Ximiya-texnologiya fakulteti

Molekula haqqında tolıq túsinik

Molékula (lot. moles — massa, molecula — «massacha») — elementtıń ximiyalıq qásiyetleri saqalanadigan eń kishi bólekshe. Atomlardan ibarat boladı.

Molekula (lot. moles — massa ) -arnawlı bir elementtıń barlıq ximiyalıq ózgesheliklerin kórinetuǵın etetuǵın eń kishi bólekshesi. Birdey (ápiwayı elementlarda ) yamasa hár túrlı (ximiyalıq birikpelerde) atomlardan tashkil tabıwı múmkin. Ǵárezsiz túrde ámeldegi bóle aladı. Molekulanıń ózgesheligi onıń dúzilisine — qanday atomlardan shólkemleskenine, olardıń sanına, atomlarning keńislikdegi jaylasıw rejimine, olar ortasındaǵı tartısıw kúshiniń tábiyaatına baylanıslı.

Házirgi waqıtta Molekulanıń dúzilisin ximiyalıq usıllar menen bir katorda jetilisken fizikalıq ásbaplar jardeminde anik, biliw múmkin. Molekulalardıń dúzilisi menen olardıń ózgeshelikleri ortasındaǵı baylanısıwdı biliw mólsherlengen qasiyetke iye bolǵan elementlar alıw jolların talay ańsatlashtiradi. Molekulada atomlarning sanı ekinen (mas, vodorod molekulası N2, azot (P)-oksid N0) tartıp bir neshe mıńǵa (mas, beloklarda, polimerlarda) jetiwi múmkin. Molekula tuwrısındaǵı túsinikti 17-asirde dáslepki bar L. Gassendi aytqan, 18-asirde Molekula v. Lomonosov Molekula (" korpuskula") túsinigin tariypladi. 1811-jıldaA. Avogadro Molekulanıń atomdan ayırmashılıǵın, elementlardıń ximiyalıq reaksiyaǵa kirisiwiwshi eń kishi bólegi ekenligin belgilengenler etdi. Molekula túsinigi 1860 -jılda kópshilik ilimpazlar tárepinen úzil-kesil tán alıw etildi. Molekulanıń bar ekenligi túrli hádiyseler — diffuziya, Broun háreketi, rentgen nurların difraksiyalash sıyaqlı qatar hádiyselerde tikkeley bolmaǵan tasdiklandi.

Kvant mexanikası teoriyası járdeminde Molekulanıń dúzilisin tereń úyreniw múmkin boldı. Molekula ilgerilama hám aylanba háreketde bolıwı menen bir qatarda, onıń strukturalıq bólimleri de túrlishe háreket etedi. Molekulanı shólkemlesken atomlarning yadrosı tebranma háreketde boladı hám yadro bul háreketinde ózi menen tartısıp turǵan elektron qatlamların ergashtiradi. Elek-tronlar yadroǵa eriwden tısqarı, ózbetinshe háreketlana aladı. Bul háreketlerdiń hámmesi kvant mexanikası nızamına bo'ysungan halda júz beredi hám Molekula bir neshe qıylı kvant jaǵdayda bolıp, potensial energiyaǵa iye. Molekulanıń potensial energiyası, tiykarınan, atomlar yadroları urtasidagi aralıqqa baylanıslı.
Atomning úst energiyası bir ǵana háreketke — elektrondıń atom yadrosına salıstırǵanda qarakatiga baylanıslı. Soǵan kóre, onıń spektri ayırım sızıqlardan ibarat (sızıqlı spektr beredi). Molekula daǵı ishki háreket bir neshe qıylı bolıp, ádewir quramalı. Soǵan kóre, onıń spektri da quramalı bolıp tabıladı. Elek-tronlarning Molekulanı shólkemlestirgen atomlar yadrosına salıstırǵanda háreketi menen bir qatarda, joqarıda aytılǵan sıyaqlı, atom yadroları tebranma hám aylanba háreketde boladı. Soǵan qaray, Molekulanıń spektri — elektron, tebranma hám aylanba spektriga bólinedi. Sol háreketlerde júz bolatuǵın energiya ózgerisleri nátiyjesinde jolaq spektr alınadı. Molekula spektri ultrafioletoviy, kózge kórinetuǵın hám infraqızıl tarawlarda kóriledi. Molekulanıń spektrlarini tekserip, onıń kanday elementlerden shólkemleskeni, atomlar arasındaǵı baǵlardıń tábiyaatı hám bekkemligi haqqında oy-pikir júrgiziw múmkin.