Ximiya-texnologiya fakulteti

Atom termini haqqında tolıq túsinik

Atom (áyyemgi grekshe: ἄτομος — atomos — bólindis) — ximiyalıq elementtiń barlıq ózgesheliklerin ózinde sáwlelengenlestirgen eń kishi bóleksi. Dáslepki „bo'linmas“ atınıń alǵan bul bólektiń ishki dúzilisi ádewir quramalı. Atom oń zaryadlanǵan negiz (yadro ) hám yadro átirapında háreketleniwshi elektronlardan shólkemlesken. Atom orayında barlıq massası jıynanǵan oń zaryadlanǵan negiz (yadro ) jaylasqan ; átirapında ólshewleri (~ 10~8 sm) atom ólshewlerin ańlatatuǵın elektron qobiklarini payda etiwshi elektronlar háreket etedi. Atom yadrosı protonlar hám neytronlardan shólkemlesken. Atomdagi elektronlar sanı yadro daǵı protonlar sanına teń (atomdagi barlıq elektronlar zaryadı yadro zaryadına teń), protonlar sanı elementtiń udayı tákirarlanatuǵın sistemasındaǵı tártip nomerine teń. Atom elektronlardı tutıp alıp yamasa berip, keri yamasa oń zaryadlanǵan ionlarǵa aylanadı. Atomning ximiyalıq ózgeshelikleri tiykarınan sırtqı qobikdagi elektronlar sanı menen anıqlanadı ; ximiyalıq qosılıp, atomlar molekulalar payda etedi. Atomning ishki energiyası onıń zárúrli kórsetkishi esaplanadı. Ishki energiya málim (diskret) bahalarǵa ıyelewi hám ol sekrewsimon kvant ótiwlerdagina ózgeriwi múmkin. Málim baha daǵı energiyanı yutib, atom qo'zg'algan jaǵday (energiyanıń joqarılaw júzesi) ga ótedi. Atom foton shıǵarıp, qo'zg'algan jaǵdaydan kishi energiyalı jaǵday (energiyanıń tómenlew júzesi) ga ótedi. Atomning eń kishi energiyasına uyqas júzesi tiykarǵı úst, Atom orayında Ze oń zaryadlı dızbek yadro jaylasqan, yadro átirapında — Ze elektronlar aylanadı. Atomning derlik hámme massası yadroda tóplanǵan. qalǵanları bolsa qo'zg'algan úst dep ataladı. atom dúzilisi haqqındaǵı pán („Atom fizikasi“ „Yadro fizikasılıq“, „Elementar bólekler fizikasi“ hám basqa jónelisler) teoriyası talay quramalı bolıp, fizikaning derlik barlıq jetiskenliklerine hám házirgi zaman matematikalıq apparat jetiskenliklerine tayanadi.

Atom termininiń kelip shıǵıwı

Element júdá mayda bólekshelerden dúzilgenligi haqqındaǵı pikir áyyemgi grek ilimpazları tárepinenoq aytılǵan edi. Olar áne sol bólekshelerdi atomlar dep atawdı. Áyyemgi grekler atomlar úzliksiz kóp tarepliklar formasına iye, dep boljaǵanlar : Kub („Jer atomlari“), Tetraedr („Órt atomlari“), Oktaedr (Hawa atomlari), Ikosaedr („suv atomlari“). Elementtıń atomlardan dúzilgenligi ideyasınıń eksperimental tastıyıqı alınunga shekem jigirma ásirden artıq waqıt ótti. Bul ideya fanda ximiya hám kinetik teoriyanıń jetiskenlikleri sebepli XIX ásirdiń ekinshi yarımında qatań payda boldı. XX ásir basına kelip, fiziklar atomlarning ólshemleri 10 −10 m hám massası 10 −27 kg átirapında bolıwın bilar edi. Bul waqıtqa kelip atomlar ulıwma „bo'linmas“ emes, olar málim ishki dúzilisine iye, bunı biliw bolsa D. I. Mendeleyev anıqlaǵan ximiyalıq elementler hossalarining udayı tákirarlanatuǵınlıǵın túsindiriwge múmkinshilik beriwi anıq bolıp qaldı.