Xirurgik kasalliklar

 

Kombinatsiyalashgan  davo.  Hozirgi  davrda  to’g’ri  ichakni  rak  bilan 

mahalliy  zararlanishida  operatsiya  nur  terapiyasi  bilan  qo’llanilishi  maqsadga 

muofiq  deb  hisoblanadi.  Natijada  o’smani  operabelligi  imkoniyatlari  paydo 

bo’lib, xirurgik davo natijalari yaxshilanadi, bemorlarning operatsiyadan keyingi 

5  yilgacha  yashash  chastotasi  ortib,  radikal  operatsiyadan  so’ng  u  40-50%  ni 

tashkil etadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

417 

 

O’TKIR  ICHAK  TUTILISHI 

 

O’tkir  ichak  tutilishi  (ichakning  o’tkir  tutilishi,  ileus,  utkir  ileus)  –  ichak 

yo’lidagi tarkibiy qism passajining buzilishi bilan rivojlanuvchi holat. 

Qorin bo’shlig’i a’zolarining o’tkir xirurgik kasalliklari orasida o’tkir ichak 

tutilishi  3,5-9%  ni  tashkil  etadi.  Ko’pincha  ichak  tutilishi  40-60  yoshda 

uchraydi.  Ichak  tutilishi  ayollarga  qaraganda  erkaklarda  ko’proq  uchraydi.  Yoz 

va  kuz  oylarida  (iyul-oktyabr)  o’tkir  ichak  tutilishi  bilan  kasallanganlar  soni 

ko’proq  uchraydi,  chunki  bu  davrda  o’simlik  ozuqalari  tarkibidagi  kletchatka 

tushishi hisobiga ichaklar ko’proq zo’riqadi. 

O’tkir  ichak  tutilishi  bilan  bemorlarni  davolashning  natijalari  avvalo 

kasallikni  o’z  vaqtida  aniqlashga  bog’liq.  Operatsiyadan  keyingi  o’lim 

ko’rsatkichi  kasallik  boshlanishidan  boshlab  6  soatgacha  kasalxonaga 

yotqizilgan  bemorlar  orasida  2,1-3,1%  ni,  24  soatdan  kechikib  yotqizilganlar 

orasida 16,4-19,9% ni tashkil qiladi (V.T. Zaytsev muallifdoshlari bilan, 1989). 

O’tkir ichak tutilishidagi har xil aspektlarni o’rganish uzoq tarixga ega. Bu 

kasallik  haqidagi  birinchi  tushunchani  Gippokrat  bergan.  Uning  fikricha,  ileus 

ichaklardagi  gazlar  hisobiga  hosil  bo’ladigan  yallig’lanishlar  natijasidagi  kelib 

chiqadigan  holat.  Galen  o’z  ishlarida  ichak  tutilishiga  yallig’lanish  hisobiga 

ichaklar  peristaltikasi  buzilishi  sabab  bo’lishiga  e’tibor  qilgan.  Bu  olimlar 

laborator,  patalogoanatomik  tekshiruvlarsiz  hamda  zamonaviy  anatomiya  va 

fiziologiya  bilimlariga  ega  bo’lmay,  ichak  tutilishi  patogenezida  zaruriy 

elementlar  –  ichak  xarakatini  buzilishi,  gaz  va  suyuqliklar  yig’ilishi  natijasida 

ichaklar  kengayishini  ko’rsatib  o’tishgan.  XVII  asr  boshlarida  Riolan  o’tkir 

ichak  tutilishini  mexanik,  obstruktiv  va  strangulyatsion  turlari  mavjudligini 

isbotladi. Bu esa ileusni operativ davolash urinishlar boshlanishiga olib keldi. 

Hozirgi  kunda  o’tkir  ichak  tutilishida  V.P.  Petrov  va  I.A.  Eryuxin  (1985) 

taklif etishgan klassifikatsiyasi qo’llaniladi. 

Utkir ichak tutilishi klassifikatsiyasi: 

---

 

418 

1.

 

Kelib chiqishi bo’yicha – tug’ma va orttirilagan. 

Tug’ma  ichak  tutilishiga  rivojlanish  nuqsonlari,  ingichka  va  yo’g’on 

ichaklar atreziyalari sabab bo’ladi. 

2.

 

Kelib chiqish mexanizmi bo’yicha – mexanik va dinamik. 

2.1.  Mexanik  ichak  tutilishi  obturatsion  (tutqich  tomirlarini  siqib 

qo’ymasdan)  va  strangulyatsion  (tutqich  tomirlarini  siqib)  va  aralash 

(strangulyatsion va obturatsion kombinatsiyasi) turlarga bo’linadi. 

2.2 Dinamik ichak tutilishi spastik va paralitik turlarga bo’linadi. 

3. Tutilish joyiga qarab – yuqori (ingichka ichak) va pastki (yo’g’on ichak). 

4. Klinik kechishi bo’yicha – to’liq va qisman, o’tkir va surunkali. 

Ichakning  dinamik  (funktsional)  tutilib  qolishi  deganda  ichakning  motor 

faoliyati buzilishi bilan o’tadigan patologik holatlar tushuniladi, bunda mexanik 

to’siq bo’lmagani holda uning tutilib qolishi sodir bo’ladi.  

Dinamik  ichak  tutilishiga  qorin  bo’shlig’idagi  o’tkir  yallig’lanish 

kasalliklari (appenditsit, xoletsistit, pankreatit, peritonit va boshqalar), qorin orti 

sohasining yallig’lanish kasalliklari (paranefrit), shikastlar va travmatik jarroxlik 

amaliyotlar, qorin bo’shlig’i a’zolarida qon aylanishini o’tkir buzilishlari (taloq 

infarkti,  tutqich  tomirlarini  trombozi)  sabab  bo’lishi  mumkin.  Undan  tashqari 

dinamik  ichak  tutilishiga  metabolik  o’zgarishlar  (diabetik,  uremik  koma), 

zaxarlanishlar (morfin, qo’rg’oshin bilan) olib kelishi mumkin. 

