Xirurgik kasalliklar

O’tkir peritonit 

O’tkir  peritonit  –  vistseral  va  parietal  qorin  pardalarining  yallig’lanishi 

bo’lib,  u  inson  organizmi  kasallanishining  og’ir  umumiy  va  mahalliy  belgilari 

bilan  o’tadi,  hamda  qisqa  vaqt  ichida  hayotiy  muhim  a’zolar  va  sistemalar 

faoliyatining  birmuncha  jiddiy,  ortga  qaytmas  buzilishlariga  olib  keladi.  Bu 

holat, qorin bo’shlig’i a’zolarining turli o’tkir kasalliklari va jarohatlarining eng 

og’ir  asoratlaridan  biri  hisoblanadi.  Qorin  pardasi  jarohatlanishlari  odatda  ikki 

turda: ochiq va yopiq bo’ladi. 

Ochiq  jarohatlanishlar  (kesib  kiruvchi,  teshib  o’tuvchi  jarohatlar),  odatda 

ichki a’zolarning jarohati yoki yaralanishi bilan birga uchraydi, hamda bu holat 

shoshilinch  xirurgik  operatsiyani  (laparotomiya  va  qorin  bo’shlig’i  a’zolari 

reviziyasi) o’tkazish zaruratini taqazo etadi. Ochiq jarohatlarning klinik kechishi 

va belgilari, ichki a’zoga etkazilgan jarohat turi va hajmiga bog’liq bo’ladi.  

Qorinning yopiq jarohatlarida, ko’pincha qorin pardasining jarohatlanishlari 

ichki  a’zolarning  shikastlanishi  bilan  birga  uchraydi.  Jarohatlanish  turi  va 

hajmiga  ko’ra  ichga  qon  ketish,  posttravmatik  yoki  postgemorragik  shok, 

peritonit  kabi  belgilar  majmuasi  birinchi  o’rinni  egallaydi.  Qorin  bo’shlig’iga 

---

 

537 

bakteriyalarning 

tushishi 

bilan 

bog’liq 

bo’lgan 

bakterial 

(mikrobli) 

peritonitlardan  tashqari,  qorin  bo’shlig’iga,  qorin  pardasiga  agresiv  ta’sir 

ko’rsatadigan  turli  xil  infektsiyalanmagan  agentlar:  qon,  siydiq,  o’t,  pankreatik 

shira  –  tushishidan  kelib  chiqadigan  aseptik  (abakterial)  peritonitlar  farq 

qilinadi. 

Bugungi  kunda,  jarrohlik  texnikasining  takomillashuvi,  kardinal  va 

antibakterial  muolaja  yutuqlari,  anesteziya  usullarining  xilma-xil  turlaridan 

foydalanish  imkoniyatlari,  hayotiy  muhim  a’zolar  faoliyatini  tiklashning  turli-

tuman  yo’llari  borligiga  qaramay,  o’tkir  peritonit  kasalligini  davolash 

muammosi  butun  jahon  jarrohlarining  diqqat  markazida  turibdi.  Yopiq, 

anatomik  murakkab  qorin  bo’shlig’ida  yallig’lanish  jarayonining  tabora  avj 

olishi,  intoksikatsiyaning  tez  fursatda  rivojlanishi,  ichaklar  atoniyasi  va  bular 

bilan  bog’liq  holdagi  gemodinamik  va  nafas  olish  jarayonining  buzilishlari, 

keskin  darajada  izdan  chiqqan  metabolizm  o’tkir  peritonit  kechishini  g’oyat 

murakkablashtiradi.  Bu  esa  o’z  navbatida,  spetsifik  va  nospetsifik  asoratlar 

sonining ko’payishi (12-48%) va o’lim darajasining yuqoriligi bilan tasdiqlanadi 

(B.D. Savchuk, 1979; A.A. Sрalimov, 1981; V.A. Popov, 1985; V.M. Buyanov, 

1999; V.K. Gostishev, 2002).  

