cür tərcümə ənənəsinin islamın ilk dövrlərindən başlayaraq mövcudluğundan xəbər verir. Quranın tam mətninin Oğuz türkcəsinə, deməli, həm də Azərbaycan türkcəsinə sətri tərcümələri verildiyi qədim əlyazmalar da günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Onlardan biri İstanbulda Türk-İslam əsərləri muzeyində saxlanılır (şifri: 73). 734/1333-cü ildə tamamlanmış bu nadir və olduqca dəyərli əlyazmanın katibi və türkcə sətiraltı tərcümənin mütərcimi Hacı Dövlətşah bin Məhəmməd Şirazidir. Mütərcimin nisbəsinə əsasən onun Azərbaycan türkü olduğunu düşünürük, çünki Şirazda əski çağlardan bəri qaşqayların yaşaması bəllidir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “Gülşəni-raz”ın XV əsrə aid türkcə tərcüməsi Şirazdan olan Vəli Şiraziyə məxsusdur. Eləcə də XVI yüzilliyə aid “Şühədanamə” və “Şeyx Səfi təzkirəsi” kimi məşhur Azərbaycan-türk tərcümə əsərləri şirazlı Məhəmməd Katib bin Hüseyn Nişatinin qələmindən çıxmışdır. Günümüzə qədər gəlib çatan Azərbaycan-türk tərcümə mətnlərinin əlyazmaları, əsasən XV-XVI yüzilliklərə aiddir. Ərəbcədən, daha çox farscadan tərcümə olunmuş bu mətnlər istər ədəbiyyat tarixinin, istərsə də ədəbi dil tarixinin araşdırılması baxımından çox önəmli və dəyərli yazılı qaynaqlardır. Onlar sırasında Şirazi təxəllüslü şair-mütərcimin “Gülşəni-raz” (1426), Əhmədi Təbrizinin “Əsrarnamə” (1478), Həzininin “Hədisi-ərbəin” (1524), Nişatinin “Şühədanamə” (1539) və “Şeyx Səfi təzkirəsi” (1543) tərcümələri xüsusi yer tutur (bax: 5; 6; 7; 8; 9; 11). Bu klassik tərcümə nümunələrindən ilk üçü nəzmlə, son ikisi isə nəsrlədir. Tərcümələrdən dördünün qaynağı fars dilində yazılmış əsərlərdir, yalnız Həzininin tərcüməsinin orijinalı ərəbcədir. Orta əsr Azərbaycan-türk tərcümə mətnləri ilk növbədə dilinin sadəliyi, ümumxalq danışıq dilinə yaxınlığı və əski türkcəyə aid sözlərin istər bolluğu, istərsə də rəngarəngliyi ilə seçilir. Bu tərcümə örnəkləri ərəb və fars dillərini bilməyən türklər üçün hazırlandığı üçün sadə və anlaşıqlı bir dillə qələmə alınmışdır. Müşahidələr göstərir ki, ortaçağ mütərcimləri orijinalda işlənmiş ərəb və fars mənşəli sözlərin çoxunu onların doğma ana dilindəki qarşılıqları ilə verməyə daha çox meyil göstərmiş və əsasən, türk mənşəli sözlərə üstünlük vermişlər. Məsələn, Şirazinin “Gülşəni-raz” tərcüməsinin müxtəlif yerlərindən seçilən aşağıdakı beytlər yalnız türk mənşəli sözlər üzərində qurulmuşdur:
Nə içdədür ol od, nə taşda gizlü...
Tonuzlan qurdunun dəxi işi var...
Gümişlənür asılur qurd ənəgi...
Kim, anunla tolisər neçə tamlar...
Gecəyi gündüz et, gündüzi gecə... Şirazinin sadə və axıcı bir dillə qələmə aldığı bu beytlərdə cinas qafiyələrdən ustalıqla istifadə olunması da diqqəti çəkir. Belə ki, şair-mütərcim birinci beytdəki taş sözünü həm bərk cisim (“daş”) anlamında, həm də “dış”, “çöl”, “bayır” mənasında işlətmişdir. Dördüncü beytdəki tamlar sözü ilk misrada tamlamaq/ damlamaq (“damcıldamaq”) felinin indiki zamanındadır, ikinci misradakı tamlar isə tam/dam (“ev”) anlamını daşıyır. Sonuncu nümunədə qafiyə yerində işlənən birinci gecə sözü gec zərfinin yönlük hal şəkilçisi qəbul etmiş forması, ikincisi isə axşam anlamında olan gecə zərfidir. Bu cür nümunələrin sayını artırmaq da olar (bax:7,90-95). Əhmədi Təbrizinin “Əsrarnamə”si, Həzininin “Hədisi-ərbəin” tərcüməsi və Nişatinin nəsr tərcümələrində də bu qəbildən olan, olduqca sadə və anlaşıqlı bir dillə qələmə alınan beytlər, cümlələr çoxdur. Nişatinin “Şühədanamə”sindən verilən aşağıdakı kiçik parça buna əyani sübut ola bilər: “Yaqubun oğlanları ol gecə quyunın üstində yatdılar. Uyxu anları apardı. Yəhudanun uyxusı gəlməz idi. Həman kim gördi kim, qərdaşları uyudılar, qənimət bulub, yalğuz qalxub ol quyunın başına vardı və avaz verdi ki: Ey qərdaşum Yusif, aya dirimisən, ya ölü? Yusif anun ünin eşidüb cavab verdi kim: Sən kimsən ki, biçarələrün halın sorarsan və qəribləri anarsan? Dedi: Mənəm-Yəhuda, sənün qərdaşun. Ey qərdaş halun nədür? Yusif ağlamağa düşüb dedi: Ey qərdaş, nola bir kimsənün halı ki atasınun kənarından ayrılmış ola və quyınun dibində yaxınlamış ola” (12,32a-b). Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə mətnlərində xalq dilindən alınma söz və ifadələrin, ayrı-ayrı deyim və atalar sözlərinin işlənməsi də diqqəti cəlb edir. Bu baxımdan yenə də Şirazinin “Gülşəni-raz”ı və Nişatinin “Şühədanamə”si xüsusilə zənginliyi ilə seçilir. Öncə Şirazinin tərcüməsindəki aşağıdakı beytlərə nəzər salaq:
Məgər ləzzət gələ anı yeməkdən...
