Xirurgik kasalliklar

Klinikasi  va  diagnostikasi.  O’tkir  ichak  tutilishini  diagnostika  qilish 

kasallik  anamnezi  va  bemor  shikoyatlarini  to’g’ri  tahlil  qilish, umumiy  xolatga 

va  patologik  jarayonning  lokal  ko’rinishlariga,  shuningdek turli hil  qo’shimcha 

yoki maxsus tekshirish usullari natijalariga baho berishga asoslanishi kerak.  

Ichak mexanik tutilib qolishining eng xarakterli simptomi – qorinning tutib-

tutib og’rishidir. 

Ichakdagi  suyuqlikning  so’rilishiga  to’siq  paydo  bo’lganligiga  organizm 

muhofaza  reaktsiyasi  bilan  javob  beradi,  bu  to’lg’oqsimon  og’riq  ko’rinishida 

yuzaga chiqadigan kuchli peristaltika bilan ifodalanadi.  

To’siq  hajmi  og’riq  xurujlarining  kuchi,  tezligi  va  davomliligi  o’zgarib 

turishi mumkin. 

Obturatsion tutilib qolish uchun,  masalan u yo’g’on ichakda bo’lsa, og’riq 

unchalik qattiq bo’lmaydi. Bemordan so’rab-surishtirganda og’riq uni bir necha 

sutkadan  buyon  bezovta  qilayotganini  aniqlasa  bo’ladi.  Aksincha  tutilib 

qolishning strangulyatsiya shakllari (buralib qolish va ayniksa tugun hosil qilish) 

deyarli  to’satdan  keskin  og’riq  paydo  bo’lishi  bilan  kechadi,  bunda  nisbatan 

qisqa fursatlar ichida birin-ketin og’riq xurujlari bo’lib turadi. 

Og’riq  asta-sekin  orta  boradi,  parez  rivojlangandan  keyin  to’siqdan 

yuqorida u doimiy bo’lib qoladi va bu xolat peristaltikaning susayib ketishi bilan 

bog’liq.  Buralgan  joy  qanchalik  yuqori  joylashgan  bo’lsa,  og’riq  xuruji 

davomliligi shunchalik kam va xurujning o’zi og’irroq bo’ladi. 

Ichakning  paralitik  funktsional  tutilib  qolishida  og’riq  doimiy  tutash, 

tumtoq,  simillagan  bo’ladi.  Qorinning  tobora  dam  bo’lib  borishi  bilan  o’tadi. 

Spastik  funktsional  tutilib  qolishda  ham  og’riq  simillagan,  tutash  xarakterda 

bo’lishi  mumkin,  biroq  aksariyat  u  to’lg’oqsimon,  hatto  keskin  bo’ladi.  Bunda 

mexanik  tutilishdan  farqli  ravishda  qorin  odatda  dam  bo’lmaydi,  aksincha,  u 

ichiga botgan bo’lishi mumkin.  

Og’riq reaktsiyasini sinchiklab tahlil qilish qator hollarda mexanik tutilishni 

dinamik  tutilishdan  ajratibgina  qolmay,  balki  uning  strangulyatsion  turini 

obturatsion turidan ajratish imkonini beradi. Obturatsion tutilib qolishda xurujlar 

---

 

422 

yo’q  paytida  bemorlar  deyarli  og’riq  sezmaydilar.  Strangulyatsion  tutilib 

qolishda  esa  bemorlarda  xuruj  bo’lmagan  vaqtida  ham  og’riq  saqlanib  qoladi, 

chunki  ularda  og’riq  sindromi  ikkita  yo’l  bilan  kelib  chiqadi:  keskin 

to’lg’oqsimon og’riq peristaltik to’lqinlar natijasida bo’lsa, to’lg’oqsimon og’riq 

bo’lmay turgan vaqtlardagi simillagan doimiy og’riq – jarayonga tortilgan ichak 

tutqich segmenti tomirlari va nervlarining qisilishi oqibati hisoblanadi. 

