Ximiya-texnologiya fakulteti

Atom dúzilisi

Atom orayında atom yadrosı jaylasqan, atomning qalǵan hámme kólemin elektronlar iyeleydi. Yardo ishinde elektronlar joq (bul 1930 -jıllar basında anıq boldı ); yadro oń zaryadlanǵan protonlar hám zaryadqa iye bolmaǵan neytronlardan ibarat. Atomdagi elektronlar sanı yadro daǵı protonlar sanına teń; bul usı ximiyalıq elementtiń atom nomeri (onıń udayı tákirarlanatuǵın sistema daǵı tártip nomeri) bolıp tabıladı. Elektron massası proton yamasa neytron massasınan tahminan 2000 ret kishi, sol sebepli atomning hámme massası yadroǵa tóplanǵan. Túrli elektronlar yadro menen túrli dárejede baylanısqan ; olardıń geyparaların atom salıstırǵanda ańsat joytıwı múmkin, bunda ol oń ionǵa aylanadı. Atom qosımsha elektronlarǵa iye bolıp, keri ionǵa aylanadı. Atomning birinshi muǵdarlıq teoriyasın 1913-jılda Daniya fizigi Nils Bar islep shıqtı. Bul eń ápiwayı atom — vodorod atomining teoriyası edi. Nils Bar Rezerford tájiriybeleriniń nátiyjelerinen hám sol waqıtlarda málim bolǵan atomlar vodoroddıń spektri haqqındaǵı maǵlıwmatlardan paydalandı. Ol vodorod atomini tómendegi kóriniste oyda sawlelendiriw etdi: proton (atom yadrosı ) átirapında aylanba orbita bolıp elektron háreketlenedi.

Atomizm

Atomizm (grekshe atomon — bólindis) — xamma zatlar ǵárezsiz element atomlardan dúzilgen, barlıq zattıń júz bolıwı bul elementlerdiń tartılıp ketiwi, qosılıwı hám bóliniwine tiykarlanadı, dep esaplaytuǵın táliymat. 19 -ásir aqırıǵa shekem atomizm materiya bólek bólindis bólekler — atomlardan shólkemlesken dep uqtirib keldi. Házirgi atomizm kózqarasınan elektronlar — elektr „atomlari“, fotonlar — nur „atomlari“ hám h. k. bolıp tabıladı. Jáne de keńlew mániste atomizm obiekttiń diskret (dana -dana ), processtiń, qasiyettiń uzlukliligini ańlatadı. Bul táliymat materiyaning sońǵı, ózgermeytuǵın mánisi bar ekenligin biykar etedi, onıń muǵdar hám sapa tárepten aqırızligiga tiykarlanadı.

Úshek massası, atom salmaǵı - atom massalarınıń atom massası birli-klarida kórsetilgen salıstırmalı ma`nisi. Atom massası ańlatpasın ingliz ki-myogari J. Dalton 19 -ásir basında pánge kirgizgen. 1961-jılda qabıl etilgen salıstırmalı atom massaları birlikleri shkalasına tiykarınan atom massası birligi (atm. m. b.) uglerod izotopi atomi 12 S massasınıń 1/12 bólegine teń. Xalıq aralıq belgisi - Ol. Ele-mentar bólekler, atom yadroları, atomlar, molekulalar massası birligi retinde qollanıladı. Atom massası ximiyalıq elementlerdiń eń zárúrli kórsetkishi bolıp tabıladı. Ximiyalıq elementler atomlarining dúzilisi hám ózgeshelikleriniń ózgeris nizamlıqları Atom massası menen óz-ara baylanıslı. Bir ximiyalıq element izotoplarining Atom massası ma`nisi túrlishe boladı. Izotoplar qospa -sidan shólkemlesken elementlerdiń Atom massası retinde qospa quramındaǵı izotoplarning protsent muǵdarların esapqa alǵan halda sol izotoplar Atom massasınıń ortasha ma`nisi qabıl etiledi. Bul bahalar elementler udayı tákirarlanatuǵın sistemasında (massa sanı keltirilgen transuran elementler bunnan tısqarı ) keltirilgen. Atom massası túrli fizikalıq hám ximiya -viy usıllar menen anıqlanadı ; olardan eń anıqrog'i - mass-spektroskopiya bolıp tabıladı. Bul usılda element ionları salıstırmalı zaryadlardıń bahaları, basqasha aytqanda, zaryad úlkenliginiń ion massasına nis-batan anıqlanadı. Onıń ushın ionlardıń elektr yamasa magnit maydanında tuwrı sızıqlı háreketden shetke shıǵıwı tek-shiriladi. Fizikalıq usıllardan taǵı biri yadro reaciyasılıqǵa tiykarlanǵan. Bunda yadroda bolatuǵın ózgerisler nátiyje-sida bir atom yadrosınıń ekinshi atom yadrosına aylanıwı sebepli ajralıp shıǵıs energiyadan paydalanıladı. Ximiyalıq usıllardan biri - elementtiń bir neshe ximiyalıq birikpeleri mo-lekulyar massasın jáne bul birikpelerdiń ximiyalıq quramın anıqlawǵa tiykarlanǵan. Atom massasın shama menen anıqlaw usılları da bar. Mas, olardan biri Dyulong hám Pti qaǵıydasına tiykarlanǵan ; bul qaǵıydaǵa kóre, element Atom massasınıń sol elementtiń salıstırma ıssılıq sıyımlılıqı (S) ga kóbeymesi ózgermeytuǵın muǵdar bolıp, ol shama menen 6, 3 ke teń: AS~6, 3