Ayağündən sıyırmağıl bağüni...
Dedilər: Əgri otur, doğru söylə... Yuxarıdakı birinci beytin ilk misrası atalar sözüdür və çağdaş dilimizdə bu şəkildə işlənir: “Halva-halva deməklə ağız şirin olmaz”. Qeyd edək ki, Şirazi bu atalar sözünü başqa bir yerdə də azacıq dəyişikliklə belə işlətmişdir: Həqiqətdə məcazi hal olmaz. Ki, bal deyənün ağzı bal olmaz. Şirazinin ikinci beytindəki “Kilimincə uzatğıl ayağüni” atalar sözü isə müasir dilimizdə “Yorağanına görə ayağını uzat” və ya “Adam yorğanına görə ayağını uzadar” şəklində işlənir. Üçüncü beytdəki “Əgri otur, doğru söylə” atalar sözünün qarşısında Şirazi dedilər sözünü işlətməklə onun məhz xalq deyimi-atalar sözü olmasına işarət etmişdir. Bu atalar sözünün müasir ədəbi dilimizdəki variantı arasındakı fərq son iki sözün onların sinonimləri ilə əvəzlənməsindədir: “Əyri otur, düz danış” və ya “Əyri oturaq, düz danışaq”. Qeyd edək ki, “Əgri otur, doğru sözlə” atalar sözü prof. Samət Əlizadənin nəşrə hazırladığı “Oğuznamə”də də eynilə bu şəkildədir (10,33). İndi isə Nişatinin “Şühədanamə”sindən verilən bir neçə nümunəyə diqqət yetirək:
Nişatinin birinci cümləsi məzmunca müasir dilimizdəki “İslanmışın yağışdan nə qorxusu” atalar sözünə uyğun gəlir. İkinci nümunədə isə mütərcim xalq danışıq dilindən alınmış “mənüm başümdən bir tük əksük eyləyəsən” deyimini işlətmişdir. Yuxarıdakı üçüncü cümlə bütünlüklə xalq danışıq dilinə yaxın bir biçimdə qurulmuşdur. Burada işlənmiş “gəlişün xandan” deyiminə “Kitabi-Dədə Qorqud”da da eynilə rast gəlirik: “Bəg, gəlişün qandan” (3,47). “Şühədanamə”dəki sonuncu cümlədə də xalq danışıq dilinin təsiri açıq-aşkar şəkildə özünü göstərir. Burada işlənmiş “hayqırmaq”, “kükləmək” (“kükrəmək”) sözləri xalq dilindən alınmadır. Ortaçağ Azərbaycan-türk tərcümə mətnlərindəki türk mənşəli sözlərin çoxu müasir ədəbi dilimiz üçün də ümumişlək səciyyə daşıyır. Onların bir hissəsi isə türkcənin daha əski qatlarına aiddir və müasir ədəbi dilimiz üçün köhnəlmiş sözlər – arxaizmlər sayılır. Bu qəbildən olan sözlər sırasında aşağıdakılar xüsusilə diqqəti çəkir: Alu – dəli, axmaq, ağıılsız; anca – o qədər, elə, eləcə, belə; arxuru/arquru - əyri, tərs, tərsinə; assı – fayda, qazanc, gəlir; bərx/barx– ev, saray; bayıq – açıq, açıqca, aşkar, gerçək; bunalmaq – huşunu itirmək, özündən getmək, bukavul - əsgəri birləşmə, əsgər bölüyü; canğı – məşvərət, müqavilə, söyləşmə; çaq – lap, düz; çav – səs, yüksək səs, şöhrət; çoqramaq – coşmaq, qaynamaq, çüçük – şirin; dək/tək durmaq – susmaq, səssiz durmaq, dəmrən – oxun ucuna keçirilən dəmir parçası; gədük-qüsur, nöqsan, çatışmazlıq, zədə, deşik; ig – xəstəlik, naxoşluq; isrə - ön, qarşı, irəli; key – yaxşı; kirtü – gerçək, həqiqi, sadiq; qalaqlanmaq – havalanmaq, özünü göylərdə hiss etmək, qırğıl – orta yaşlı kişi; öləng – otlaq yeri, örüş; uz – yaxşı, münasib və s. Bu sözlərin işləndiyi bir neçə nümunəyə nəzər salaq: Giyahiydin gül ilə bilə bitdün, Çəmən bülbülləriylə anca öttün. (“Gülşəni-raz”) Keçə qaburğaları ol dəm