Dinamik ichak tutilishi spastik va paralitik turlarga bo’linadi. 

Spastik  ichak  tutilishi  ichak  motor  faoliyati  kuchayishi  ya’ni  spazm 

xisobiga  paydo  bo’ladigan  xolat.  Spastik  ichak  tutilishiga  eng  ko’p  bo’lgan 

sabablardan  biri  og’ir  metallar  tuzlari  xisobiga  zaxarlanish  xisoblanadi.  Undan 

tashqari  bu  xolat  markaziy  nerv  sistemasining  kasalliklarida  ham  kuzatiladi. 

Bunga misol tariqasida isterik ileusni keltirish mumkin. 

Gipermotor reaktsiyalar ichakning mexanik tutilib qolishi – buralib qolishi, 

tugun  hosil  qilishi,  invaginatsiyasi  kabilar  rivojlanishida  ishga  tushiruvchi 

mexanizm bo’lib xizmat qilishi mumkin. 

---

 

419 

Paralitik  ichak  tutilishida  ichak  motor  faoliyati  susayishi  ya’ni  parezi 

kuzatiladi. Ichak tutilishini bu turi spastik ichak tutilishiga qaraganda amaliyotda 

ko’proq  uchraydi.  Chunki  paralitik  ichak  tutilishini  asosiy  keltirib  chiqadigan 

holat  bu  jarroxlik  amaliyotining o’zidir.  Undan tashqari  paralitik  ichak  tutilishi 

qorin bo’shlig’i  a’zolarini  o’tkir  yallig’lanishlarida  xamroh  bo’lib keladi. Ichak 

tutilishini bu turi qorin orti sohasini yirik gematomalarida, yumshoq to’qimalar 

shikastlarida, og’ir jarroxlik amaliyotlaridan keyin paydo bo’ladi. 

Dinamik  (ya’ni  funktsional)  tutilib  qolish  avvalo  hazm  trakti  motor 

funktsiyasining  buzilishi  oqibati  bo’lib,  buning  natijasida  ichak  bo’ylab  passaj 

to’xtaydi.  Shuning  uchun  davolash  taktikasi  birinchi  navbatda  ichak 

peristaltikasini tiklashga qaratilishi lozim.  

Mexanik  ichak  tutilishida  dinamik  ichak  tutilishidan  farqli  ravishda  ichak 

bo’ylab tarkibiy qismini passajini buzilishi mexanik to’siq borligi bilan bog’liq. 

Obturatsion ichak tutilishida (5-8% tashkil etadi) jarayonga ichak tomirlari 

qo’shilmagan xolda ichak bo’shlig’ining ichkaridan bekilib qolishi ro’y beradi. 

Uning  sabalari  o’smalar,  gijjalar,  fitobezoarlar,  o’t  toshlari,  yot  jismlar,  najas 

toshlari  bo’lishi  mumkin.  Obturatsion  tutilishi  ichakni  tashqaridan,  yaqin 

joylashgan  a’zolardan  chiqqan  o’smalar,  kistalar,  hamda  chandiqlar  xisobiga 

ham  rivojlanishi  mumkin.  Lekin  bunda  tutqich  tomirlari  siqilmagan  holda 

bo’lishi kerak. 

Strangulyatsion  ichak  tutilishida  esa  aksariyat  ichak  bo’shlig’ini 

tashqaridan  siqib  qo’yishdan  tashqari  tutqich  tomirlari  siqilishi  kuzatiladi.  Bu 

esa  ichakning  qisilgan  qismida  qon  aylanishini  buzilishiga  ko’proq  olib  keladi. 

Ichak tutilishini bu turida ko’proq destruktiv jarayon kuzatildi, endotoksikoz va 

peritonit  tezroq  rivojlanadi.  Strangulyatsion  ichak  tutilishi  ichak  tutilishini 

hamma turlari ichida 15-40% holatlarda uchraydi. 

Strangulyatsion  ichak  tutilishiga  ichaklar  buralib  qolishi,  tugun  hosil 

bo’lishi, churra darvozasidagi ichak qisilishi kiradi.  

Mexanik 

ichak 

tutilishining 

aralash 

turida 

obturatsiya 

hamda 

strangulyatsiya  birgalikda  keladi.  Bu  holatga  yaqqol  misol  deb  invaginatsiyani 

---

 

420 

keltirish mumkin. Invaginatsiya ko’proq yosh bolalarda uchraydi. Unda ichakni 

bir qismi va uning tutqichi yonida joylashgan ichakka kirib qoladi. Bunda ichak 

mexanik  to’siq  rolida  ishtirok  etadi,  tutqichi  qisilib  qolishi  hisobiga  tutqich 

tomirlarida qon o’tishi to’xtaydi.  

Ohirgi  vaqtlarda  aralash  ichak  tutilishiga  ayrim  mutaxasisslar  chandiqli 

ichak  tutilishini  ham  kirita  boshlashdi.  Chunki  chandiqli  jarayonda  ham  aynan 

aralash ichak tutilishga xos xolat kuzatiladi. 

Ichakning  mexanik  ayniqsa  strangulyatsion  o’tkir  tutilib  qolishida 

kasallikning  bir  hil  og’irlikda  kechmasligini  hisobga  olib,  yuqorigi  va  pastki 

tutilishini farq qilish muhim (yuqori tutilish birmuncha og’ir kechadi).