Kasallikning boshida ayrim bemorlar og’riq paydo bo’lgan yoki yo’qolgan 

joyni etarli darajada ko’rsatib bera oladilar. Biroq ko’pincha og’riq butun qorin 

bo’ylab yoyiladi yoki kindik yoxud bel soxasida joylashadi. 

Og’riq  sindromi  xarakteri  va  xususiyatlarini  bemorni  birinchi  marta 

ko’zdan  kechirishning  o’zidayok  aniqlab  olishga  harakat  qilish  kerak. 

Bemorning  vaqti-vaqti  bilan  bezovtalanib  turishi,  yuz  qiyofasidan  og’riqdan 

iztirob chekayotganini payqash, peristaltik shovqinlarning shundoqqina eshitilib 

turishi  xurujsimon  og’riq  borligidan  dalolat  berishi  mumkin.  Haddan  tashqari 

ozgan  bemorlarda  ba’zan  qorin  devori  orqali  ichak  peristaltikasini  ko’rish 

mumkin. 

Biroq  peristaltika  xolati  to’g’risidagi  batafsil  axborotni  olish  uchun  qorin 

bo’shlig’ini  auskultatsiya  qilish  kerak  bo’ladi.  Bunda  uning  faqat  kuchayishi 

yoki  sekinlashishini  emas,  balki  paydo  bo’lgan  joyi,  shuningdek  tarqalish 

zonasini ham kayd qilishga muvaffaq bo’ladi.  

Qorinni vaqti-vaqtida eshitib turish kasallik dinamikasi to’g’risida ma’lum 

darajada  xulosa  chiqarishga  imkon  beradi.  Qorin  bo’shlig’ini  auskultatsiya 

qilishda  aniqlanadigan  «tushayotgan  tomchilar»  simptomi  (Spasokukotskiy 

simptomi)  ichak  o’tkir  tutilib  qolishining  xarakterli  patognomonik  belgisi 

xisoblanadi.  Bu  singib  ketgan  nom  simptomining  kelib  chiqishiga  unchalik 

muvofiq  kelmaydi:  gap  «tushayotgan  tomchilar»  ustida  emas,  balki  o’zida 

suyuqlik  yoki  gaz  saqlab  turgan  biror  bo’shliqqa  suyuqlik  yoki  havo 

pufakchalari quyilishi to’g’risida borayapti.  

Bu  simptom  ichakning  shishib  chiqqan  qovuzloqlarida  suyuqlik  va  ozod 

gaz  borligidan  dalolat  berib,  ularda  o’tkazuvchanlikning  buzilganligini 

---

 

423 

ko’rsatadi.  U  to’liq  sustlashib  qolgan  va  tez  orada  yo’qoladigan  peristaltika 

vaqtidagina  aniqlanadi.  Bu  simptomning  topilishi  xirurgga  ichakning  o’tkir 

tutilib qolishi diagnozini kuyishga to’liq asos bo’la oladi. 

Ayrim xolatlarda qorinni auskultatsiya qilganda nafaqat ichak peristaltikasi 

yo’qolishi, balki yurak urishi va nafas olish eshitiladi (Loteissen simptomi).  

«Og’riq» bosqichi tugagandan va peristaltika yo’qolgandan keyin ichakning 

mexanik  tutilib  qolishi  emas,  balki  funktsional  tutilib  qolishi  birinchi  o’ringa 

chiqadi.  Dam  bo’lgan  qorinda  doimiy  tutash  og’riq  bo’lgan,  intoksikatsiya 

hodisalari ortib borayotgan bu davrda – kasallikning dastlabki tabiatini aniqlash 

g’oyat qiyin. 

Odatda, xirurg ichakning mexanik tutilib qolishining asorati – peritonit deb 

diagnoz qo’yadi. 