Bu  kasallikning  aholi  orasida  keng  tarqalganligini,  qorin  bo’shlig’i 

a’zolarining  o’tkir  yallig’lanishi  kasalliklari  bilan  kasallanish  tendentsiyasining 

tobora 

ortib 

borayotganligini, 

shuningdek, 

so’nggi 

yillarda 

mikroorganizmlarning  antibiotiklarga  nisbatan  rezistentligini  kamayishini 

e’tiborga olsak, bu muammoning klinik tibbiyot uchun nechog’lik muhimligini 

anglash mumkin bo’ladi. 

Agarda  biz  tarixga  nazar  tashlasak,  qorin  bo’shlig’ining  yallig’lanishi 

jarayonlari,  insoniyat  tarixida  uzoq  o’tmishdan  ma’lum  bo’lib  kelayotganini 

anglaymiz.  Bundan  ming  yilcha  muqaddam  tibbiyot  ahlining peritonit  kasalligi 

belgilari  haqida  birmuncha  oddiyroq  tushunchalarga  ega  bo’lganliklarini,  uni 

jarrohlik yo’li bilan davolashga uringanliklariga doir asoslangan fikrlar mavjud 

bo’lganini  ko’ramiz  (Myuller,  1892).  Yangi  eramizgacha  bo’lgan  davrning  III 

---

 

538 

asrida  yunon  vrachi  Erzostrat,  qorin  bo’shlig’ida  yig’ilgan  yiringni  chov 

sohasidagi  kesma  orqali  tashqariga  chiqarib  tashlashga  uringan.  Eramizning 

100-yilida  Rim  vrachi  Ozerapus  Effesskiy:  «Agar  yiring  qorin  pardasi  bilan 

ichaklar  orasiga  yig’ilgan  bo’lsa,  yiring  qorin  bo’shlig’idan  qaerga  keta  olardi, 

eng  osoni  chov  sohasida  kesma  qilib,  uni  chiqarib  yuborgan  ma’qul»,  –  deb 

yozgan.  

III  asr  o’rtalarida  Ambruaz  Pare  kasallikning  kechuvi  (klinikasi)  bo’yicha 

septikopiemiyaga  o’xshash  «umumiy  zararlanish»  to’g’risida  so’z  yuritib,  bu 

holatning  sabablaridan  biri  –  qorin  bo’shlig’i  ichki  qismlarining  yallig’lanishi 

ekanligini  aytadi.  XVIII  asrda  atoqli  frantsuz  jarrohi  Jan  Lui  Pti  qorin 

anatomiyasini  o’rganayotganda,  qorin  bo’shlig’i  a’zolari  orasida  yiringli 

oqmalar  yuz  berishi  mumkinligiga  e’tiborni  qaratgan.  Rossiya  tabobatida, 

qorinning barcha yallig’lanish kasalliklari «Anton alangasi» degan umumiy nom 

bilan birlashtirilib, tuzalmaydigan kasalliklar qatoriga kiritilgan. 

Peritonit  kasalligining  klinik  kechuvi  belgilarini,  harbiy  vrach  Vasiliy 

Shabanov  (1816)  birinchi  marta  aniqroq  tasvirlagan.  U  me’da  yoki  o’n  ikki 

bormoqli  ichak  yarasining  teshilishi  negizida  yosh  askarda,  peritonit 

kasalligining  rivojlanganini  batafsil  tasvirlagan.  Birmuncha  keyinroq,  Harbiy 

meditsina  jurnalida  (1840)  G.  Shaliyaning  ichaklar  perforatsiyasi  to’g’risidagi 

ishi  e’lon  qilinib,  unda  peritonitning  klinik  manzarasi  yanada  aniqroq 

tasvirlanadi.  O’sha  yili  operativ  xirurgiya  buyicha  nashr  qilingan  qo’llanmada, 

akademik Solomon o’rta laparotomiya, ichak choklarining ba’zi turlari va qorin 

devorini tikish texnikasini taklif qiladi. 

Moskvalik  jarroh  L.I.  Shmidt  (1881)  bezgak  kasalligida  yiringlab  ketgan 

taloqning  qorin  bo’shlig’iga  yorilishi  sababli  yuz  bergan  tarqalgan  yiringli 

peritonitda,  jahonda  birinchi  bo’lib  muvaffaqiyatli  laparoskopiyani  amalga 

oshirgan.  Faqat  4  yil  o’tgach  (1885)  Angliyada  Trawe  va  Olmoniyada  Oberet 

peritonitlarni  operatsiya  usulida  davolash  kerak,  degan  qa’tiy  fikrni  ilgari 

surganlar. Shunday qilib, A.I. Shmidt operatsiyasini, yiringli peritonitni xirurgik 

davolashning boshlanishi desa bo’ladi.  