qamu, Heybətindən bir-birindən arquru. (“Hədisi-ərbəin” tərcüməsi) Gücün sənün orada heç yetməz, Bunı bildügün anda assı etməz. (“Gülşəni-raz”) Hər kim evi ilən barxı istər, məndən ayrılsun. (“Şühədanamə”) Yəni kim canğı evi derlər ana, Danışıq yeri idi öndin sona. (“Hədisi-ərbəin” tərcüməsi) Çüçüklə acıya keçmiş qəza əzəl gündə. (“Şühədanamə”) Birinci beytdə işlənmiş anca əski türk sözlərindəndir və eyni mənada bir sıra əski mətnlərdə işlənmişdir (14,23). İkinci nümunədəki arquru sözünün də uyğur yazısı ilə köçürülmüş qədim türk mətnlərində və ortaçağ türk yazılı abidələrində işlənməsi qeydə alınmışdır (13, I, 221-222). Bu sözün kökündə Mahmud Kaşğaridə “iki dağ arası”, “uçurum” mənasında işlənmiş “arğu” sözünün durduğunu düşünürük. Dədə Qorqud dastanlarında da bu söz işlənmiş, lakin eposun Bakı nəşrində yanlış mənalandırılmışdır (3,172). “Gülşəni-raz”dan verilən nümunədəki “assı” sözü eyni anlamda qədim və orta əsrlər türk mətnlərində bol-bol işlənmişdir. “Şühədanamə”dən verilən nümunədəki “barx” sözü “bark” şəklində Kül-Tegin abidələrində işlənmişdir (14,84). “Hədisi-ərbəin” tərcüməsindəki “canğı” sözünə “Şühədanamə”də də eyni mənada rast gəlirik. “Şühədanamə”də “canğı” ismindən düzəlmiş “canğıtmaq” feli də “sözləşmək”, “razılığa gəlmək”, “yekdil olmaq” mənalarında işlənmişdir. Maraqlıdır ki, “canğı”, və “canğıtmaq” felləri, əsasən, orta əsrlərə aid Azərbaycan-türk mətnləri üçün səciyyəvidir. Sonuncu nümunədəki “çüçük” sözü əski türk mətnlərində sücik şəklində işlənmişdir ki, onun “sücimək” felindən düzəlməsi qeyd olunur. Orta əsrlər Azərbaycan-türk tərcümə əsərlərindəki bəzi türk mənşəli arxaizmlərin digər əski türk mətnlərində işlənməsi haqqında məşhur qaynaqlarda heç bir qeydə rast gəlmirik. Bu qəbildən olan sözlər daha çox Nişatinin “Şühədanamə”sində işlənmişdir. Məsələn: əyğağ-casus; ğəcərçi – bələdçi, yol göstərən, kölük – minik atı, kutəl- yedək atı; qəytul-hərbi düşərgə qonğay – tədbir sahibi ağsaqqal, tabın – nökər, qulluqçu, təvacı – həri dəstə başçısı ulca - əsir və s. Bu sözlərin monqol mənşəli olmasını da istisna etmək olmaz. Yuxarıda qeyd olunan orta əsr tərcümə örnəklərindəki arxaizmlər sırasında semantik qrup baxımından ən çox hərbi anlayışları, heyvan adlarını və dini anlayışları bildirən sözlər çoxluq təşkil edir. Hərbi leksikologiyaya aid arxaizmlər: bəglərbəgi – baş komandir çalış – çarpışma, əlbəyaxa döyüş; çəri – qoşun, ordu; qol – ordunun yan tərəfi; tip – ordunun mərkəzi; tuqçı – bayraqçı, bayraqdar; uğraş – çarpışma; döyüş və s. Əyğağ – casus, ğəcərçi - bələdçi, qəytul – hərbi düşərgə, təvacı - əsgəri dəstə başçısı, ulca - əsir sözlərini də bu qrupa aid etmək olar. Heyvan, həşərat və quş adlarını bildirən arxazimlər: dəvləngəç-çaylaq, çaylaq cinsindən alıcı quş; keyik – maral, qulan – vəhşi at; qarçağay – şahin, qartal; kölük – minik atı; kutəl – yedək atı; üyəz – milçək və s. Sonuncu söz Türkiyə şivələrində üvez şəklində işlənir. (15,890) Yüklə 4,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|