O’tkir  ichak  tutilishda  ko’ngil  aynishi  va  qusishning  mustaqil  diagnostik 

ahamiyati  yo’q.  Chunki  qorin  bo’shlig’i  a’zolarining  deyarli  xar  bir  o’tkir 

kasalligida ko’ngil aynishi va qusish bo’ladi. Lekin qusish xarakteri ichak tutilib 

qolishining har hil turlarida bir hil bo’lmaydi. Odatda past strangulyatsion tutilib 

qolishning  boshlanishi  bir  yoki  ikki  marta  reflektor  qusish  bilan  o’tadi.  Yuqori 

tutilib qolishda bemor ko’p qusadi, qusish uni holdan toydiradi, ko’ngil bexuzur 

bo’ladi, ko’pincha xikichoq tutishi va kekirish bezovta qiladi.  

Mexanik  va  funktsional  tutilib  qolishning  kechikkan  muddatlariga  qusish 

birmuncha xarakterli,  bunda peritonit  belgilari paydo bo’lishi motorika  buzilib, 

ichak bo’shlig’ida yig’ilib borayotgan suyuqlik yuqoriga otilib chiqadi. Shunga 

ko’ra  qusish  xech  qachon  ahvolni  engillashtirmaydi.  Kasallik  zo’rayib  ketgan 

hollarda  ichakning  to’siqdan  yuqori  qismidagi  suyuqligi  chirib  parchalanishi 

natijasida axlat aralash qusish holati ro’y beradi. 

Ichak  tutilib  qolishining  patognomonik  simptomi  ichning  kechikib  kelishi 

yoki kelmasligi va el chiqmasligi hisoblanadi. Ayrim mualliflar ma’lumotlariga 

ko’ra  bemorlarning 60-70%  ichning  sira kelmasligi va  el  chiqmasligini, 16%  – 

qisman ich kelmasligini qayd qilgan. 

---

 

424 

Ich  kelmasligi  va  el  chiqmasligining  diagnostik  axamiyatiga  to’g’ri  baho 

berish  uchun  kasallikning  xar  bir  hodisasiga  alohida  yondoshish  kerak.  Bu 

simptom  ikkita  holda:  chambar  ichak  terminal  bo’limida  mexanik  to’siq 

bo’lganda  (sigmasimon  chambar  ichak  buralishi,  chambar  ichak  chap  yarmi 

bo’shlig’ining  to’liq  obturatsiyasi)  va  xazm  trakti  to’liq  adinamiyasida  (falaji) 

bo’ladi. Ichakda ajralmalar chiqmasligi aksariyat uning tutilib qolganidan darak 

beradi.  

Biroq bemorda ich kelishi va el chiqishi bu patologiyani inkor etmaydi. Yil 

sayin ichakning bitishmalar sababli tutilib qolish hollari ko’payib borayapti, bu 

aksariyat  ingichka  ichak  qovuzloqlaridagi  jarayon  bilan  chegaralanib  qoladi. 

Shuning  uchun  bitishma  jarayoniga  qo’shilmagan  yo’g’on  ichak  bo’shalib 

turishi  mumkin.  Shu  munosabat  bilan  bemordan  so’rab-surishtirishda  necha 

marta  ich  kelishi,  uning  o’zicha  kelish-kelmasligini  aniqlash  muxim.  Aksariyat 

qo’shimcha  rag’batlantiruvchi  tadbirlardan  keyingina  juda  oz  mikdorda  ich 

kelishi va el chikishi kuzatilib turadi. 

Qorinni  ko’zdan  kechirish  ko’p  hollarda  diagnoz  qo’yishda  xal  qiluvchi 

omil  bo’lishi  mumkin.  Qorinda  xar  qanday  xarakterdagi  og’riq  bo’lgan 

bemorning qorin devoridagi jarrohlik amaliyotdan keyingi chandiqlar ichakning 

bitishmalardan  tutilib  qolganligini  ko’rsatadi.  Bir  muncha  mualliflar 

ma’lumotlariga ko’ra qorin bo’shlig’idagi bitishmalar 75-80% hollarda mexanik 

tutilib qolishga, 30-45% hollarda funktsional (dinamik) tutilib qolishga sababchi 

bo’ladi. 