---

 

539 

XX  asrning  birinchi  choragida  ko’pchilik  nufuzli  jarrohlar,  imkon  boricha 

operatsiyani  erta  o’tkazish  zarur,  degan  yagona  fikrga  keldilar.  Biroq,  qorin 

bo’shlig’ini  drenajlash  va  yuvish  masalalari,  ayniqsa  o’tkir  bahslarga  sabab 

bo’ldi. Agar V.M. Zikov (1897), A. Gagman (1901) qorin bo’shlig’ini qunt bilan 

yuvish  shart  deb  aytishsa,  S.P.  Fedorov  (1901)  va  I.Grekov  (1952)  uni  ko’p 

yuvishga  qarshi  chiqib,  bunda  infektsiya  qorin  bo’shlig’ining  burmalari  – 

«cho’ntaklariga»  tushib,  uning  tarqalishiga  olib  kelishi  mumkin,  deb 

hisoblaganlar.  XX  asrning  30-yillarida  klinik  amaliyotga  sulfanilamid 

preparatlarining  joriy  qilinishi  va  S.S.  Yudinning  (1937)  ularni  qorin 

bo’shlig’iga  yuborib  qo’llashni  taklif  etishi,  davolash  natijalarini  anchagina 

yaxshiladi.  Bu  yo’nalish  II  jahon  urushi  davrida  yana  kamol  topib,  urush 

jarayonida  jarrohlar  yiringli  peritonitning  o’lim  darajasini  38-50%  gacha  olib 

boradigan,  juda  og’ir  turlariga  duch  keldilar.  Bu  davr,  qorin  bo’shlig’ida 

operatsiya  qiladigan  yuqori  malakali  jarrohlarni  etishtirdi,  ularda  jarrohlik 

texnikasini sayqallanishiga, qorin a’zolarining og’ir jarohatlarini davolashda boy 

tajriba 

orttirishga, 

yiringli 

peritonitning 

asoratlari: 

ichak 

oqmalari, 

eventeratsiyalar, infiltratlar va qorin bo’shlig’idagi qaytalanadigan yiringliklarni 

davolashning  asosiy  tamoyillarini  ishlab  chiqishga  imkon  yaratdi.  Antibiotiklar 

davrining  boshlanishi  (Flemming,  1946,  Ermoleva,  1946),  shuningdek  50-

yillarida  ta’sir  doirasi  keng  antibiotiklarning  paydo  bo’lishi,  yiringli 

peritonitlarni davolashda katta yutuqlarga erishishga imkon berdi va unda o’lim 

darajasini keskin kamaytirdi (B.A. Petrov, 1951, H.G’. G’afurov, 1953). Biroq, 

keyingi  yillarda  antibakterial  preparatlar  turlarining  tobora  ko’payishiga, 

muolajada  uning  miqdorini  oshirib  berilishga  qaramay,  antibiotiklarning 

xirurgik  infektsiyaga  ta’sir  darajasi  pasayib,  samaradorligini  yuqotmoqda  va 

peritonitlarni davolash natijalari yanada yomonlashmoqda.  

Shunday  qilib,  so’ngi  yillarda  mikroorganizmlarning  antibiotiklarga 

rezistenligi  oshib  borishi  tufayli  peritonitda  oqibat  natija  (prognoz)  yanada 

yomonlashdi  va  o’lim  darajasi  oshdi.  O’lim  darajasi  nisbatining  turli 

mualliflarda  farqlanishiga  sabab,  hanuzgacha  peritonitlarning  amalda  yagona 

---

 

540 

qabul  qilingan  klassifikatsiyasining  yo’qligidir.  Vaholanki  klassifikatsiya 

yaratishga  dastlabki  urinishlar  1886  yildayoq  A.D.  Pavlovskiy  tomonidan 

boshlangan edi.