Qorin  dam  bo’lishi  ichak  tutilib  qolishining  muxim  simptomi  hisoblanadi. 

Darxaqiqat,  ich  kelmasligi  va  el  chiqmasligi  tez  orada  qorin  xajmining 

kattalashuviga olib keladi. Biroq ko’rsatib o’tilgan belgiga tanqidiy baho berish 

lozim.  Aftidan,  qorinning  dam  bo’lib  shishib  chiqishi  ichak  tutilib  qolishining 

erta belgisi bo’lmasa kerak. 

Ichakning  mexanik  tutilib  qolishining  xarakterli  belgisi  Val  simptomi 

hisoblanadi.  Val  simptomi  shishib  chiqqan  ichak  qovuzlog’i  tufayli 

chegaralangan meteorizm paydo bo’lishidir. 

---

 

425 

Qorinni  paypaslab  ko’rish  va  perkussiya  qilish  qorin  bo’shlig’idagi 

o’zgarishlar  to’g’risida  eng  to’liq  tasavvur  beradi.  Perkussiya  yordamida 

sigmasimon  chambar  yoki  ko’richak  buralganda  qisilgan  qovuzloq  chegarasini 

aniqlash – yuqori chegaralangan timpanit simptomi (Kivul simptomi), peritonit 

sababli  funktsional  tutilib  qolishda  qorin  bo’shlig’ida  ozod  suyuqlik  borligidan 

payqash mumkin. 

Ichak tutilib qolganligini aniqlashda qorinni palpatsiya qilish auskultatsiya 

singari  katta  ahamiyatga  ega.  Xirurg  qorinni  paypaslab  ko’rishda  qorin  pardasi 

ta’sirlanish  simptomlari  bor-yo’qligini,  «chaykalish  shovqini»  (Mate-Sklyarov 

simptomi) borligini aniqlashga xarakat qilib ko’rishi kerak. 

O’tkir  ichak  tutilishida  qorin,  odatda,  yumshoq  bo’ladi  va  ichak  devori 

destruktsiyasida va peritonit rivojlangandan keyingina muskullar tarang tortadi. 

Biroq bu simptom aniq namoyon bo’lish davri odatda qisqa bo’ladi, chunki tez 

orada meteorizm paydo bo’ladi. 

Shishib 

chiqmagan 

qorinni 

paypaslab 

ko’rishda 

invaginatsiyada 

kolbasasimon  shish,  yallig’lanish  infiltrati  va  boshqa  tuzilmalar  aniqdanishi 

mumkin. 

«Chayqalish  shovqini»  ichak  o’tkir  tutilib  qolishining  patognomonik 

simptomi  hisoblanadi.  Uni  ichak  qovuzloqlarida  ma’lum  miqdorda  dimlangan 

suyuqlik  paydo  bo’lganda  va  kamroq  hollarda  bitta  qovuzloq  kisilib  qolganda 

aniqlash mumkin. 

Erkaklarda to’g’ri ichakni ayollarda esa qinni barmok bilan tekshirish zarur. 

Bu  tadbir  qovuq  bo’shatilgandan  keyin  bajarilishi  kerak.  Ichakning  obturatsion 

tutilib  qolishida  o’sma  yoki  obturatsiya  qiladigan  boshqa  tuzilma  aniqlanishi 

mumkin. Biroq u yoki bu patologik tuzilmalar aksariyat kasallikning kechikkan 

bosqichlarida  topiladi.  Kichik  chanoq  bo’shlig’ida  suyuqlik  yig’ilishi  qin 

gumbazi  orqa  qismining  osilib  qolishi  yoki  qalqib  turishi,  tekshirishda  og’rishi 

bilan yuzaga chiqadi. 

---

 

426 

Sigmasimon chambar ichak uchun xarakterli belgi – to’g’ri ichak sfinkteri 

ochiq  turgan  xolatda  uning  ampulasi  bo’sh  xolatda  (ballonsimon  kengayish) 

bo’lib, unga “Obuxov kasalxonasi” simptomi deyiladi.